Ο Ηράκλειτος πριν από περίπου 2.500 χρόνια είχε πει την περίφημη φράση «ο πόλεμος είναι ο βασιλιάς των πάντων». Προφανώς εννοούσε ότι εξαιτίας του πολέμου γίνονται σημαντικές διεργασίες στην κοινωνία, που διαφορετικά ίσως να μην μπορούσαν να γίνουν. Τέτοιες διεργασίες είναι η εθνική ενότητα, η σταθερή εσωτερική πολιτική συνοχή, η κοινωνική οργάνωση για την αντιμετώπιση των απειλών και οι τεράστιες δημόσιες δαπάνες για αποκατάσταση των καταστροφών. Ολα αυτά συνήθως είναι δύσκολο να επιτευχθούν σε περίοδο ειρήνης και κυρίως να επιτευχθούν από δημοκρατικές κυβερνήσεις.
Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εμφανίστηκε μια ασυνήθιστη δαπάνη τεραστίων ποσών από πολλά κράτη για να αντιμετωπιστεί η απειλή του Χίτλερ. Χώρες όπως οι ΗΠΑ ευνοήθηκαν από πολεμικές δαπάνες καθόσον παρήγαν μαζικά στρατιωτικό εξοπλισμό για τους συμμάχους τους. Οι δαπάνες αυτές βοήθησαν τις ΗΠΑ να ανακάμψουν κατά τη δεκαετία του 1940 από τη Μεγάλη Υφεση του 1929. Φαίνεται ότι η μαζική δαπάνη των κρατών εξαιτίας καταστροφικών απειλών ή για αποκατάσταση καταστροφών, ωθεί τις οικονομίες σε ανάπτυξη, καθώς τα χρήματα που τα κράτη δαπανούν αποτελούν εισόδημα γι’ αυτούς που πωλούν αγαθά. Τα εισοδήματα αυτά δεν θα είχαν δημιουργηθεί εάν τα κράτη δεν δαπανούσαν αυτά τα ασυνήθιστα ποσά.
Επιπλέον, η καταστροφή των ηττημένων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, της Γερμανίας και της Ιαπωνίας, οδήγησε στην ανάγκη να δαπανηθούν τεράστια ποσά για την ανοικοδόμησή τους. Οι δαπάνες αυτές οδήγησαν στη σημαντική ανάπτυξη και των δύο χωρών τις επόμενες δεκαετίες. Επίσης φαίνεται ότι ο πόλεμος ή η απειλή των καταστροφικών συνεπειών ενός πολέμου παραμερίζει ή καταστρέφει ή εξασθενίζει ομάδες συμφερόντων, οι οποίες είχαν συγκεντρώσει πλούτο. Τέτοιες ομάδες ήταν τότε τροχοπέδη στην ανάπτυξη του τόπου και δρούσαν επιλεκτικά εις βάρος άλλων ομάδων, τις οποίες εμπόδιζαν να αναπτυχθούν για να μην απολεσθεί ο πλούτος τους. Επίσης, συνήθως συγκέντρωναν σημαντική πολιτική εξουσία την οποία χρησιμοποιούσαν για να διατηρήσουν τον πλούτο τους και να αποκλείσουν άλλες ομάδες να αποκτήσουν πλούτο. Η διάλυση αυτών των ομάδων επέτρεψε τη μεταφορά κεφαλαίων σε δραστηριότητες ανάπτυξης και τη διάχυση των εισοδημάτων σε ευρύτερες ομάδες της κοινωνίας, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη αλλά και τη μείωση της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας.
Σήμερα οι σύγχρονες οικονομίες δέχονται δύο απειλές, που ενώ μπορεί να μη συνεπάγονται πόλεμο, θα μπορούσαν να επιφέρουν διεργασίες, όπως εκείνες που επέρχονται σε περίπτωση πολέμου, αναγκάζοντας τα κράτη να προβούν σε μεγάλης κλίμακας δαπάνες, πέρα από τις συνήθεις μέχρι τώρα, και να δημιουργήσουν κοινά μέτωπα για κοινωνικές προσαρμογές και αλλαγές.
Από τη μια μεριά είναι η κλιματική αλλαγή με τις δαπάνες που απαιτούνται για να αποκατασταθεί η τεράστια καταστροφή που έχει υποστεί το περιβάλλον. Θα μπορούσε η ζημιά στο περιβάλλον να ισοδυναμεί με τις καταστροφικές συνέπειες ενός πολέμου. Η αποκατάσταση μέσω της απανθρακοποίησης και της ηλεκτροποίησης απαιτεί ασυνήθιστα τεράστια ποσά, που πρέπει να επενδυθούν σε δίκτυα διανομής και άλλες πανάκριβες υποδομές και θα απαιτήσει διαφορετική κοινωνική οργάνωση.
Από την άλλη μεριά, είναι οι δαπάνες για αμυντικούς εξοπλισμούς προκειμένου να αναχαιτιστεί η απειλή που έρχεται κυρίως από μη δημοκρατικά καθεστώτα σε μια διαμάχη μεταξύ πολιτισμών (μερικές φορές και με θρησκευτικά χαρακτηριστικά), τα οποία έχουν βοηθηθεί από τα δημοκρατικά κράτη κυρίως της Δύσης. Τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες, αλλά κυρίως την τελευταία δεκαετία, τα εμπορικά ελλείμματα της Ε.Ε. και των ΗΠΑ (τα οποία μόνο με την Κίνα είναι πάνω από 6,5 τρισ. δολάρια) χρηματοδότησαν εμπορικά πλεονάσματα σε πολλές χώρες με αυταρχικά συστήματα διακυβέρνησης. Οι χώρες αυτές, κυρίως μέσω αθέμιτου ανταγωνισμού (τεχνητά υποτιμημένα νομίσματα, μη προστασία πνευματικής ιδιοκτησίας, στέρηση των εργατών από την αύξηση των μισθών τους λόγω της αύξησης της παραγωγικότητας κ.λπ.) συγκέντρωσαν πλούτο τον οποίο δεν διοχέτευσαν στους λαούς τους. Αλλά αντίθετα τον δαπάνησαν για στρατιωτικούς εξοπλισμούς. Σήμερα αισθάνονται στρατιωτική ισχύ και είτε μεμονωμένα είτε συνασπιζόμενες απειλούν την παγκόσμια κοινωνία.
Οι δύο αυτές ανάγκες για τεράστιες δαπάνες –για τις απειλές από το περιβάλλον και τις απειλές πολέμου των αυταρχικών κρατών– θα μπορούσαν να ωθήσουν την ανάπτυξη, αρκεί τα παραγόμενα προϊόντα που θα αγοράζουν αυτές οι δαπάνες να δημιουργούν εισοδήματα στις ελλειμματικές χώρες και όχι να αυξάνουν περαιτέρω τα εμπορικά πλεονάσματα των πλεονασματικών χωρών.
*Ο κ. Γιώργος Ατσαλάκης είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης, Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης.