Η δυναμική πίσω από τις αλλαγές στις τιμές είναι ότι ξοδεύονται περισσότερα ποσά από όσα κερδίζονται, τόσο από τους ιδιώτες όσο και από τις κυβερνήσεις, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι αυξάνονται τα χρέη (πιστώσεις) και «τυπώνονται χρήματα» και αυτό αντανακλάται στις τιμές της αγοράς επειδή τα επιπλέον χρήματα που κυκλοφορούν, αυξάνουν τη ζήτηση και όταν δεν υπάρχει διαθέσιμη προσφερόμενη ποσότητα οι τιμές αυξάνονται.
Τα χαμηλά επιτόκια των πρόσφατων ετών έδιναν την ευκαιρία για λήψη περισσότερων δανεικών χρημάτων που δαπανούνταν για αγορά περιουσιακών στοιχείων με μεγαλύτερες αποδόσεις. Με χαμηλά επιτόκια δεν άξιζε κάποιος να αποταμιεύει. Ετσι, οι άνθρωποι μετακινούν τα χρήματά τους σε περιουσιακά στοιχεία τα οποία θα έχουν μεγαλύτερες αποδόσεις. Το αντίστροφο συμβαίνει όταν τα επιτόκια αυξάνονται. Εάν θέλουμε να κάνουμε προβλέψεις για την οικονομία θα πρέπει να αναλύσουμε τη δυναμική μετακίνησης των χρημάτων για αναζήτηση υψηλότερων αποδόσεων. Με άλλα λόγια, οι επενδυτές οι δανειολήπτες και οι δανειστές εξετάζουν τις αναμενόμενες αποδόσεις των ομολόγων, των καταθέσεων και άλλων κατηγοριών περιουσιακών στοιχείων όπως τα ακίνητα, οι μετοχές, τα μέταλλα κ.ά. και μετακινούν τα χρήματά τους μεταξύ αυτών.
Οι χώρες που τα νομίσματά τους χρησιμοποιούνται για αποθεματικά νομίσματα έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν πολύ περισσότερα χρέη. Οταν αποκτώνται περισσότερα χρέη έχει ιστορικά αποδειχθεί ότι αν δεν χρησιμοποιηθούν βιώσιμα, δημιουργούν πολλά προβλήματα κατά την αποπληρωμή τους. Τα χρέη είναι πολύ τονωτικά βραχυπρόθεσμα αλλά μακροπρόθεσμα είναι πολύ αρνητικά συν ότι επιβαρύνονται επόμενες γενιές που θα τα αποπληρώσουν. Η δημιουργία νομισματικού πληθωρισμού είναι αποτέλεσμα της υπερβολικής εκτύπωσης νομίσματος και της υπερβολικής δημιουργίας πίστωσης τα προηγούμενα χρόνια. Αυτή η υπερπροσφορά του νομίσματος είχε ως αποτέλεσμα την υποτίμηση της αξίας του χρήματος και της πίστωσης, που δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι μειώνεται. Ουσιαστικά γίνεται αντιληπτή η άνοδος των τιμών όπως συμβαίνει σήμερα. Δηλαδή ισχύει ο κανόνας ότι επειδή το νόμισμα (είτε λόγω αύξησης των πιστώσεων είτε λόγω «εκτύπωσης χρήματος») είναι σε υπερπροσφορά μειώνεται η τιμή του. Από την υποτίμηση του νομίσματος κατέρρευσαν η ρωμαϊκή, η ολλανδική, η βρετανική και άλλες αυτοκρατορίες. Εδώ μπορούν να επέμβουν οι νομισματικές αρχές για διορθώσεις εάν δεν υπάρχουν νέες ανάγκες χρημάτων για δαπάνες. Επίσης, συνυπάρχει ο κυκλικός πληθωρισμός, ο οποίος δημιουργείται όταν υπάρχει ζήτηση για κάτι που δεν μπορεί να παραχθεί στην ποσότητα που ζητείται, οπότε δημιουργείται ανοδική πίεση των τιμών. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) με την άνοδο των επιτοκίων μπορεί να μειώσει τη ζήτηση μέσω της μείωσης της ποσότητας χρήματος που κυκλοφορεί. Επίσης, συνυπάρχει πληθωρισμός κόστους παραγωγής, που εξαιτίας των υψηλών τιμών της ενέργειας επηρεάζει το κόστος παραγωγής όλων των προϊόντων και υπηρεσιών από το 2021. Εδώ δεν μπορεί να παρέμβει η ΕΚΤ. Απαιτούνται μέτρα άμεσης μείωσης της κατανάλωσης ενέργειας και αύξησης της παραγωγής ενέργειας με κάθε τρόπο.
