Γύρω στο Πάσχα του επομένου έτους οι περισσότεροι γερμανικοί φόβοι για το πέρασμα από το μάρκο στο ευρώ θα έχουν εξανεμισθεί. Πραγματικά τίποτα δεν θα έχει αλλάξει αισθητά στην καθημερινή μας ζωή.
Η νομισματική ένωση δώδεκα κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης αποτελεί ωστόσο ένα μεγάλο στρατηγικό βήμα. Θα περάσουν χρόνια ώσπου να κατανοήσουμε πλήρως τη σημασία αυτής της ιστορικά μοναδικής πράξης. Η νομισματική ένωση φέρνει σπουδαία οικονομικά πλεονεκτήματα σε όλους όσοι μετέχουν. Ολοκληρώνει την ώς τώρα μόνο κατ’ όνομα Κοινή Αγορά, επιτρέποντας -όπως είναι αυτονόητο για κάθε αγορά- να ισχύει μόνον ένα νόμισμα εντός της αγοράς. Ταυτόχρονα ανεβάζει την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σε ένα υψηλότερο επίπεδο. Η Ευρωπαϊκή Ενωση αποκτά την ικανότητα να έχει ισχυρή παρουσία στις παγκοσμιοποιημένες χρηματοοικονομικές αγορές.
Ακόμα και αν οι ΗΠΑ θα εξακολουθήσουν στο ορατό μέλλον να υπερέχουν στρατιωτικά και τεχνολογικά έναντι των άλλων κρατών του κόσμου, η Ε.Ε. θα έχει περίπου ίσο οικονομικό βάρος. Η πολιτική της ηγεσία θα μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτό το βάρος διεθνοπολιτικά – αν η Ε.Ε. αυτοπροικισθεί με μια κοινή εξωτερική πολιτική. Οι 15 αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων των χωρών της Ε.Ε. έχουν βέβαια μιλήσει πολύ τα τελευταία χρόνια για μια «κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας», αλλά η παρούσα παγκόσμια κρίση της τρομοκρατίας κατέδειξε ότι στην πράξη οι βάσεις της είναι πολύ περιορισμένες. Ακόμα και αυτά τα αφετηριακά στοιχεία όμως πριν από λίγα χρόνια θα ήσαν αδιανόητα. Οποιος θέλει να αξιολογήσει ρεαλιστικά το μέλλον του ευρώ, θα πρέπει να ανακαλέσει την έως τώρα ιστορία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, για να συναγάγει την πιθανή περαιτέρω εξέλιξη.
Μισός αιώνας
Οταν ο Τσόρτσιλ μίλησε το 1946 στη Ζυρίχη για την αναγκαιότητα των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης», και όταν τέσσερα χρόνια αργότερα ο Ρομπέρ Σουμάν δημοσίευσε το σχέδιό του για την Ενωση, υπήρχαν δύο στρατηγικά κίνητρα στο προσκήνιο: αφενός η κοινή άμυνα απέναντι σε μια απειλητική Σοβιετική Ενωση και στον από τη Μόσχα προελαύνοντα κομμουνισμό, αφετέρου η ενσωμάτωση της Γερμανίας. Η σοβιετική απειλή, χάρη στον Γκορμπατσόφ, τον Γέλτσιν και τον Πούτιν, δεν παίζει πια κανένα ρόλο. Αλλά η ενσωμάτωση της Γερμανίας παραμένει όπως τότε στρατηγική αρχή πρώτης γραμμής, πόσο μάλλον αφότου η Γερμανία μετά την ενοποίηση έχει κατά ένα τρίτο περισσότερους ανθρώπους από τη Γαλλία, την Ιταλία ή την Αγγλία.
Ηδη τη δεκαετία του 1950 με τις συνθήκες της Ρώμης προστέθηκε μια δεύτερη στρατηγική αρχή: οικονομικά και κοινωνικά πλεονεκτήματα με τη δημιουργία μιας Κοινής Αγοράς. Στην αρχή του 2002 θα υλοποιήσουμε επιτέλους στη μέγιστη έκταση αυτήν την ιδέα.
