Εγκλωβισμένες στις μακροχρόνιες συνέπειες της πανδημίας, ή αλλιώς στο σύνδρομο «long COVID», είναι πολλές από τις μεγαλύτερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, τη στιγμή που το επόμενο έτος θα τερματιστεί, μετά τέσσερα χρόνια, η αναστολή των δημοσιονομικών κανόνων της Ε.Ε., που περιορίζουν το χρέος και τα ελλείμματα.Από το 2020 έως και το τρέχον έτος οι κυβερνήσεις είχαν περιθώριο να ρίξουν χρήματα στην οικονομία για να μετριάσουν τους κραδασμούς της πανδημίας και της ενεργειακής κρίσης. Αυτό οδήγησε σε σημαντική δημοσιονομική επέκταση, με διόγκωση των επιπέδων χρέους και των ελλειμμάτων, ενώ η ταχύτατη νομισματική σύσφιγξη η οποία ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2022, με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να αυξάνει τα επιτόκια κατά 450 μονάδες βάσης μέσα σε μόλις 15 μήνες, εκτόξευσε τα κόστη δανεισμού και περιόρισε την οικονομική ανάπτυξη.
Το long-COVID έχει αλλάξει τις ισορροπίες στην Ευρωζώνη. Οι μικρότερες χώρες, πολλές από τις οποίες πρωταγωνιστούσαν στις δημοσιονομικές παραβάσεις της Ε.Ε., τα γνωστά «PIGS», τώρα πρωταγωνιστούν στις δημοσιονομικές επιδόσεις, ενώ οι μεγαλύτερες χώρες –ο Βορράς ουσιαστικά– έχουν μπει πλέον σε «λίστα παρακολούθησης».Αυτό υπογραμμίζουν όλες οι προβλέψεις τής –γνωστής κατά την κρίση χρέους της Ελλάδας– τρόικας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο μοιράζουν «κίτρινες κάρτες» σε χώρες όπως η Γαλλία και το Βέλγιο, ενώ χαιρετίζουν τη δημοσιονομική πορεία της Ελλάδας, της Πορτογαλίας και της Ιρλανδίας.
Η Ε.Ε. ζητεί από τη Γαλλία να λάβει μέτρα για το υψηλό έλλειμμα και από τη Γερμανία να αποσύρει τα μέτρα ενεργειακής στήριξης.
Οι πρόσφατες φθινοπωρινές προβλέψεις της Κομισιόν, αλλά και η «ετυμηγορία» της για τα προσχέδια των προϋπολογισμών των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων έβαλαν στο στόχαστρο τα παραδοσιακά «δημοσιονομικά γεράκια», καθώς και άλλες χώρες από τον πυρήνα του ευρώ. Η Επιτροπή κάλεσε τη Γαλλία, το Βέλγιο, τη Φινλανδία και την Κροατία να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα, ώστε να μην παραβιάσουν τις δημοσιονομικές συστάσεις της για το 2024, που περιλαμβάνουν τον έλεγχο της αύξησης των καθαρών δαπανών και τη σταδιακή κατάργηση των μέτρων ενεργειακής στήριξης. Η Κομισιόν κάλεσε και άλλες χώρες, όπως η Γερμανία και η Μάλτα, να τερματίσουν τα μέτρα ενεργειακής στήριξης το συντομότερο δυνατό, ενώ η Ιταλία, η Λετονία και η Ολλανδία καλέστηκαν να είναι έτοιμες να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα συμμόρφωσης.
Αντίθετα, έδωσε το «πράσινο φως» στα δημοσιονομικά πλάνα της Ελλάδας, όπως και των Κύπρου, Ιρλανδίας, Ισπανίας, Εσθονίας, Σλοβενίας και Λιθουανίας. Σύμφωνα με τις πρόσφατες εκτιμήσεις της Επιτροπής, 11 χώρες αναμένεται το 2024 να παραβιάσουν τον κανόνα για το έλλειμμα του προϋπολογισμού του 3% του ΑΕΠ, με τη Γαλλία, την Ιταλία και το Βέλγιο να είναι μεταξύ αυτών των χωρών.