Υπάρχει όμως ανάγκη χρημάτων για νέες δαπάνες από τα κράτη, που θα συνεχίσει να τροφοδοτεί τον νομισματικό πληθωρισμό. Τα μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα των κρατών που δημιουργήθηκαν την εποχή των φθηνών επιτοκίων για την αντιμετώπιση της πανδημίας, τείνουν να γίνουν μόνιμα ελλείμματα ή και να αυξηθούν περισσότερο. Η αύξηση των ελλειμμάτων θα απαιτήσει περισσότερα χρήματα και πιστώσεις, δηλαδή περισσότερο νόμισμα που θα ωθήσει τον νομισματικό πληθωρισμό. Οι ανάγκες για περισσότερα χρήματα θα προέλθουν εξαιτίας των επιπλέον δαπανών των κρατών για τους τόκους των παρόντων δανείων, για την επισιτιστική ασφάλεια, για την ενεργειακή ασφάλεια και για να επιδοτηθούν τα νοικοκυριά να αντεπεξέλθουν στις υψηλές τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος. Επιπλέον, δαπάνες επιδοτήσεων θα απαιτηθούν για την κλιματική αλλαγή και τη μετάβαση σε καθαρότερη ενέργεια και άλλες τέτοιες κινήσεις που είναι πολύ καλές για το οικοσύστημά μας. Μακροπρόθεσμα όμως οι κινήσεις αυτές είναι πολύ ακριβές και έχουν λιγότερη αποτελεσματικότητα καθώς δεν παράγουν φθηνότερη ενέργεια, δεν παράγουν σταθερή ροή ενέργειας, και δεσμεύουν περισσότερα κεφάλαια, οπότε θα απαιτήσουν περισσότερη «εκτύπωση χρήματος» και δημιουργία πιστώσεων που θα συμβάλουν κι αυτές στην αύξηση του νομισματικού πληθωρισμού. Επίσης, δαπάνες θα απαιτηθούν για την αντιμετώπιση της επικείμενης ύφεσης, της ανεργίας, την προσαρμογή στις τεχνολογικές αλλαγές και διαφόρων άλλων κρατικών δαπανών για έκτακτα γεγονότα. Η καθυστερημένη απόκριση της ΕΚΤ για την αντιμετώπιση του πληθωρισμού την αναγκάζει να κάνει επιθετικές αυξήσεις των επιτοκίων, οι οποίες κινδυνεύουν να καταπνίξουν την ανάπτυξη και να οδηγήσουν σε αύξηση της ανεργίας, αποτυγχάνοντας μάλιστα να μετριάσουν τις αυξήσεις των τιμών. Μια αύξηση των επιτοκίων ευνοεί την αποταμίευση και μειώνει τη διαθεσιμότητα μακροχρόνιων δανειακών κεφαλαίων, με αποτέλεσμα την επιβράδυνση ή και την ύφεση της οικονομίας εξαιτίας της μείωσης των κεφαλαίων για επενδύσεις.
Το φαινόμενο του πληθωρισμού δεν θα είναι παροδικό και θα απαιτήσει πολλά χρόνια για να ελεγχθεί αποτελεσματικά. Σήμερα υπάρχουν πολλές ομοιότητες στις δυναμικές που αλλάζουν τις τιμές με εκείνες τις δυναμικές που δημιούργησαν τον στασιμοπληθωρισμό του 1973 προκαλώντας πολυετή υψηλό πληθωρισμό, αναιμική ανάπτυξη ή ύφεση και ανεργία.
* Ο κ. Γιώργος Ατσαλάκης είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης – Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης.