Όταν πριν από μερικές δεκαετίες οι άνεργοι στην Ελλάδα έπαιρναν το τρένο για τη Γερμανία με στόχο να βρουν εκεί δουλειά, ίσως δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι θα έρθει μια μέρα που η χώρα μας μαζί με τη Γερμανία θα έβγαιναν σε τρίτες χώρες προς αναζήτηση εργατικών χεριών. Η Ελλάδα μαζί με την υπόλοιπη Ευρώπη ξεμένουν από εργατικά χέρια.
Η περίοδος μετά την πανδημία έφερε με μεγαλύτερη ένταση στο προσκήνιο ορισμένες σημαντικές αντιφάσεις που παρουσίαζε διαχρονικά η διάρθρωση της ελληνικής αγοράς εργασίας και οι οποίες σχετίζονται με την αδυναμία κάλυψης των αναγκών της εγχώριας οικονομικής βάσης και την αδυναμία αντιστοίχισης των ζητούμενων και των προσφερόμενων θέσεων εργασίας.
Αλλά και η ανάκαμψη σημαντικών τομέων της ελληνικής οικονομίας, οι οποίοι είχαν υποστεί καθίζηση κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, όπως οι κατασκευές, ο αγροδιατροφικός τομέας, ο κλάδος ενέργειας και η διαρθρωτική μεγέθυνση της οικονομίας του, συνέτεινε στην αύξηση της απασχόλησης και δημιούργησε επιπρόσθετες ανάγκες για παλαιές και νέες ειδικότητες.
Και βέβαια, η δημογραφική μείωση του πληθυσμού, η ενεργειακή κρίση και το αυξανόμενο κόστος στέγασης οδήγησαν σε περαιτέρω αύξηση του κόστους διαβίωσης και μείωση του πραγματικού διαθέσιμου εισοδήματος και συνακόλουθα κατηύθυναν μέρος του εργατικού δυναμικού στην αναζήτηση προορισμών φθηνότερης εγκατάστασης και υψηλότερων απολαβών.
Όλα αυτά μαζί δημιούργησαν ένα εκρηκτικό μείγμα αναγκών, με τις επιχειρήσεις να εκτιμούν ότι οι ανάγκες για αλλοδαπούς εργαζομένους ξεπερνούν ίσως και τις 400.000 άτομα.
Οι οικονομικοί μελετητές εκτιμούν πως το δημογραφικό μπλοκάρει την οικονομική ανάπτυξη και –όχι τυχαία– το χαρακτηρίζουν «πυρηνική απειλή» για τη Γηραιά Ήπειρο.
Οι ελληνικές επιχειρήσεις εκτιμούν ότι σήμερα οι ανάγκες για αλλοδαπούς εργαζομένους ξεπερνούν ίσως και τις 400.000 άτομα.
Είναι όμως μόνο αυτό το πρόβλημα στην εγχώρια αγορά εργασίας που κλείνει τον δρόμο και εμποδίζει περίπου μισό εκατομμύριο ανέργους να… συναντηθούν με τις ελληνικές επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα το ποσοστό ανεργίας, παρότι μειώνεται, να παραμένει σε σημαντικά υψηλά επίπεδα και παράλληλα σχεδόν 9 στις 10 επιχειρήσεις να δηλώνουν πως αναζητούν –μάταια– εργαζομένους;
Οι οικονομολόγοι κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, επισημαίνοντας ότι παράλληλα με την παγκόσμια δημογραφική απειλή, η ρηχή οικονομία, το ιδιαίτερα υψηλό κόστος ζωής, πολύ υψηλότερο από αυτό των χαμηλών μισθών, η έλλειψη «ταλέντων», η αναντιστοιχία προσφοράς και ζήτησης στην αγορά εργασίας λόγω της αδυναμίας του εκπαιδευτικού συστήματος, οι πολλές κενές θέσεις εργασίας παράλληλα με την υψηλή ανεργία αλλά και οι όχι και πάντα νόμιμες εργασιακές συνθήκες αποτελούν πολλές μορφές του ίδιου εξαιρετικά σύνθετου προβλήματος που παρατηρείται σε παγκόσμιο επίπεδο εδώ και τουλάχιστον μία 10ετία και εσχάτως (τα τελευταία δύο χρόνια) έκανε την εμφάνισή του πολύ έντονα και στη χώρα μας. Πρόκειται για το αποτέλεσμα πολλών τάσεων και στρεβλώσεων στις αγορές εργασίας, στους διαφορετικούς δηλαδή κλάδους και επαγγέλματα, στην οικονομία, στο εκπαιδευτικό σύστημα αλλά και στην κοινωνία.
Η Ευρώπη μικραίνει και γερνάει
Ο πληθυσμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναμένεται να φθάσει στο υψηλό του σημείο μέσα στη δεκαετία του 2040, κάπου κοντά στα 526 εκατομμύρια άτομα, και στη συνέχεια αναμένεται μια κατακόρυφη μείωση, με αποτέλεσμα στα τέλη του αιώνα να έχει μειωθεί κατά περίπου 30 εκατ. άτομα. Έως το 2050, το ποσοστό των ατόμων τρίτης ηλικίας, που σήμερα αποτελούν το 20% του συνόλου, θα έχει αυξηθεί, με έναν στους τρεις Ευρωπαίους να είναι άνω των 65 ετών. Μέσα στη δεκαετία του 2080 θα αντιστοιχούν μόνο πέντε άνθρωποι οικονομικά παραγωγικής ηλικίας σε κάθε τέσσερις ανηλίκους ή υπερηλίκους, που θα εξαρτώνται από αυτούς. Την ίδια στιγμή, αυξάνονται ταχύτατα οι πληθυσμοί των χωρών της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, με αποτέλεσμα να μειώνεται η μερίδα της Ευρώπης στον παγκόσμιο πληθυσμό: από 12% που ήταν τη δεκαετία του 1960, έχει περιοριστεί στο 6% σήμερα και υπολογίζεται ότι στο τέλος του αιώνα δεν θα υπερβαίνει το 4%. Η στροφή λοιπόν της ΕΕ προς αναζήτηση εργατικών χεριών προς τις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής φαντάζει σύμφωνα με τους ειδικούς αναπόφευκτη.
Λείπουν 400.000 εργαζόμενοι από την Ελλάδα
Σχεδόν 400.000 αιτήματα για την κάλυψη κενών θέσεων εργασίας από ξένους δέχθηκε όλο το προηγούμενο διάστημα το Υπουργείο Εργασίας, με τις μεγαλύτερες ανάγκες να προέρχονται από τον πρωτογενή τομέα και να ακολουθούν ο τουρισμός και τα καταλύματα, οι κατασκευές, αλλά και η βιομηχανία και οι υπηρεσίες. Αφορούσαν δε ανειδίκευτους εργάτες γης και οικοδομής, έως σφαγείς και εργάτες σε παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων, ανιματέρ αλλά και εργάτες αεροδρομίων.
Τελικά, εγκρίθηκε η εισαγωγή 148.000 εργαζομένων από τρίτες χώρες, συν 20.000 θέσεις που καλύπτονται με διμερείς συμφωνίες με την Αίγυπτο και το Μπανγκλαντές, για τις κενές θέσεις εργασίας, ήτοι σχεδόν το 40% των αιτημάτων, που ανέρχονταν σε 379.165. Το 65% των αιτημάτων (246.000) έρχεται από τον πρωτογενή τομέα. Και είναι χαρακτηριστικό πως, ενώ οι περισσότερες κενές θέσεις (168.000) είναι για εποχικούς εργαζομένους (για παράδειγμα, συγκομιδή φράουλας), εντοπίζονται και 70.000 κενά σε θέσεις εξαρτημένης εργασίας, δηλαδή πιο σταθερής δουλειάς στον πρωτογενή τομέα.
Η πρόσφατη νομοθετική παρέμβαση των συναρμόδιων υπουργιών Μετανάστευσης και Εργασίας που προκάλεσε εσωκομματική αναταραχή στο κυβερνών κόμμα και ποικίλες αντιδράσεις από την αντιπολίτευση προβλέπει άδεια διαμονής για εξαρτημένη εργασία σε μετανάστες, οι οποίοι βρίσκονται στην Ελλάδα τουλάχιστον τα τρία τελευταία χρόνια. Σύμφωνα δε, με τους κ. Καιρίδη και Γεωργιάδη, οι ανάγκες για εργατικό δυναμικό από το εξωτερικό είναι εξαιρετικά αυξημένες σε κλάδους χειρωνακτικής εργασίας.
Για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, η έλλειψη εργαζομένων είναι πλέον μεγαλύτερο πρόβλημα και από την πρόσβαση στη χρηματοδότηση.
Σύμφωνα δε, με το υπουργείο Εργασίας δεν νομιμοποιεί και δεν δίνει κανένα δικαίωμα σε μη νόμιμα διαμένοντες στην Ελλάδα πέρα από την πρόσβαση στην αγορά εργασίας για όσους διαμένουν επί μακρόν εδώ πριν από τις 30 Νοεμβρίου 2023 υπό αυστηρούς όρους και προϋποθέσεις.
Επίσης, δεν δίνει καν δικαίωμα σε οικογενειακή επανένωση ούτε σε μόνιμη διαμονή ή σε ιθαγένεια, όπως συμβαίνει στη Γερμανία. Η συγκεκριμένη δε άδεια εξαρτάται από την ύπαρξη και τη συνέχιση δηλωμένης εργασίας από τον δικαιούχο.
Η ρύθμιση αφορά περίπου 30 χιλιάδες δικαιούχους σύμφωνα με συγκεκριμένους υπολογισμούς κι απαντά στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας αλλά και στον έντονο ανταγωνισμό που έχει προκύψει από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία, για τους εργάτες γης αλλά και γενικότερα για εργαζόμενους χαμηλής και μέσης ειδίκευσης.
Τα αιτήματα που είχαν υποβληθεί προς το υπουργείο Εργασίας από τις επιχειρήσεις στις αρχές του έτους είχαν δείξει ότι αναζητείται τρόπος να καλυφθούν πάνω από 400.000 κενές θέσεις εργασίας για την επόμενη διετία. Οι περισσότερες θέσεις (πάνω από 168.600) αφορούσαν τον πρωτογενή τομέα.
Σύμφωνα με το υπουργείο Εργασίας, υπάρχουν ήδη τρεις χώρες με τις οποίες είναι σχεδόν έτοιμες οι διακρατικές συμφωνίες. Πρόκειται για τις Γεωργία, Μολδαβία και Ινδία. Στον αντίποδα, παρά τις αρχικές επίσημες ανακοινώσεις από την πλευρά του Πακιστάν, που στη συνέχεια βέβαια διορθώθηκαν, η Ελλάδα δεν έχει «αυτή τη στιγμή τέτοιου τύπου διακρατική συμφωνία για την εισαγωγή Πακιστανών εργατών στη χώρα μας».
Τα κενά στον τουρισμό και στην εστίαση είναι 80.000, ενώ 12.000 εργατικά χέρια λείπουν από τις κατασκευές, που βρίσκονται σε άνθηση λόγω του Ταμείου Ανάκαμψης και των μεγάλων έργων που έχουν μπει σε τροχιά. Ενδιαφέρον είναι πως και στη βιομηχανία οι ελλείψεις εντοπίζονται σε 18.000. Αυτά σύμφωνα με τα αιτήματα των εργοδοτών, τα οποία συνήθως είναι «φουσκωμένα», όπως εκτιμούν έμπειρα στελέχη του Υπουργείου Εργασίας.
Αλλά και οι εργαζόμενοι στους κλάδους που πρωταγωνιστούν, όπως ο τουρισμός και τα καταλύματα, επισημαίνουν ότι καθοριστικό ρόλο στην εμφάνιση των κενών θέσεων εργασίας διαδραμάτισε η πανδημία του κορωνοϊού, καθώς το πρόβλημα στο μέγεθος που παρουσιάζεται σήμερα προέκυψε αμέσως μετά την επανεκκίνηση του τουρισμού στη χώρα μας. Πολλοί εργαζόμενοι σε ξενοδοχεία, καταλύματα και καφετέριες ή μπαρ δεν άντεξαν τη διαδικασία της αναστολής συμβάσεων και την παροχή του επιδόματος των 543 ευρώ, τα οποία μάλιστα λάμβαναν όχι κάθε μήνα, αλλά κάθε 45 και 50 ημέρες. Έτσι, αποφάσισαν να αποχωρήσουν από τον κλάδο, αναζητώντας εργασία σε άλλους, άσχετους με το αντικείμενό τους, κλάδους της ελληνικής οικονομίας, όπου υπήρχε 12μηνη απασχόληση με καλύτερους μισθούς και όρους εργασίας. Κάποιοι άλλοι, βέβαια, διαπίστωσαν ότι τα επιδόματα είναι σχετικά υψηλά, ενώ υπάρχουν και περιθώρια καταστρατήγησης της εργατικής νομοθεσίας με παροχή ανασφάλιστης εργασίας. Καταστρατήγηση υπάρχει βέβαια και όσον αφορά την εφαρμογή Κλαδικών Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας από ορισμένους εργοδότες, ενώ όλο το προηγούμενο διάστημα υπήρξε σημαντική έλλειψη ελέγχων από το Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας.
Μεγάλο πρόβλημα για μικρομεσαίες επιχειρήσεις
Η εύρεση προσωπικού με τις κατάλληλες δεξιότητες έχει εξελιχθεί σε μείζον θέμα, το οποίο, ειδικά για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, είναι πλέον μεγαλύτερο πρόβλημα και από την πρόσβαση στη χρηματοδότηση. Μάλιστα, οι ελληνικές μικρομεσαίες εταιρείες βρίσκονται σε χειρότερη μοίρα από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, όπως δείχνουν τα στοιχεία της τελευταίας έρευνας του Ευρωβαρόμετρου, η οποία διαπιστώνει ότι η έλλειψη δεξιοτήτων είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα για τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις στην ΕΕ.
Είναι ενδεικτικό ότι σχεδόν 8 στις 10 μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις στη χώρα μας (77%) δηλώνουν ότι είναι πολύ δύσκολο να βρουν προσωπικό με τις κατάλληλες δεξιότητες. Το πρόβλημα στη χώρα μας δείχνει να είναι εντονότερο απ’ ό,τι στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς ο αντίστοιχος μέσος όρος της ΕΕ-27 είναι 62%.
Οι ελλείψεις δεξιοτήτων επηρεάζουν τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις με διάφορους τρόπους, με αποτέλεσμα την αύξηση του φόρτου εργασίας για το υφιστάμενο προσωπικό, την απώλεια πωλήσεων ή ευκαιριών πωλήσεων, καθώς και τη μείωση της κερδοφορίας και της ανάπτυξης.
Η πανδημία έφερε τα πάνω κάτω
Οι ειδικοί αποδίδουν τις ελλείψεις στην αγορά εργασίας όχι μόνο στη γήρανση του πληθυσμού, αλλά και στις παρενέργειες της παγκόσμιας πανδημικής κρίσης που τάραξε τον κόσμο την προηγούμενη τετραετία.
Οι νέοι, όπως φαίνεται και από στοιχεία της Δημόσιας Υπηρεσίας Απασχόλησης, έπαψαν, ιδιαίτερα μετά την εκδήλωση της πανδημίας, να θέτουν την εργασία στο κέντρο της ύπαρξής τους κι αποφάσισαν να θέσουν ως προτεραιότητά τους την ισορροπία ανάμεσα στην προσωπική ζωή και την εργασία. Κάποιοι ίσως είδαν ότι η ζωή με ένα επίδομα και με το «χαρτζιλίκι» της οικογένειας βγαίνει πιο εύκολα και ακούραστα απ’ ό,τι μέσω μιας δουλειάς, όπου πολλές φορές ο μισθός είναι λίγο πάνω από το όποιο επίδομα. Η εικόνα άλλωστε της εγχώριας αγοράς, με τους μισθούς των 850 ευρώ, τις εργασιακές σχέσεις-λάστιχο και τις κακές συνθήκες εργασίας δεν είναι σπάνια, και μάλιστα στους τομείς με την υψηλότερη ζήτηση. Ακόμη και κάποιες λίγες επιχειρήσεις να λειτουργούν ανορθολογικά, εφαρμόζοντας κακές πρακτικές και καταστρατηγώντας την εργατική νομοθεσία, αναπόφευκτα χαρακτηρίζουν το σύνολο του κλάδου τους, με αποτέλεσμα οι άνεργοι να αρνούνται ακόμη και μια πρώτη επαφή με κάποιον εργοδότη. Πολλώ δε μάλλον όταν στο πλαίσιο του ανταγωνισμού οι επιχειρήσεις αυτές δεν είναι και λίγες…
Οι ειδικοί εργασιακοί σύμβουλοι της ΔΥΠΑ που κάνουν το matching, το ταίριασμα μεταξύ των αναγκών των επιχειρήσεων και των προσόντων και δεξιοτήτων των εγγεγραμμένων στα μητρώα της Υπηρεσίας ανέργων, εκτιμούν ότι οι άνεργοι που δεν απαντούν στα τηλέφωνα ή δεν δέχονται έστω να διερευνήσουν την όποια πρόταση για δουλειά τούς γίνεται, «προφανώς δεν έχουν βιοποριστικό πρόβλημα». Και πώς ζουν; «Είτε με επιδόματα, όπως το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα, είτε με χρήματα από την τσέπη του μπαμπά και της μαμάς, είτε ακόμη και με χρήματα από μαύρη-ανασφάλιστη εργασία». Και πράγματι, παροχές όπως το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα (πρώην ΚΕΑ), το επίδομα ενοικίου ή το μειωμένο οικιακό τιμολόγιο ρεύματος χάνονται εφόσον ο δικαιούχος αυξήσει το εισόδημά του μέσω της δηλωμένης νόμιμης εργασίας. Αλλά και η στήριξη της ελληνικής οικογένειας, ιδιαίτερα από την περίοδο της δημοσιονομικής κρίσης και μετά, αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι νέοι τις προτεραιότητές τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πλειονότητα των νέων ηλικίας 18-35 ετών δηλώνει ακόμη ως πρώτη πηγή εισοδήματός της την «οικονομική στήριξη από γονείς ή άλλους συγγενείς», με δεύτερη πηγή τη «μισθωτή εργασία».
Και βέβαια, άλλη μία παθογένεια, αυτή τη φορά όχι κοινωνιολογικής, αλλά οικονομικής φύσης, η δυνατότητα μαύρης ανασφάλιστης εργασίας, αποτελεί έναν από τους βασικούς λόγους άρνησης εργασίας από τους άνεργους. Πρόκειται κυρίως για νέους που είτε αναγκάζονται να εργαστούν «μαύρα» (με τους εργοδότες να επικαλούνται το πραγματικά υψηλό –παρά τις μειώσεις– μη μισθολογικό κόστος εργασίας) είτε το επιλέγουν οι ίδιοι, αγνοώντας ακόμη τη σημασία της κοινωνικής ασφάλισης.
Το Δημογραφικό μπλοκάρει την οικονομική ανάπτυξη και πολλοί αναλυτές το χαρακτηρίζουν «πυρηνική απειλή» για τη Γηραιά Ήπειρο.
Το πρόβλημα είναι πολυπαραγοντικό, με οικονομικές αλλά και κοινωνιολογικές πτυχές. Οι ταχύτατες εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο στον τομέα της εργασίας παράλληλα με τις συνέπειες της πρωτοφανούς υγειονομικής κρίσης του κορωνοϊού διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Υπάρχουν άνεργοι, κυρίως νέοι με πτυχία, που θεωρούν ότι τα προσόντα τους είναι μεγαλύτερα από αυτά που προσφέρουν οι εργοδότες. Ή κάποιοι που επηρεάζονται από τους γονείς τους, οι οποίοι πάντα έχουν υψηλότερες προσδοκίες για τα παιδιά τους.
Την πόρτα στις ελληνικές επιχειρήσεις κλείνουν επίσης άνεργοι με σημαντικές ψηφιακές δεξιότητες, επηρεασμένοι και από την παγκόσμια τάση, που δείχνουν σαφή προτίμηση στα ευέλικτα μοντέλα εργασίας και αρνούνται εξαρχής μια εργασία με συμβατικά ωράρια.
Κάποιοι άλλωστε, μετά και την υγειονομική κρίση, αποφάσισαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους κάνοντας κάποιο μεταπτυχιακό ή αναζητούν την ένταξη σε κάποιο πρόγραμμα κατάρτισης, παρά εργασία.
Δεν είναι λίγοι βέβαια και οι άνεργοι, άνδρες και γυναίκες, που στράφηκαν σε κάποιον άλλο τομέα από αυτόν στον οποίο έχουν ειδικευθεί, κυρίως μετά την κρίση του κορωνοϊού, αφού διέβλεψαν ευκαιρίες μεγαλύτερου κέρδους. Πρόκειται μάλιστα κυρίως για θέσεις με υψηλή ανασφάλιστη εργασία. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι στη ΔΥΠΑ δεν βρίσκουν εργαζομένους σε ειδικότητες όπως delivery, εργαζομένους σε e-shops, κομμωτές – κομμώτριες και εργαζόμενες σε μανικιούρ – πεντικιούρ.
Όσο γι’ αυτούς με τα λεγόμενα «υψηλά προσόντα και δεξιότητες», οι ειδικοί εκτιμούν ότι η άρνησή τους να στελεχώσουν κάποια εγχώρια επιχείρηση οφείλεται στο γεγονός ότι αναζητούν πλέον ευκαιρίες στην αυτοαπασχόληση, εξαργυρώνοντας την επένδυση που έχουν κάνει στις σπουδές τους. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε, διαπιστώνεται έλλειψη πρόθυμων για εργασία ανέργων με εξειδικευμένες γνώσεις και υψηλά προσόντα, για παράδειγμα στην πληροφορική.
Και βέβαια υπάρχουν και οι άνεργοι που, απογοητευμένοι από την κατάσταση στην εγχώρια αγορά εργασίας ή ελπίζοντας σε κάτι καλύτερο, αναζητούν εργασία μόνο στο εξωτερικό. Αν και διαπιστώνεται ανάσχεση του μαζικού κύματος φυγής των νέων στο εξωτερικό, που παρατηρήθηκε τα προηγούμενα χρόνια, το φαινόμενο του brain drain δεν έχει εκλείψει. Όπως και αυτοί που βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας αρκετά χρόνια, έχουν μείνει πίσω σε σχέση με τις εξελίξεις, έχουν απογοητευτεί και δεν αναζητούν πλέον εργασία.