Οι επερχόμενες ευρωπαϊκές εκλογές θα προδιαγράψουν σε μεγάλο βαθμό την πορεία των κοινωνιών και οικονομιών των κρατών-μελών της Ε.Ε. σε έναν χρονικό ορίζοντα που ξεπερνάει τη θητεία των επόμενων ευρωπαϊκών οργάνων. Οι μεγατάσεις της κλιματικής αλλαγής, των τεχνολογικών εξελίξεων, της δημογραφίας διαταράσσουν περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές ισορροπίες. Η αναγκαία προσαρμογή στις συντελούμενες αλλαγές απαιτεί την ανάληψη ευρωπαϊκής συλλογικής δράσης για την εφαρμογή ολοκληρωμένων δημόσιων πολιτικών και συνακόλουθα μεγάλης κλίμακας δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις. Ενδεικτικά υπολογίζεται ότι μόνο για τον ψηφιακό μετασχηματισμό των ευρωπαϊκών οικονομιών θα απαιτηθούν επενδύσεις της τάξης των 125 δισ. ευρώ ετησίως.
Ομως, η σημαντική ευρωπαϊκή χρηματοδότηση αυτών των πολιτικών δεν φαίνεται να επαρκεί απέναντι στον διεθνή ανταγωνισμό, καθώς η απόσταση της Ε.Ε. από τις ΗΠΑ στις παραγωγικές επενδύσεις ανέρχεται στο 2% του ΑΕΠ (Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, Resilience and renewal in Europe, Investment Report 2022-2023).
Η πολιτική συνοχής, ως η κύρια κοινή ευρωπαϊκή επενδυτική πολιτική για οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή, αντιστοιχεί στο ένα τρίτο του συνολικού κοινοτικού προϋπολογισμού (περίπου 380 δισ. ευρώ την περίοδο 2014-2020) και λειτούργησε τις προηγούμενες δεκαετίες ως η συγκολλητική ταινία των περιοχών της Ε.Ε. και των κατοίκων τους.
Ωστόσο, αν και η πολιτική συνοχής παραμένει χρηματοδοτικά βαρύνουσα, πολλά πράγματα έχουν αλλάξει. Η ιδέα της «εδαφικής δικαιοσύνης» φαίνεται να εμπνέει λιγότερο. Και ο στόχος της σύγκλισης σε πολλές περιπτώσεις δεν επιτυγχάνεται. Παρατηρείται όξυνση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων, ενώ άλλες περιφέρειες βρίσκονται εγκλωβισμένες στην «αναπτυξιακή παγίδα» της μακρόχρονης οικονομικής στασιμότητας (ανάμεσά τους και ελληνικές). Αυτές οι εξελίξεις αναμενόμενα διευρύνουν την πολιτική και ψυχολογική απόσταση ανάμεσα στις περισσότερο και τις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες (η λεγόμενη «γεωγραφία της απογοήτευσης») και τροφοδοτούν την κοίτη της αντιευρωπαϊκής και λαϊκιστικής ψήφου.
Ακόμη, παρατηρείται μετατόπιση του κέντρου βάρους της πολιτικής συνοχής από τους μακροπρόθεσμους στόχους της στην αντιμετώπιση των διαδοχικών κρίσεων της Ε.Ε. Ετσι, η πολιτική συνοχής συνέβαλε, μεταξύ άλλων, στις ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση των οικονομικών επιπτώσεων της πανδημίας (CRII και CRII+), στη διαχείριση των προσφυγικών ροών από την Ουκρανία (Fast-Care), στις στρατηγικές επενδύσεις για την πράσινη και ψηφιακή μετάβαση της βιομηχανίας (Step), στην αποκατάσταση των ζημιών από τις φυσικές καταστροφές (όπως στη χώρα μας).
Επίσης, η Ευρωπαϊκή Ενωση προωθεί νέες προτεραιότητες, που δεν είναι κατ’ ανάγκη συμβατές με τους στόχους της συνοχής, όπως για παράδειγμα οι πολιτικές για την κλιματική αλλαγή, από τις οποίες παραδόξως δεν επωφελούνται αυτοί που έχουν περισσότερο ανάγκη (Rodriguez-Pose A. and Bartalucci F., The green transition and its potential territorial discontents, Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 2023).
Τέλος, η δημιουργία και παράλληλη λειτουργία του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, που ως επί το πλείστον χρηματοδοτεί αντίστοιχες δράσεις με αυτές της πολιτικής συνοχής, αναδεικνύει ζητήματα βέλτιστης διαχείρισης των πόρων και καλών πρακτικών.
Δικαιολογημένα, αλλά και ευπρόσδεκτα λοιπόν, η πολιτική συνοχής έχει εισέλθει σε μια διαδικασία αναστοχασμού για το παρόν και το μέλλον της. Διόλου τυχαία, ο Ιταλός πρώην πρωθυπουργός Ενρίκο Λέτα, στην πρόσφατη έκθεσή του για το μέλλον της ενιαίας αγοράς (Much More than a Market) σημειώνει τον ρόλο της πολιτικής συνοχής, προτείνοντας τη συμπλήρωση της αρχής της ελεύθερης μετακίνησης των πολιτών με αυτήν της δυνατότητας να παραμένεις στον τόπο σου, υπογραμμίζοντας έτσι την εδαφική διάσταση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.
Το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (ΕΛΚ) αναδεικνύει στο πρόγραμμά του (EPP 2024 Manifesto) τη σημασία της πολιτικής συνοχής, επισημαίνοντας τη θετική επίδρασή της στην ενιαία αγορά, διακηρύσσοντας την προτεραιότητα στον περιορισμό των οικονομικών, κοινωνικών και εδαφικών ανισοτήτων και προτείνοντας την αξιολόγηση των τοπικών – περιφερειακών επιπτώσεων κάθε νέου ευρωπαϊκού νομοθετήματος.
Για τη χώρα μας η συζήτηση αυτή είναι εξόχως σημαντική και καθόλου θεωρητική. Οι κοινοτικοί πόροι στήριξαν διαχρονικά τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας. Και σήμερα η Ελλάδα είναι η πλέον ωφελούμενη οικονομία στην κατανομή αθροιστικά των πόρων του νέου ΕΣΠΑ και του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας. Εχοντας βγει τραυματισμένη από την περιπέτεια της πολύχρονης οικονομικής κρίσης, η ελληνική οικονομία, σε τροχιά δυναμικής ανάκαμψης, κλείνει σταθερά το επενδυτικό κενό.
Η κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη καταγράφει πρωτιές στον σχεδιασμό και την έγκριση τόσο του νέου ΕΣΠΑ 2021-2027 όσο και στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (Σχέδιο Ελλάδα 2.0). Ενώ στο πεδίο της υλοποίησης συνεχίζει να επιτυγχάνει υψηλές επιδόσεις στην απορρόφηση των πόρων (2η θέση στις ενδιάμεσες πληρωμές του ΕΣΠΑ και 1η θέση στις πληρωμές του Σχεδίου Ελλάδα 2.0, αθροιστικά σε δάνεια και επιχορηγήσεις). Η πρόκληση και η ευθύνη είναι η αξιοποίηση κάθε διαθέσιμου πόρου και ακόμη η διατήρηση σε υψηλά επίπεδα των δημοσίων επενδύσεών μας μετά τη λήξη του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας.
Επειτα από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι είναι κρίσιμο να διατηρηθεί το «πνεύμα της συνοχής», όπως κατοχυρώνεται στις καταστατικές αρχές της Ε.Ε. (άρθρο 3 της Συνθήκης) και να μετασχηματιστεί η πολιτική συνοχής με τρόπο που να μπορεί να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στον αυξημένο ρόλο της. Οι ισορροπίες που θα προκύψουν με την ψήφο των Ευρωπαίων πολιτών θα είναι καθοριστικές, καθώς στα μέσα του 2025 θα προταθούν από την Επιτροπή το νέο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (ΠΔΠ) και η νέα πολιτική συνοχής. Οι κύριες θέσεις της Ελλάδας αφορούν την επαρκή χρηματοδότηση της πολιτικής συνοχής, τη μεγαλύτερη «ιδιοκτησία» των κρατών-μελών επί των προγραμμάτων τους, τη συμπλήρωση με ένα μόνιμο επενδυτικό ταμείο – μηχανισμό για την κάλυψη μέρους του επενδυτικού κενού σε περιόδους κρίσεων.
Εξίσου σημαντική είναι η ανάδειξη εκείνων που θα προωθήσουν αποτελεσματικά τα ελληνικά συμφέροντα. Συμφέροντα που ταυτίζονται με μια πολιτική συνοχής χρηματοδοτικά εύρωστη, διαχειριστικά ευέλικτη και προσαρμοσμένη στις ιδιαίτερες ανάγκες των τοπικών περιοχών.
*Ο κ. Δημήτρης Σκάλκος είναι γενικός γραμματέας Δημοσίων Επενδύσεων και ΕΣΠΑ στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών.