Η τελευταία έκθεση του ΔΝΤ για τις παγκόσμιες οικονομικές προοπτικές που δημοσιεύθηκε τον Οκτώβριο έδειξε επίσης τις αποκλίνουσες τάσεις που κυριαρχούν στη Ζώνη του Ευρώ. Μικρότερες χώρες, όπως η Ιρλανδία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα αναμένει ότι θα καταγράψουν πρωτογενές πλεόνασμα το 2024 και σημαντική μείωση του χρέους σε σχέση με τα επίπεδα του 2019, καθώς είναι σε θέση να καλύψουν τις πληρωμές τόκων. Αλλες χώρες με πιο άκαμπτη δομή κόστους ή υψηλές πληρωμές τόκων, όπως η Ιταλία, το Βέλγιο και η Γαλλία, θα είναι, κατά το Ταμείο, «κολλημένες» στα υψηλά ελλείμματα και το επιπλέον «βουνό» χρέους που τους άφησε η COVID-19.
Αλλαγή «ιεραρχίας» στην Ευρωζώνη
Η απόκλιση των δημοσιονομικών μεγεθών και επιδόσεων στις χώρες της Ευρωζώνης, που έχουν προκαλέσει οι επιπτώσεις της πανδημίας, αλλάζουν σιγά σιγά την παραδοσιακή ιεραρχία των χωρών του πυρήνα και της περιφέρειας. Οπως σχολιάζει ο στρατηγικός αναλυτής της Société Générale, Ανταμ Κουρπιέλ, «θα ήταν δύσκολο να χαρακτηρίζεται πλέον η Ιρλανδία χώρα της περιφέρειας, όταν ο δείκτης χρέους προς ΑΕΠ είναι ήδη από το 2022 ο χαμηλότερος μεταξύ των μεγάλων χωρών της Ζώνης του Ευρώ». «Βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη ένας σημαντικός ανασχηματισμός της δημοσιονομικής τάξης στην Ευρωζώνη», τονίζει χαρακτηριστικά.
Σύμφωνα και με την επισκόπηση Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας που δημοσίευσε η ΕΚΤ την περασμένη εβδομάδα, κράτη που κάποτε αποτελούσαν χώρες κινδύνου, δεν αποτελούν πλέον καν ανησυχία. Ειδικότερα, η Κεντρική Τράπεζα τονίζει πως τα υψηλότερα κόστη χρηματοδότησης και οι λιγότερο συνετές δημοσιονομικές πολιτικές, μπορεί να φέρουν και πάλι στο επίκεντρο τις ανησυχίες για τη βιωσιμότητα του χρέους. Η ΕΚΤ μάλιστα σε γράφημα για το ποιες χώρες βρίσκονται στην «κόκκινη ζώνη», με βάση τον δείκτη χρέους της γενικής κυβέρνησης και το κυβερνητικό ισοζύγιο του προϋπολογισμού για το 2023-2024, τοποθετεί τη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ιταλία και την Ισπανία. Σε αυτές τις χώρες ο δείκτης χρέους αναμένεται να κινηθεί πάνω από το 90% του ΑΕΠ και παράλληλα το έλλειμμα του προϋπολογισμού θα ξεπεράσει το 3%. Η Ελλάδα τοποθετείται στις χώρες που έχουν σταθερές προοπτικές, κυρίως χάρη στην καλή θέση του ισοζυγίου του προϋπολογισμού.
Η Ιρλανδία δεν μπορεί πλέον να χαρακτηρίζεται χώρα της περιφέρειας όταν έχει ένα από τα μικρότερα ποσοστά χρέους.
Η ΕΚΤ τονίζει πως οι πιέσεις στις αγορές κρατικών ομολόγων έχουν γενικά υποχωρήσει, αλλά οι κίνδυνοι παραμένουν αυξημένοι. Από τη δημοσίευση της προηγούμενης επισκόπησης Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας τον Μάιο του 2023, τα επίπεδα πίεσης στις αγορές κρατικών ομολόγων έχουν μειωθεί. Ωστόσο, άρχισαν να αυξάνονται ξανά στα τέλη Σεπτεμβρίου. Καθώς υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των χωρών της Ζώνης του Ευρώ και κίνδυνοι για τις δημοσιονομικές θέσεις, οι πιέσεις θα μπορούσαν να αυξηθούν ξανά, ειδικά εάν οι συμμετέχοντες στην αγορά αντιληφθούν ότι ο σχεδιασμός του προϋπολογισμού σε ορισμένες χώρες είναι επιζήμιος για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του χρέους.
Βέβαια η Κεντρική Τράπεζα «ξεκαθάρισε» πως οποιαδήποτε αδικαιολόγητη αύξηση των spreads στην αγορά ομολόγων, που μπορεί να αποτελέσει σοβαρή απειλή για τη μετάδοση της νομισματικής πολιτικής, μπορεί να αντιμετωπιστεί από το νέο της εργαλείο, το TPI, εάν πληρούνται οι απαραίτητες προϋποθέσεις. Κι εδώ υπάρχει ένα σημαντικό «κενό». To TPI έχει διάφορα δημοσιονομικά κριτήρια και ένα από αυτά είναι η όποια χώρα να μην υπόκειται σε διαδικασία υπερβολικού ελλείμματος (ΔΥΕ). Εάν λοιπόν η Γαλλία, για παράδειγμα, τεθεί από την Κομισιόν σε ΔΥΕ το 2024, η ΕΚΤ δεν θα μπορεί να την «προστατεύσει». Αυτό φυσικά ισχύει στη θεωρία, ωστόσο στην πράξη είναι σχεδόν αδύνατο να το δούμε. Θυμίζουμε πως το Παρίσι είχε λάβει «ειδική μεταχείριση» στο παρελθόν. Το 2016 ο προηγούμενος πρόεδρος της Κομισιόν, Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, δικαιολόγησε την απόφασή του να δώσει στο Παρίσι περιθώρια για τις παραβιάσεις του προϋπολογισμού, απλώς «επειδή είναι η Γαλλία».
Η πρόκληση της διατήρησης του ελληνικού success story
Το γεγονός ότι η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από τους θεσμούς ως success story, με την Κριστίν Λαγκάρντ κατά την επίσκεψή της στην Αθήνα τον Οκτώβριο για τη συνεδρίαση της ΕΚΤ να υπογραμμίζει την τεράστια βελτίωση στα οικονομικά μεγέθη της χώρας από την περίοδο της κρίσης της COVID και το σχέδιο του προϋπολογισμού του 2024 της κυβέρνησης να περνάει τις εξετάσεις της Κομισιόν χωρίς παρατηρήσεις ή διορθώσεις, είναι σίγουρα εντυπωσιακά, δεδομένης της πρόσφατης αλλά και της παλαιότερης Ιστορίας της.
Επίσης εντυπωσιακό είναι ότι οίκοι αξιολόγησης, όπως η Moody’s, εκτιμούν πως έπειτα από το ρεκόρ του 46% που έχει καταγράψει η Ελλάδα στη μείωση χρέους –από το 206% του ΑΕΠ που άγγιξε το 2020 έως και φέτος–, την επόμενη επταετία θα καταγράψει και πάλι παγκόσμιο ρεκόρ, με μείωση κατά 26 περαιτέρω ποσοστιαίων μονάδων.
Στόχος, η επιστροφή στην πλήρη κανονικότητα. Εκεί που ήταν δηλαδή η χώρα πριν από την κρίση, όταν είχε αξιολόγηση ακόμη και «Α+».
Ωστόσο, το να διατηρηθεί αυτή η «ιστορία επιτυχίας» θέλει πολλή δουλειά. Ο δρόμος μπροστά, κάθε άλλο παρά εύκολος είναι. Οπως έχει διαμηνύσει ο διοικητής της ΤτΕ Γιάννης Στουρνάρας, «η Ελλάδα πρέπει να αυξήσει το πρωτογενές πλεόνασμα από 1,1% φέτος σε πάνω από 2% το επόμενο έτος, ένας στόχος που πιθανώς αποδειχθεί δύσκολος, δεδομένης της κατάστασης της ευρωπαϊκής οικονομίας». Πράγματι, το γεγονός ότι η Ελλάδα πρέπει να διατηρεί πλεονάσματα άνω του 2% τα επόμενα χρόνια, να συνεχίσει να μειώνει τον δείκτη χρέους ώστε να μπορέσει να προσεγγίσει το 2032 (όταν θα ξεκινήσει να αποπληρώνει τα δάνεια προς τον ESM και τον ΕFSF) το 100% του ΑΕΠ, καθώς και να μπορέσει να μειώσει το χρέος ως απόλυτο μέγεθος –το οποίο σήμερα κινείται στα 358 δισ. ευρώ–, δεν είναι μια εύκολη υπόθεση.
