Η μελέτη των δικτύων που χρησίμευαν για τη μεταφορά πρώτων υλών, τροφίμων και ειδών πολυτελείας από περιοχές με πλεονάσματα σε άλλες όπου ήταν σε έλλειψη, είναι μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση για τη μελέτη ολόκληρης της Ιστορίας του κόσμου. Πρόσφατα εκδόθηκε ένα best seller βιβλίο παγκόσμιας Ιστορίας με τίτλο «Ο δρόμος του μεταξιού», ενώ διάφοροι μελετητές έχουν ασχοληθεί με τους δρόμους των μπαχαρικών, τις διαδρομές του θυμιάματος, που μετέφεραν λιβάνι και σμύρνα με καραβάνια καμήλας και άλλα παρεμφερή.
Δεν ισχύει κάτι ανάλογο για τα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας και η εξήγηση είναι απλή: μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα η ανθρωπότητα κάλυπτε το σύνολο των ενεργειακών της αναγκών από τις ανεξάντλητες πηγές ενέργειας, αυτές που σήμερα αποκαλούμε ΑΠΕ, οι οποίες βέβαια δεν μπορούσαν ούτε ήταν ανάγκη να μεταφερθούν σε μεγάλες αποστάσεις. Ο αέρας κινούσε τα ιστιοφόρα και αντλούσε νερό από τα πηγάδια ή άλεθε το σιτάρι, ο ήλιος στέγνωνε φρούτα και ζυμαρικά, τα ζώα χρησιμοποιούνταν για μετακίνηση και για γεωργικές εργασίες, υπήρχαν δε και κάποιες μικρές υδατοπτώσεις ως η πιο εξελιγμένη τότε ενεργειακή μορφή.
Η μεταφορά από το δάσος στην πόλη ήταν απαραίτητη για την άλλη σπουδαία πηγή ενέργειας, τα ξύλα, αλλά οι αποστάσεις ήταν μικρές και μηδενική η γεωπολιτική τους σημασία. Μπορεί να λεχθεί ότι η πρώτη ενέργεια που μεταφέρθηκε διηπειρωτικά ήταν ζωικής μορφής, αφού μεταφέρθηκαν μαζικά στη νέα ήπειρο, την Αμερική, άλογα από την Αραβία και σκλάβοι από την Αφρική.
Ηρθαν μετά τα ορυκτά καύσιμα, αλλά η χρησιμοποίηση του πρώτου, που ήταν το κάρβουνο, δεν οδήγησε άμεσα στην ανάγκη δημιουργίας δικτύων μεταφοράς. Το κάρβουνο χρησιμοποιήθηκε αρχικά στους χώρους όπου βρίσκονταν τα κοιτάσματά του και στην Αγγλία, στο Ρουρ, στο Βέλγιο ή την Πενσιλβάνια της Αμερικής δημιουργήθηκε η βιομηχανική επανάσταση και ο επακόλουθος πλουτισμός. Τα δίκτυα των σιδηροδρόμων, με τα ανοικτά γεμάτα με κάρβουνα βαγόνια, τα καρβουνοκάραβα, στη συνέχεια τα βαγόνια-δεξαμενές, τα τεράστια πλοία τάνκερ, ήρθαν όλα αργότερα, ενώ οι διηπειρωτικοί και υποθαλάσσιοι αγωγοί πετρελαίου και φυσικού αερίου μετρούν μόλις μερικές δεκαετίες ιστορικής ύπαρξης.
Ολα ξεκίνησαν από τις ΑΠΕ, λοιπόν, οι οποίες μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα συμμετείχαν στη συνολική ενέργεια που τότε κατανάλωνε ο άνθρωπος κατά ποσοστό πάνω από 95%. Χάρη στα ορυκτά που επικράτησαν στη συνέχεια, οι συνθήκες ζωής άλλαξαν δραματικά. Μέσα σε δύο αιώνες ο μέσος πολίτης σε μια αναπτυγμένη χώρα χρησιμοποιεί πλέον 50 φορές περισσότερη ενέργεια, ταξιδεύει 250 φορές μακρύτερα, απολαμβάνει 27.500 φορές περισσότερο φωτισμό, το εισόδημά του έχει πολλαπλασιαστεί επί 20 και τέλος η αναμενόμενη διάρκεια ζωής του ανέβηκε, από λιγότερα των 40 ετών που ήταν, στα 85 περίπου χρόνια.
Και ας με συγχωρήσουν οι οικολόγοι, αλλά η υποκατάσταση των ΑΠΕ από ορυκτά καύσιμα υπήρξε, όχι μόνο οικονομικό αλλά και οικολογικό επίτευγμα: η αντικατάσταση του ξύλου από τον άνθρακα έσωσε τα δάση από καταστροφή. Με τον εξηλεκτρισμό εξαφανίστηκε η μόλυνση μέσα στους χώρους κατοικίας και εργασίας, που είναι πολύ πιο βλαβερή από τη μόλυνση του εξωτερικού περιβάλλοντος. Η κηροζίνη έσωσε από αφανισμό τις φάλαινες, των οποίων το λάδι χρησιμοποιείτο για φωτισμό. Τεράστιες εκτάσεις γης που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή ζωοτροφών για να τραφούν οι «ζωντανές πηγές ενέργειας (άλογα, βόδια, κ.λπ.)», απελευθερώθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για την καλλιέργεια ανθρώπινης τροφής. Στην αντίπερα όχθη όλων των θετικών διαπιστώθηκε και συνειδητοποιήθηκε το μεγάλο πρόβλημα της εκπομπής των αερίων του θερμοκηπίου και της απειλούμενης κλιματικής αλλαγής. Ετσι, η επιστροφή στην κυριαρχία των ΑΠΕ γίνεται σήμερα επιτακτική.
Η δυνατότητα αποθήκευσης ενέργειας που ήδη αναπτύσσεται περιορίζει τον ρόλο των καιρικών συνθηκών στην απόδοση των ΑΠΕ.
Ας συγκρατήσουμε το γεγονός ότι πριν από τη στροφή στα ορυκτά καύσιμα τα δίκτυα μεταφοράς ήταν περιττά και ανύπαρκτα και ας θέσουμε το ερώτημα κατά πόσον η μεταφορά ενέργειας σε μεγάλες αποστάσεις θα είναι αναγκαία στην επερχόμενη νέα εποχή ενεργειακής επικράτησης των ΑΠΕ. Οι συνθήκες βέβαια είναι εντελώς διαφορετικές, κυρίαρχο ρόλο έχει τώρα ο ηλεκτρισμός και ορισμένοι παράγοντες υποστηρίζουν ότι η παραγωγή του –όπως και των συνθετικών καυσίμων– πρέπει να συνεχίσει να γίνεται από μεγάλες, απομακρυσμένες μονάδες (πυρηνική, υπεράκτια αιολική ή ηλιακή μεγάλης κλίμακας) με μεταφορά μέσω δικτύων σε μεγάλες αποστάσεις.
Ομως, ο άνεμος παντού φυσάει και σε κάθε γωνιά της Γης υπάρχει ηλιοφάνεια, αλλού πιο άφθονη και αλλού περιορισμένη, αλλά υπάρχει παντού. Η δυνατότητα αποθήκευσης ενέργειας που ήδη αναπτύσσεται περιορίζει τη σημασία της μεγαλύτερης ή μικρότερης ηλιοφάνειας και του ισχυρότερου ή πιο αδύναμου αιολικού δυναμικού, ενώ οι απώλειες ενέργειας και το κόστος των συστημάτων μεταφοράς αποτελούν παράγοντες που ευνοούν την παραγωγή κοντά στον τόπο της κατανάλωσης.
Ετσι, μπορεί να αντιμετωπιστεί η κάλυψη των ενεργειακών αναγκών με μικρές σχετικά μονάδες ΑΠΕ –ίσως και με μικρές πυρηνικές– και διανομή μέσω τοπικών δικτύων ή ακόμη και μέσω εξαιρετικά αποκεντρωμένης μικροπαραγωγής. Η τελευταία θα αναπτύσσεται όσο γίνεται φθηνότερη η παραγωγή ηλεκτρισμού από ηλιακή και αιολική ενέργεια και όσο γίνονται περισσότερο προσιτές οι μπαταρίες. Οπότε, περισσότερες βιομηχανίες θα γίνονται ενεργειακά αυτόνομες και περισσότεροι πολίτες θα επιδιώξουν να κάνουν τα σπίτια τους ενεργειακά αυτοτελή, με φωτοβολταϊκά στις στέγες, με μικρές ανεμογεννήτριες και με θέρμανση και κλιματισμό από γεωθερμία.
Θα λεχθεί ίσως ότι η κατάσταση που παραπάνω περιγράφεται ανήκει στο απώτερο μέλλον και δεν πρέπει να επηρεάσει τον τρέχοντα ενεργειακό σχεδιασμό. Δεν είναι όμως αυτό το κυρίως ζητούμενο. Το κυρίως ζητούμενο είναι το κατά πόσον η διάσπαρτη ενεργειακή παραγωγή είναι μακροχρόνια επιθυμητή. Να αναλογιστούμε αν εξυπηρετεί καλύτερα τις ανάγκες των πολλών ανθρώπων αντί τα οικονομικά ή πολιτικά συμφέροντα των λίγων, αν περιορίζει την ολιγαρχία και συμβάλλει στην καλύτερη κατανομή του πλούτου. Γιατί αν αυτά είναι αλήθεια και είναι επιθυμητά, τότε πρέπει να αποφευχθεί η κατασκευή δαπανηρών αγωγών και διηπειρωτικών δικτύων, των οποίων η ύπαρξη και η ανάγκη απόσβεσης των σχετικών επενδύσεων θα καθυστερήσουν τη μετάβαση προς το επιθυμητό.
Ειδικά για την Ελλάδα, σχέδια που ακούγονται για καλώδιο που θα εισάγει φθηνή ηλιακή ενέργεια από την Αίγυπτο ή για υποθαλάσσιο αγωγό που θα μας φέρνει πράσινο υδρογόνο, πρέπει να αντιμετωπιστούν με ιδιαίτερη περίσκεψη και τέτοια δίκτυα να κατασκευαστούν μόνο αν έχουν και εξαγωγικό προορισμό. Γιατί για να μπορέσει η ενέργεια να αποτελέσει ποτέ συγκριτικό πλεονέκτημα για την οικονομία μας, το ενεργειακό τοπίο μας δεν αρκεί να γίνει μόνο πράσινο. Πρέπει απαραιτήτως να γίνει και γαλανόλευκο!
Ο κ. Ραφαήλ Μωυσής είναι επίτημος πρόεδρος του ΙΟΒΕ.
