Η ενεργειακή δημοκρατία αποσκοπεί στη δυνατότητα των πολιτών, των κοινοτήτων και των δήμων να παράγουν ηλεκτρική ενέργεια και να εξοικονομούν στο πλαίσιο της απελευθερωμένης ευρωπαϊκής αγοράς. Η ενεργειακή δημοκρατία προήλθε από την τεχνολογική πρόοδο, που οδήγησε σε αποκλιμάκωση του κόστους των μονάδων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ). Ετσι, μετά τη δεκαετία ’90 δημιουργήθηκε «χώρος» για μικρά έργα ηλεκτροπαραγωγής, σε αντίθεση με το παρελθόν που κατασκευάζονταν αποκλειστικά μεγάλες ενεργειακές υποδομές. Οι ευρωπαϊκές οδηγίες που αφορούν τις ΑΠΕ περιλαμβάνουν εδώ και χρόνια ρυθμίσεις που ενισχύουν την ενεργειακή δημοκρατία. Πρόκειται για ρυθμίσεις που προβλέπουν ειδικά προγράμματα μικρών έργων, εξαιρέσεις από μειοδοτικούς διαγωνισμούς, σύνδεση σταθμών ΑΠΕ κοινοτήτων κατά προτεραιότητα κ.ά.
Το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο προσαρμόζεται στις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ωστόσο –όπως συμβαίνει και σε άλλους κλάδους– το θεσμικό πλαίσιο των ΑΠΕ περιέχει μερικές φορές υπερβολές ή αβλεψίες, που οδηγούν σε στρεβλώσεις. Οι χώρες της κεντρικής Ευρώπης μπορούν να ρυθμίζουν ζητήματα των ΑΠΕ με μια νομοθετική ρύθμιση ανά πενταετία ή και δεκαετία. Στην Ελλάδα ψηφίζεται συνήθως μια νομοθετική ρύθμιση ανά έτος, για να αντιμετωπίζονται οι στρεβλώσεις, που μερικές φορές οδηγούν ακόμη και σε «κατάχρηση» της ενεργειακής δημοκρατίας. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το θεσμικό πλαίσιο των Ενεργειακών Κοινοτήτων.
Οι Ενεργειακές Κοινότητες αποτελούν ευρωπαϊκό θεσμό, που διέπεται από «συνεταιριστικές αρχές». Αφορούν τη συνένωση ομάδων πολιτών και τοπικών φορέων με κοινά γεωγραφικά χαρακτηριστικά για τον σκοπό της παραγωγής πράσινης ενέργειας, κυρίως για ιδιοκατανάλωση. Με τον νόμο 4513/2018 ρυθμίστηκαν όλα τα θέματά τους, μεταξύ των οποίων και τα «προνόμια», που ήταν η προτεραιότητα σύνδεσης στο δίκτυο και η υψηλή τιμή λειτουργικής ενίσχυσης εκτός μειοδοτικών διαγωνισμών για την παραγόμενη ενέργειά τους. Ομως στον νόμο αυτό δεν προβλέφθηκαν οι απαραίτητες «δικλίδες ασφαλείας» για την αποτροπή κατάχρησης των ευεργετικών διατάξεων, όπως συνέβη σε άλλες χώρες. Για παράδειγμα, ενώ ένας Γερμανός πολίτης δικαιούταν να συμμετέχει μόνο σε μία Ενεργειακή Κοινότητα στην περιφέρεια της κατοικίας του, στην Ελλάδα ο πολίτης δικαιούταν να συμμετάσχει σε πολλαπλές. Ετσι, έπειτα από μερικούς μήνες από την ψήφιση του νόμου, υπήρξαν διαμαρτυρίες στον ΔΕΔΔΗΕ και στη ΡΑΕ για καταστρατήγηση του νόμου και ειδικότερα για «καλυμμένες οικογενειακές επιχειρήσεις» και «εικονικές ενεργειακές κοινότητες». Οι διαμαρτυρίες αυτές προστέθηκαν σε ήδη υπάρχουσες για «αθέμιτο ανταγωνισμό» του νόμου 4414/2016. Ο «αθέμιτος ανταγωνισμός» αφορούσε τη «μεθοδευμένη κατάτμηση» μεγάλων έργων ΑΠΕ (κυρίως φωτοβολταϊκών) σε μικρότερα, με σκοπό την «εξαίρεση από τις διαγωνιστικές διαδικασίες του ν. 4414/2016». Συνέπεια της κατάχρησης των προνομιακών διατάξεων των παραπάνω νόμων, ήταν και η επιτάχυνση του επερχόμενου ηλεκτρικού κορεσμού των δικτύων ΔΕΔΔΗΕ.
Η πρώτη προσπάθεια αντιμετώπισης των στρεβλώσεων έγινε το 2019 με τον ν. 4602/2019, που απαγόρευσε τη συμμετοχή φυσικών ή νομικών προσώπων σε περισσότερα από δύο έργα του προνομιακού καθεστώτος της εξαίρεσης από μειοδοτικούς διαγωνισμούς ΑΠΕ. Ομως, αυτή η ρύθμιση ήταν ατελής, όχι μόνο λόγω της χαλαρής μεταβατικής της διάταξης, αλλά και λόγω αμέλειας συμπερίληψης των Ενεργειακών Κοινοτήτων. Το αποτέλεσμα ήταν να σταματήσουν μεν τα φαινόμενα κατακερματισμού έργων, αλλά να συνεχίζεται η κατάχρηση προνομίων (εξαίρεση από διαγωνισμούς και προτεραιότητα σύνδεσης) Ενεργειακών Κοινοτήτων για έναν επιπλέον χρόνο.
