Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, οι κανόνες και ο μηχανισμός επίλυσης διαφορών του παίζουν καταλυτικό ρόλο στη διευκόλυνση και την προστασία του διεθνούς εμπορίου. Η πρόσφατη αποτυχία των ΗΠΑ να διορίσουν δικαστή στο εφετείο του ΠΟΕ σημαίνει ότι ο οργανισμός δεν θα μπορεί πλέον να διαμεσολαβεί σε εμπορικές διαφορές. Αυτό φανερώνει ότι ο ΠΟΕ είναι –έστω προσωρινά– μη λειτουργικός. Η Ε.Ε., που στηρίζει ένθερμα το πολυμερές σύστημα, θρηνεί την εξέλιξη αυτή· παρότι αναγνωρίζει τα ελαττώματά του, θέλει να τον διασώσει.
Ποιος είναι όμως ο καλύτερος τρόπος να προστατευθεί το πολυμερές σύστημα; Πρέπει η Ε.Ε. να αγωνιστεί για να σώσει τον ΠΟΕ ή πρόκειται για μια μάχη του χθες; Θα έπρεπε αντ’ αυτού να στοχεύει σε μια ουσιαστική αναδιάρθρωση του συστήματος, αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι χρειάζεται να λειτουργήσει σε έναν κόσμο που είναι πολύ διαφορετικός από αυτόν για τον οποίο αρχικά σχεδιάστηκε; Ποιος θα αναλάβει να γράψει το νέο εγχειρίδιο και πώς θα διασφαλίσει η Ε.Ε. ότι θα συμβάλλει κι αυτή στη διαμόρφωσή του;
Για να μπορέσει η Ε.Ε. να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα, πρέπει κατ’ αρχάς να κατανοήσει γιατί οι ΗΠΑ επιχειρούν να διαλύσουν τον ΠΟΕ και συμπεριφέρονται τόσο ανταγωνιστικά απέναντι σε όλους τους διεθνείς εταίρους τους. Η κατανόηση των αμερικανικών θέσεων προϋποθέτει την αναζήτηση της μακροχρόνιας στρατηγικής που κρύβεται πίσω από την αμφιλεγόμενη τακτική που έχει επιλέξει η τωρινή ηγεσία στην Ουάσιγκτον. Η στρατηγική αυτή ενδεχομένως να βασίζεται σε επιχειρήματα που υπερβαίνουν τα καπρίτσια ενός συγκεκριμένου προέδρου.
Οι ΗΠΑ θεωρούν ότι η πρόσφατη οικονομική άνοδος και η αυξανόμενα κυρίαρχη διεθνής θέση της Κίνας βασίζονται σε άδικες πρακτικές. Από τον αποκλεισμό αμερικανικών εταιρειών από την κινεζική αγορά (Facebook, Google) ως τη δημιουργία κολοσσών μέσω επιδοτήσεων, η Κίνα μπορεί να συμμορφώνεται με το γράμμα των κανονισμών του ΠΟΕ, αλλά δεν σέβεται το πνεύμα. Στο συγκεκριμένο σημείο οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. συμφωνούν απολύτως. Αλλά στο πεδίο ειδικά της ψηφιακής τεχνολογίας, οι ΗΠΑ βλέπουν την Κίνα ως απειλή για την ασφάλειά τους. Αυτό έχει δικαιολογήσει μία λογική «αποσύνδεσης» (decoupling): ελάττωσης της εξάρτησης των ΗΠΑ από την κινεζική αγορά και τεχνολογία. Η Ε.Ε. ανησυχεί λιγότερο (τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως) για την κινεζική «απειλή ασφαλείας» και είναι λιγότερο πρόθυμη να αποκλείσει την κινεζική τεχνολογία από τις εγχώριες αγορές της.
Η επιθετική στάση των ΗΠΑ, ωστόσο, δεν περιορίζεται στην Κίνα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν απειλήσει την Ε.Ε. με εμπορικούς πολέμους και έχουν θέσει από μόνες τους σε κίνδυνο το παγκόσμιο σύστημα πολυμερούς συνεργασίας.
Γιατί θα ωφελούσε τις ΗΠΑ ένας διαλυμένος ΠΟΕ χωρίς κάποια αξιόπιστη εναλλακτική λύση; Η Ε.Ε. πιστεύει ότι η αμερικανική τακτική πρόκλησης παγκόσμιων εμπορικών πολέμων, αποξένωσης ιστορικών συμμάχων και ενεργού υπονόμευσης διεθνών θεσμών είναι αντι-παραγωγική και άστοχη. Ο στόχος, ωστόσο, είναι η ανάσχεση των τάσεων κυριαρχίας της Κίνας. Οι ΗΠΑ συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να το πετύχουν αυτό μόνες τους. Προσπαθούν να αποτρέψουν τρίτες χώρες από τις στενές εμπορικές και τεχνολογικές επαφές με την Κίνα (με το να υπονομεύουν το διεθνές εμπορικό σύστημα) και να πείσουν τους Ευρωπαίους συμμάχους τους να επωμιστούν μεγαλύτερο μέρος του βάρους για τη διατήρηση της στρατιωτικής υπεροπλίας της δυτικής συμμαχίας. Μένει να φανεί αν η τακτική της Ουάσιγκτον τα τελευταία τρία χρόνια είναι ο καλύτερος τρόπος να υπηρετήσει τη στρατηγική ανάσχεσης της Κίνας.
Οι δράσεις της Ε.Ε. μέχρι στιγμής είναι αντιδράσεις στην αμερικανική τακτική, με σκοπό τη διασφάλιση της συνέχειας με το προηγούμενο καθεστώς: διαπραγματεύσεις με την Ουάσιγκτον, προώθηση διμερών συμφωνιών ανά τον κόσμο, λήψη αναλογικών ανταποδοτικών μέτρων κατά των ΗΠΑ σε περιπτώσεις επιβολής δασμών. Στις αρχές του περασμένου καλοκαιριού, προσδοκώντας τον μη διορισμό δικαστή εκ μέρους των ΗΠΑ, η Ε.Ε. υπέγραψε μια μεταβατική συμφωνία για την επιδιαιτησία εφέσεων με τον Καναδά.
Παραμένει ασαφές αν η Κίνα θα συνυπογράψει κι εκείνη αυτή τη συμφωνία, αλλά σίγουρα δεν θα έχει ιδιαίτερο λόγο να το κάνει αν η συμφωνία αυτή αποδειχθεί πιο περιοριστική από τον υφιστάμενο μηχανισμό επίλυσης διαφορών. Αν αποδειχθεί εφάμιλλη του υφιστάμενου μηχανισμού, τότε η Κίνα είναι πιθανό να την υπογράψει, αλλά σε αυτή την περίπτωση δεν θα έχουν λυθεί τα υποκείμενα προβλήματα. Οποιαδήποτε κι αν είναι η έκβαση, το σύστημα θα συνεχίσει να λειτουργεί, αλλά θα παραμείνει αναποτελεσματικό. Τι ισχύει όμως σχετικά με την αμερικανική στρατηγική ανάσχεσης της Κίνας; Συμφωνεί η Ε.Ε. με την ανάγκη αυτής της ανάσχεσης ή τη θεωρεί άστοχη; Για να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, η Ενωση πρέπει να καταλήξει σε μία ξεκάθαρη θέση σχετικά με την Κίνα. Μπορεί η Ε.Ε. να συνεχίσει να συναλλάσσεται με την Κίνα υπό τους όρους του ΠΟΕ χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες; Η πρωτοβουλίες «Μία Ζώνη, ένας Δρόμος» και «17+1» της Κίνας αφορούν μόνο επενδύσεις ή έχουν σκοπό τη δημιουργία εξαρτήσεων; Αποτελούν απειλή τα δίκτυα 5G κατασκευασμένα με κινεζική τεχνολογία και γιατί; Πώς μπορεί η Ευρώπη να διασφαλίσει ότι το άνοιγμα των αγορών της σε κινεζικές εταιρείες δεν θα οδηγήσει σε στρέβλωση του ανταγωνισμού εις βάρος των ευρωπαϊκών εταιρειών;
Εχουν οι ευρωπαϊκές εταιρείες πρόσβαση στην κινεζική αγορά με δίκαιους και διαφανείς όρους; Πώς μπορεί η Ε.Ε. να συντονίσει τις δράσεις της ώστε τα κράτη-μέλη να μη δρουν με τρόπο που υπηρετεί τα στενά οικονομικά τους συμφέροντα και που μπορεί να υπονομεύει την ευρωπαϊκή ενότητα;
Η διάσωση του ΠΟΕ προϋποθέτει την κατανόηση της αμερικανικής στρατηγικής, πέρα από τις τακτικές που ακολουθεί. Η κατανόηση αυτή, με τη σειρά της, δεν είναι εφικτή αν η Ε.Ε. δεν καταλήξει σε μία σαφή πολιτική απέναντι στην Κίνα. Πρόκειται για ένα ζήτημα με το οποίο πρέπει να ασχοληθεί εντατικά.
* Η κ. Μαρία Δεμερτζή είναι υποδιευθύντρια του Ινστιτούτου Bruegel στις Βρυξέλλες.