«Στις κρίσεις η απάντηση από την πλευρά των επιχειρήσεων δεν είναι η σιωπηλή επανάπαυση στις επιδοτήσεις και άλλα βοηθήματα, αλλά η φυγή προς τα εμπρός. Είναι γεγονός ότι οι κρίσεις προσφέρουν ευκαιρίες σε όσους έχουν ανήσυχο επιχειρηματικό πνεύμα και οξυδέρκεια». Αυτό δηλώνει μιλώντας στην «Καθημερινή» της Κυριακής η Σοφία Κουνενάκη-Εφραίμογλου, η οποία πρόσφατα εξελέγη πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών (ΕΒΕΑ). Η ίδια, η οποία είναι και πρόεδρος του Εθνικού Επιμελητηριακού Δικτύου Ελληνίδων Γυναικών Επιχειρηματιών (ΕΕΔΕΓΕ), μιλάει για την υποεκπροσώπηση των γυναικών στη διοίκηση των επιχειρήσεων, αλλά και τη διατήρηση των έμφυλων διαφορών στις αμοιβές και στις συντάξεις. Ταυτόχρονα εξηγεί πώς έχει συνταιριάξει τις επιχειρήσεις και τον πολιτισμό, καθώς είναι ταυτόχρονα και εκτελεστική αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού.
– Η ελληνική οικονομία βρίσκεται για μία ακόμη φορά αντιμέτωπη με δύσκολες προκλήσεις. Πώς κρίνετε τα μέτρα που έχει λάβει η κυβέρνηση για τη στήριξη των επιχειρήσεων και τι πρέπει να κάνουν οι επιχειρήσεις από την πλευρά τους;
Οι μόνιμες παρεμβάσεις και οι έκτακτες ενισχύσεις που έχουν υλοποιηθεί μέχρι στιγμής από το κράτος είναι πολύ σημαντικές για τις επιχειρήσεις, ενόψει του δύσκολου χειμώνα. Πόσο μάλλον αν αναλογιστούμε ότι το ελληνικό Δημόσιο δεν έχει απεριόριστες δυνατότητες και τα δημοσιονομικά περιθώρια είναι εξαιρετικά στενά. Αν λάβουμε ταυτόχρονα υπόψη ότι η ελληνική οικονομία βιώνει διαδοχικές κρίσεις, τότε τα μέτρα στήριξης αποκτούν ακόμη μεγαλύτερη σημασία.
Σήμερα οι επιχειρήσεις καλούνται να επιβιώσουν ξεπερνώντας μια ενεργειακή κρίση που δεν έχει προηγούμενο. Εκτιμώ ότι οι κυβερνητικές παρεμβάσεις απορροφούν μεγάλο μέρος των κραδασμών που προκάλεσαν οι επιπτώσεις της εκτίναξης των τιμών της ενέργειας. Ομως το κράτος δεν μπορεί να καλύψει όλο το επιπλέον κόστος. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει πολιτεία και εμπλεκόμενοι φορείς να κάνουμε τα αδύνατα δυνατά για να κρατήσουμε όρθια την εγχώρια επιχειρηματικότητα.
Από την πλευρά των επιχειρήσεων η απάντηση δεν είναι η σιωπηλή επανάπαυση στις επιδοτήσεις και άλλα βοηθήματα, αλλά η φυγή προς τα εμπρός. Είναι γεγονός ότι οι κρίσεις προσφέρουν ευκαιρίες σε όσους έχουν ανήσυχο επιχειρηματικό πνεύμα και οξυδέρκεια. Ευκαιρίες για αναθεώρηση στρατηγικής, αναδιάρθρωση παραγωγής, εκσυγχρονισμό διοίκησης, αναπροσδιορισμό του φάσματος προμηθευτών και πελατών – για να αναφέρω τις πιο γενικές κατευθύνσεις.
Σε καταστάσεις κρίσης, ο σύγχρονος επιχειρηματίας οφείλει να κρατά τα μάτια του ορθάνοιχτα, το πνεύμα του έτοιμο, το μυαλό του σε εγρήγορση ώστε να επιζήσει της κρίσης και παράλληλα να ετοιμάζεται για ένα διαφορετικό αύριο. Θα υποστήριζα ότι ένα από τα μεγαλύτερα λάθη που θα μπορούσε να κάνει ένας επιχειρηματίας σήμερα, είναι να πιστεύει ότι το χθες θα επανέλθει – σαν να μην έχει συμβεί τίποτα.
Το «άντε κυρά μου να πλύνεις κανένα πιάτο» ήταν μια νοοτροπία βαθιά ριζωμένη στην Ελλάδα. Το πρόβλημα δεν ήταν ταξικό, διαπερνούσε όλες τις εισοδηματικές ομάδες.
– Ποιες είναι οι βασικότερες προκλήσεις σήμερα για τη γυναικεία επιχειρηματικότητα και την επιχειρηματικότητα γενικότερα;
Ως προς τη γυναικεία επιχειρηματικότητα, η βασική πρόκληση αφορά τη νοοτροπία. Με θάρρος οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι το «άντε κυρά μου να πλύνεις κανένα πιάτο» ήταν μια νοοτροπία βαθιά ριζωμένη στην Ελλάδα. Θέλω να είμαι σαφής. Το πρόβλημα δεν ήταν ταξικό. Ηταν πρόβλημα χρόνιας προκατάληψης που διαπερνούσε όλες τις εισοδηματικές ομάδες. Ευθαρσώς πρέπει να παραδεχτούμε ότι οι ταγοί μας καθυστέρησαν να προβληματιστούν. Με προσήνεια να υπογραμμίσουμε ότι πολλά και σημαντικά έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια. Η κυβέρνηση έχει ενεργά και αποτελεσματικά στηρίξει αυτήν την προσπάθεια με χρήματα, ανθρώπους και πράξεις.
Η πρόοδος, όμως, δεν σημαίνει και εξάλειψη του προβλήματος. Γι’ αυτό εξακολουθούμε να βλέπουμε την υποεκπροσώπηση των γυναικών στις ανώτερες διοικητικές θέσεις των επιχειρήσεων, τη διατήρηση των έμφυλων διαφορών στις αμοιβές και στις συντάξεις, την ελλειμματική στήριξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας στον τομέα της επιμόρφωσης και παροχής συμβουλών, την όχι πάντα αντικειμενική αντιμετώπισή τους από τον χρηματοπιστωτικό τομέα. Θέλω εδώ μάλιστα να τονίσω τη σημαντική και αποτελεσματική δουλειά που κάνει το Εθνικό Επιμελητηριακό Δίκτυο Ελληνίδων Γυναικών Επιχειρηματιών σ’ αυτούς τους τομείς (και όχι μόνο) με άμεσο στόχο να μην υπολείπεται η χώρα μας τουλάχιστον των σχετικών δεικτών μέσου όρου της Ε.Ε. και του ΟΟΣΑ.
Ως προς την επιχειρηματικότητα, θεωρώ ότι παγκοσμίως βρίσκεται σε σημείο καμπής. Η εστίαση σχεδόν αποκλειστικά στη μεγιστοποίηση κερδών ανά τρίμηνο, αφενός δεν συνεισφέρει πάντα στη δημιουργία αξίας, αφετέρου διογκώνει τις αναπόφευκτες ανισότητες που δημιουργεί το οικονομικό μας σύστημα. Η μεγάλη πρόκληση, λοιπόν, αφορά την υιοθέτηση ξανά ενός μακρόχρονου ορίζοντα για την παραγωγή, την απασχόληση και τις επενδύσεις.
Ως προς τη χώρα μας, θα υποστήριζα ότι δύο είναι οι μεγάλες προκλήσεις. Η πρώτη αφορά τη συνέχιση των μεταρρυθμίσεων που οι κρίσεις της τελευταίας τριετίας δεν μας άφησαν να ολοκληρώσουμε, όπως στους τομείς της Υγείας και της Δικαιοσύνης. Η δεύτερη εστιάζεται στην αποτελεσματική διαχείριση των νέων κρίσεων, που από εδώ και πέρα θα εμφανίζονται με αυξανόμενη συχνότητα και ένταση. Μέχρι τώρα τα καταφέραμε πολύ καλά, έχοντας αποφύγει πολλά από τα λάθη και τις τραγικές συνέπειες που είδαμε σε άλλα κράτη. Οφείλουμε να διασφαλίσουμε ότι αυτό δεν θα αλλάξει.