Το 2020, με τον νόμο 4759/2020 «περιορίστηκε» η κατάχρηση Ενεργειακών Κοινοτήτων. Καταργήθηκε η εξαίρεση από μειοδοτικούς διαγωνισμούς για περισσότερα των δύο έργων, πλην των περιπτώσεων συμμετοχής Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) σε αυτές. Ταυτόχρονα καταργήθηκε και η δυνατότητα συμμετοχής φυσικών προσώπων σε πολλαπλές Ενεργειακές Κοινότητες εντός της ίδιας περιφέρειας.
Το 2021, με τον νόμο 4821/2021 αυστηροποιήθηκαν ακόμη περισσότερο οι ρυθμίσεις του ν. 4759/2020, αφού παρατηρήθηκε ακόμη και συμμετοχή ΟΤΑ στα συνεταιριστικά σχήματα με σχεδόν μηδενικό ποσοστό. Η κατάχρηση αφορούσε και πάλι την επίτευξη εξαίρεσης από τη συμμετοχή σε μειοδοτικούς διαγωνισμούς.
Το 2021 με τον νόμο 4843/2021 καταργήθηκε η προτεραιότητα που απολάμβαναν τα «ομαδικά» αιτήματα σύνδεσης κερδοσκοπικών Ενεργειακών Κοινοτήτων. Παράλληλα, ρυθμίστηκαν τα θέματα μετασχηματισμού τους σε άλλης μορφής εταιρείες, σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο μετασχηματισμού «συνεταιρισμών». Ωστόσο, υπήρξε για μια ακόμη φορά κατάχρηση: παρατηρήθηκαν μετατροπές κανονικών εμπορικών εταιρειών σε Ενεργειακές Κοινότητες, με μοναδικό στόχο την προτεραιότητα σύνδεσης στα δίκτυα. Ομως ο ηλεκτρικός κορεσμός των δικτύων ήταν πλέον κοντά.
Χρειάστηκαν 6 χρόνια και 6 νομοθετικές ρυθμίσεις για να αντιμετωπιστούν αβλεψίες και υπερβολές του θεσμικού πλαισίου των Ενεργειακών Κοινοτήτων.
Το 2022 με τον νόμο 4951/2022 ανεστάλησαν όλες οι νέες αιτήσεις σύνδεσης έργων ΑΠΕ στα δίκτυα ΔΕΔΔΗΕ, ως συνέπεια του ηλεκτρικού κορεσμού, στον οποίο συνέβαλαν και οι χιλιάδες (κυριολεκτικά) αιτήσεις σύνδεσης έργων Ενεργειακών Κοινοτήτων. Παρέμεινε μόνο περιορισμένη δυνατότητα αιτήσεων έργων αυτοπαραγωγής για κάλυψη ιδίων αναγκών. Τέλος, το 2023 με τον νόμο 5037/2023 καταργήθηκαν ως έννοιες οι Ενεργειακές Κοινότητες και εισήχθησαν ως θεσμοί οι Κοινότητες Ανανεώσιμης Ενέργειας (ΚΑΕ) και οι Ενεργειακές Κοινότητες Πολιτών (ΕΚΠ), με αυστηρά πλέον κριτήρια.
Συνοψίζοντας, χρειάστηκαν 6 χρόνια και 6 νομοθετικές ρυθμίσεις για να αντιμετωπιστούν αβλεψίες και υπερβολές του θεσμικού πλαισίου των Ενεργειακών Κοινοτήτων. Τα αποτελέσματα σήμερα είναι τα εξής:
Α) Η Ελλάδα είναι πρωταθλήτρια Ευρώπης με περίπου 1.600 Ενεργειακές Κοινότητες, που όμως στην πλειονότητά τους είναι κερδοσκοπικές. Δηλαδή –σε αντίθεση με το πνεύμα του θεσμού– είναι κανονικές εμπορικές εταιρείες.
Β) Εχει επέλθει κορεσμός στα δίκτυα ΔΕΔΔΗΕ, στον οποίο συνέβαλαν και οι Ενεργειακές Κοινότητες. Ετσι σήμερα συνεταιριστικές ομάδες πολιτών με πρόθεση παραγωγής πράσινης ενέργειας για ίδια χρήση δεν μπορούν να ικανοποιηθούν.
Γ) Υφίσταται μονοθεματική αντιπολίτευση για «έλλειψη» ενεργειακής δημοκρατίας, ενώ το ζήτημα ήταν ανέκαθεν η «κατάχρηση».
Η αναγνώριση των σφαλμάτων του παρελθόντος αποτελεί οδηγό για το μέλλον: το μέλλον της πράσινης μετάβασης περιλαμβάνει φιλόδοξους στόχους εγκατάστασης σταθμών ΑΠΕ. Αυτοί οι φιλόδοξοι στόχοι προϋποθέτουν προγραμματισμό βιώσιμων επενδύσεων σε νέες παραγωγικές μονάδες, υποδομές δικτύων και αποθήκευσης, με το ελάχιστο κόστος ώστε να υπάρχει μέγιστο όφελος για τους πολίτες. Αν ο σχεδιασμός εξακολουθεί να γίνεται με τον τρόπο του παρελθόντος θα απειλείται η βιωσιμότητα όλων των έργων ΑΠΕ (μικρών και μεγάλων), τόσο από ημερήσιες περικοπές λειτουργίας (λόγω υπερπαραγωγής) όσο και από νέα ελλείμματα του ειδικού λογαριασμού αποζημίωσης ΑΠΕ. Η αποφυγή υπερβολών και ο σχεδιασμός με σύνεση, εν τέλει ενισχύουν την «ενεργειακή δημοκρατία».
*Ο κ. Κωνσταντίνος Βρεττός είναι μηχανολόγος μηχανικός, ΜΒΑ, σύμβουλος επί θεμάτων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.
