Από το 1959, όταν έφτασε τα 3 δισεκατομμύρια, μέχρι σήμερα που αγγίζει τα 7,5 δισεκατομμύρια, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξανόταν κατά ένα δισεκατομμύριο κάθε μόλις 12-14 χρόνια. Αντίθετα με το τι θα περίμενε κανείς, η εντυπωσιακή αυτή πληθυσμιακή δυναμική δεν οφείλεται στα επίπεδα γονιμότητας αλλά στην ιδιαίτερα θεαματική μείωση της θνησιμότητας. Η τεχνολογική και η επιστημονική πρόοδος συνέβαλαν και συμβάλλουν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, στην αποτελεσματική αντιμετώπιση επικίνδυνων για τη ζωή καταστάσεων, στην εξάλειψη ασθενειών και την εξέλιξη θεραπειών. Η πιθανότητα θανάτου σε κάθε στάδιο της ζωής μειώθηκε και, ως επακόλουθο, αυξήθηκε η μέση διάρκειά της, από 47 περίπου χρόνια το 1950 σε 75 χρόνια σήμερα.
Παρά τις έντονες γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, η πρόοδος είναι παντού εντυπωσιακή: οι άνθρωποι ζουν περισσότερα χρόνια και κατά κανόνα σε καλύτερη υγεία. Εκτός κάποιας απροσδόκητης ανατροπής, η τάση αυτή θα συνεχιστεί τα επόμενα έτη, αυξάνοντας τόσο τον αριθμό όσο και το ποσοστό των ατόμων που ανήκουν στις μεσαίες και υψηλές ηλικιακές ομάδες εις βάρος των νεότερων. Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι παρόλο που σήμερα ζουν στον πλανήτη περισσότεροι άνθρωποι από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία της ανθρωπότητας, το επίκεντρο του δημογραφικού ενδιαφέροντος έχει πλέον μετατοπιστεί από τον ρυθμό αύξησης στην ηλικιακή δομή του πληθυσμού. Η εντυπωσιακή δυναμική αφορά κυρίως τις ηλικίες άνω των 50, ενώ οι άνω των 80 ετών αποτελούν την ταχύτερα αναπτυσσόμενη ηλικιακή ομάδα. Στην Ευρώπη, όπου το φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης είναι εντονότερο, ο μισός πληθυσμός είναι ήδη άνω των 42 ετών, ενώ σχεδόν ένας στους πέντε Ευρωπαίους είναι άνω των 65 ετών και ένας στους είκοσι άνω των 80 ετών.
Η εξέλιξη αυτή αποτελεί μια νέα και όχι εύκολα διαχειρίσιμη πραγματικότητα η οποία δημιουργεί νέες προκλήσεις, τόσο σε συλλογικό όσο και ατομικό επίπεδο. Οι κοινωνίες γερνούν και οι συνέπειες της γήρανσης δεν περιορίζονται στη δυσκολία εκπλήρωσης των συνταξιοδοτικών και ασφαλιστικών υποχρεώσεων. Οσο αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής τόσο αυξάνεται και η συχνότητα εμφάνισης ασθενειών και χρόνιων προβλημάτων που σχετίζονται με την ηλικία. Μελέτες επιβεβαιώνουν ότι παρά τη μείωση της θνησιμότητας λόγω καρδιαγγειακών νοσημάτων, ο αριθμός των σχετικών κρουσμάτων αυξάνεται ραγδαία και αφορά τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες άνω των 50 ετών. Αντίστοιχη τάση καταγράφουν μη ιάσιμες ασθένειες, όπως η άνοια και το Alzheimer. Εξέλιξη που αναμένεται να συνεχιστεί στις επόμενες δεκαετίες, καθώς θα αυξάνεται ο αριθμός των ατόμων σε κρίσιμη ηλικία. Επιπλέον, καθώς η αύξηση του προσδόκιμου ζωής επιτρέπει σε ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό ατόμων να φτάσουν σε υψηλές ηλικίες, αυξάνεται η συχνότητα εμφάνισης ασθενειών που παλαιότερα θεωρούνταν σπάνιες, επιμηκύνεται η διάρκεια χρόνιων παθήσεων, ενώ παράλληλα ενισχύεται ο ρόλος της ανακουφιστικής φροντίδας.
Την ίδια στιγμή, με τη βοήθεια της επιστήμης «τα 50 είναι τα νέα 35» και ο εξηνταπεντάρης σήμερα απέχει από την εικόνα του αποσυρμένου από τις χαρές της ζωής συνταξιούχου της προηγούμενης γενιάς. Ωστόσο, και ενώ η προοπτική να ξεπεράσουμε την ηλικία των 80 ή και 90 ετών φαντάζει πλέον εξαιρετικά πιθανή για τον καθένα από εμάς, παραμένουμε ελάχιστα συμφιλιωμένοι με το γήρας, ενώ αποφεύγουμε να προετοιμαστούμε ώστε να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις ομαλής μετάβασης και αξιοπρεπούς διαβίωσης. Κάποιοι από εμάς θα έχουν σοβαρά προβλήματα υγείας. Αλλοι θα χάσουν τις δουλειές τους σε ηλικία που θα είναι δύσκολο να ξαναμπούν στην αγορά εργασίας. Κάποιοι θα συνταξιοδοτηθούν υποχρεωτικά ενώ θα επιθυμούσαν να συνεχίσουν να προσφέρουν ως ενεργό εργατικό δυναμικό. Μερικοί θα μείνουν μόνοι στη ζωή και θα αναζητήσουν μια θέση σε γηροκομείο. Σίγουρα πολλοί θα χαίρουν άκρας υγείας και θα αναζητούν δραστηριότητες και συναναστροφές που θα τους κρατούν δραστήριους και δημιουργικούς και θα τους κάνουν να νιώθουν χρήσιμοι.
Στα χρόνια που έρχονται η κοινωνική συνοχή και η διαγενεακή αλληλεγγύη θα δοκιμαστούν από τις δημογραφικές μεταβολές. Για μια νέα κυβέρνηση με πρωταρχικό στόχο τη διαμόρφωση ενός κλίματος ασφάλειας και εμπιστοσύνης στο σήμερα και το αύριο της χώρας, τα μέτρα δημογραφικής πολιτικής δεν μπορεί και δεν πρέπει να περιορίζονται στην επιδότηση των νέων γεννήσεων. Η θέσπιση σύγχρονων πολιτικών για τη διαχείριση και αξιοποίηση των μελλοντικών ηλικιωμένων, για τη δημιουργία προϋποθέσεων ενεργούς εμπλοκής τους στην καθημερινή ζωή αλλά και την ουσιαστική αντιμετώπιση των βασικών κοινωνικών προβλημάτων τους αποτελεί ίσως το βασικότερο κοινωνικό και οικονομικό στοίχημα της χώρας.
* Η κ.Αλεξάνδρα Τραγάκη είναι καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.
** Η κ. Σοφία Καλαντζάκου είναι Global Distinguished Professor Environmental Studies and Public Policy, New York University – Fung Global Fellow, Princeton University.
*** Η κ. Βάλια Φράγκου είναι Philanthropy and Public Policy Advisor.