Παράλληλα, η μεγάλη πρόκληση αλλά και ο μεγάλος στόχος είναι η επιστροφή στην πλήρη κανονικότητα. Εκεί που ήταν δηλαδή η χώρα πριν από την κρίση χρέους, όταν είχε αξιολόγηση ακόμη και «Α+», δηλαδή πέντε βαθμίδες πάνω από το χαμηλό Investment grade που έχει τώρα από την S&P, για παράδειγμα. Αυτό, σύμφωνα και με το πώς συνηθίζουν να κινούνται χρονικά σε ό,τι αφορά τις αναβαθμίσεις, εάν όλα πάνε καλά, θα μπορεί να επιτευχθεί σε 10 χρόνια. Οπως σημείωσε πρόσφατα και ο ESM, η επιστροφή της Ελλάδας στην επενδυτική βαθμίδα έπειτα από 13 χρόνια είναι ένα μεγάλο επίτευγμα και αποτελεί «game changer» για τη χώρα. Ωστόσο, για να διατηρήσει και, κυρίως, να ενισχύσει αυτό το καθεστώς, η Ελλάδα πρέπει να ολοκληρώσει τον εκσυγχρονισμό της και να διατηρήσει τη μεταρρυθμιστική της δυναμική.
Χρηματοδότηση
Μέχρι στιγμής, τα spreads στην αγορά κρατικών ομολόγων παρέμειναν συγκρατημένα, καθώς πολλά κράτη κατάφεραν να εξασφαλίσουν φθηνή χρηματοδότηση σε μεγαλύτερες διάρκειες κατά την περίοδο των χαμηλών επιτοκίων. Ωστόσο, οι κίνδυνοι δημοσιονομικής διολίσθησης το 2024-2025 θα μπορούσαν να αναζωπυρώσουν τις ανησυχίες για τη βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους και να αναγκάσουν τους συμμετέχοντες στην αγορά να επανεκτιμήσουν τον κρατικό κίνδυνο, τόνισε η ΕΚΤ στην επισκόπηση χρηματοπιστωτικής σταθερότητας.
110% του ΑΕΠ είναι το χρέος της Γαλλίας το 2025, ενώ το έλλειμμα θα κινηθεί στο 4,4% την επόμενη διετία.
Πλεονάσματα
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον που προκύπτει από τα σχέδια προϋπολογισμού για το 2024 των χωρών της Ευρωζώνης είναι ότι οι τέσσερις πιο «ισχυρές» χώρες όσον αφορά το δημοσιονομικό μέτωπο είναι οι χώρες που περιλαμβάνονταν στα περιβόητα PIGS της εποχής της κρίσης της Ευρωζώνης: Ελλάδα, Ιρλανδία, Κύπρος και Πορτογαλία, με τρεις μάλιστα από αυτές να αναμένεται να καταγράψουν δημοσιονομικά πλεονάσματα, όπως τονίζει η HSBC.
0,6% του ΑΕΠ η δημοσιονομική εξυγίανση το 2024 στην Ευρωζώνη.
Δημόσιο χρέος
Το ΔΝΤ εκτιμά πως μικρότερες χώρες, όπως η Ιρλανδία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα, θα καταγράψουν πρωτογενές πλεόνασμα το 2024 και σημαντική μείωση του χρέους σε σχέση με το 2019, καθώς είναι σε θέση να καλύψουν τις πληρωμές τόκων. Αλλες όπως η Ιταλία, το Βέλγιο και η Γαλλία, θα είναι «κολλημένες» στα υψηλά ελλείμματα και στο επιπλέον «βουνό» χρέους που τους άφησε η COVID-19.