Εχει βελτιωθεί η εταιρική διακυβέρνηση στην Ελλάδα
– Είστε από τις πρωτοπόρους στην Ελλάδα σε ό,τι αφορά το ζήτημα της εταιρικής διακυβέρνησης. Θεωρείτε ότι υπερισχύει αυτή η κουλτούρα στις ελληνικές επιχειρήσεις ή υπάρχουν ακόμη πολλά βήματα να γίνουν;
– Τα τελευταία χρόνια, θα έλεγα από το 1990 και μετά, έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στις ελληνικές επιχειρήσεις όσον αφορά την ουσία και όχι τον τύπο της εταιρικής διακυβέρνησης. Δεν μπορώ να πω, όμως, πως δεν υπάρχει ακόμη έδαφος που οφείλουμε να καλύψουμε. Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στις πολύ μικρές επιχειρήσεις, όπου σε ορισμένες περιπτώσεις η λειτουργία τους συνάδει περισσότερο με την οικογενειακή – βιοτεχνική πρακτική του 20ού αιώνα και λιγότερο με τις νόρμες του 21ου. Στον τομέα αυτόν το ΕΒΕΑ θα παίξει ένα σημαντικό ρόλο, φροντίζοντας για την έγκαιρη, πλήρη και με κατανοητό τρόπο ενημέρωσή τους και προσφέροντας τις μεθόδους και τα εργαλεία για την εκπαίδευσή τους. Είναι ενδιαφέρον, πάντως, το γεγονός ότι τώρα πλέον και στην Ελλάδα μη εισηγμένες στο Χρηματιστήριο επιχειρήσεις έχουν υιοθετήσει και εφαρμόζουν με συνέπεια τα διεθνή πρότυπα εταιρικής διακυβέρνησης.
– Εκτός από την επιχειρηματική σας πορεία, είστε επικεφαλής του Κέντρου Πολιτισμού Ελληνικός Κόσμος. Πώς συνδυάζετε τις επιχειρήσεις με τον πολιτισμό;
– Αν η ερώτηση αφορά την κατανομή του χρόνου μου, η απάντηση είναι «με πίεση». Η ζωή μού έχει μάθει ότι όλα συνδυάζονται και όλα μπορούν να γίνουν, αρκεί να υπάρχει θέληση, η οποία μετουσιώνεται σε σκληρή δουλειά. Εχω, πάντως, μια εξαίρετη ομάδα συνεργατών, που είναι αφοσιωμένοι στη δουλειά τους με ορατά αποτελέσματα. Αν η ερώτηση αφορά τη διανοητική αλλαγή, η απάντηση είναι «εύκολα».
Οταν μιλάμε για πολιτισμό μιλάμε για ταυτότητα. Ταυτότητα είναι τα δικαιώματα που αποκτάς με τη γέννησή σου, η οικογένεια, η ιστορική κληρονομιά, τα σύμβολα, η κουλτούρα, ο ίδιος ο εαυτός μας. Η Δύση της Αναγέννησης, της Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης, ενσωμάτωσε την επιχειρηματικότητα μέσα στην κουλτούρα της. Δηλαδή μέσα στην πολιτισμική της ταυτότητα.
Αυτό ξεκίνησε πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση, όταν στην Ολλανδία και την Αγγλία του 16ου αιώνα άλλαξαν οι ηθικές νόρμες και η επιχειρηματική δράση, με στόχο το κέρδος, έγινε κοινωνικά αποδεκτή. Πρώτα δηλαδή άλλαξαν ο λόγος και οι ιδέες και μετά ήρθε η αλλαγή στην τεχνολογία.
Η επιχείρηση είναι ένα οργανωμένο σύνολο που επιδιώκει να πετύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ταυτόχρονα –και τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα– η επιχείρηση «έβλεπε» τον εαυτό της ως μέρος ενός σύγχρονου πολιτισμού και αναγνώριζε έτσι το μεγάλο μέρος ευθύνης που είχε απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Σ’ αυτό καλείτο να δράσει, εξάλλου, οπότε αυτό όφειλε να σεβαστεί. Για να κλείσω με απλά λόγια. Ο πολιτισμός εξανθρωπίζει την επιχείρηση και η ανθρώπινη επιχείρηση προσφέρει στον πολιτισμό τα μέσα για τη διάχυσή του στην κοινωνία. Ο σύνδεσμος της επιχειρηματικότητας με τον πολιτισμό είναι, δηλαδή, αυτό που ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ ονόμασε habits of the mind – «οι συνήθειες του μυαλού».