Τώρα πρέπει πια οι εκλεγμένοι πολιτικοί ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών να δεχθούν μια τρίτη άποψη: η στρατηγική αρχή της κοινής ισχυρής παρουσίας να έχει την ίδια προτεραιότητα με τις δύο στρατηγικές αρχές που προαναφέρθηκαν.
Και στο μέλλον φυσικά η διαδικασία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης θα έχει να υπερβεί σοβαρές κρίσεις. Ολες οι μέχρι τώρα κρίσεις ξεπεράστηκαν, επειδή οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων, προς το συμφέρον του δικού τους έθνους ο καθένας εν τέλει, υιοθέτησαν τις αποφασιστικές στρατηγικές αρχές. Από την εμπειρία αυτή αντλώ την εμπιστοσύνη ότι οι στρατηγικές αρχές θα επικρατούν και στο μέλλον πάνω στα δευτερεύοντα ή τριτεύοντα επιμέρους ζητήματα, που προκαλούν τις εκάστοτε κρίσεις.
Κρίση αδράνειας
Η παρούσα κρίση αδράνειας μπορεί οπωσδήποτε να παραταθεί με την εσπευσμένη διεύρυνση. Ισχύουν ακόμα όλοι οι κανόνες και οι διαδικασίες, που σε μια Ενωση έξι κρατών-μελών λειτουργούσαν καλά, με 15 σήμερα λειτουργούν μονάχα πολύ δύσκολα, και με 27 κράτη είναι βέβαιο ότι θα κάνουν την Ευρωπαική Ενωση ανίκανη να λειτουργήσει. Εκτός και αν εν τω μεταξύ διαδικασίες και θεσμοί αναμορφωθούν: καταργηθεί το βέτο, μειωθεί ο αριθμός των επιτρόπων, μεταβιβασθεί η νομοθετική αρμοδιότητα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αν οι πρωθυπουργοί εξακολουθήσουν να αρνούνται αυτές τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις, τότε θα φτάσουμε αναγκαστικά σε μια Ευρώπη των διαφορετικών ταχυτήτων ή των ομόκεντρων κύκλων.
Το γεγονός ότι η Αγγλία, η Σουηδία και η Δανία θέλουν να διατηρήσουν τα εθνικά τους νομίσματα, και ακόμα ότι κανένα από τα δώδεκα κράτη που αναμένουν να ενταχθούν δεν θα μετάσχει στο ευρώ, μπορεί να καταστήσει την Ευρωχώρα έναν εσωτερικό κύκλο της Ε.Ε., έναν πυρήνα της Ευρώπης που η οικονομία του είναι πολύ πιο διασυνδεδεμένη και συμπυκνωμένη από το – μεγαλύτερο- υπόλοιπο των κρατών -μελών της Ε.Ε. Και μπορούμε να σκεφτούμε και έναν ακόμα μικρότερο εσωτερικό πυρήνα, ας πούμε των έξι ιδρυτικών μελών.
Σε κάθε περίπτωση ένα πράγμα είναι προβλέψιμο: Σε δύο ή τρεις δεκαετίες δεν θα υπάρχει πέρα από το δολάριο, το ευρώ και το κινεζικό ρενμίνμπι κανένα άλλο παγκόσμιο, και επομένως μεγάλο αποθεματικό νόμισμα. Οχι μόνο το γιεν, αλλά και η στερλίνα και το ελβετικό φράγκο θα έχουν περιορισθεί ντε φάκτο σε περιφερειακή εμβέλεια. Ο τραπεζικός κόσμος του Λονδίνου θα πρέπει επομένως μια μέρα να αποφασίσει μεταξύ δολαρίου και ευρώ. Γιατί μόνο του -όπως απέδειξε ήδη πριν από δέκα χρόνια ο κερδοσκόπος Τζορτζ Σόρος με την επιτυχή κερδοσκοπία του κατά της στερλίνας- δεν είναι δυνατό να προστατευθεί το αγγλικό νόμισμα από μια μεγάλη επίθεση.
Εθνικές ταυτότητες
Οι Βρετανοί δίσταζαν από την αρχή πριν από κάθε βήμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Οταν ο Τσόρτσιλ το 1946 συμβούλευε τους Γάλλους να ιδρύσουν μαζί με τη μόλις ηττημένη (Δυτική) Γερμανία τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, η μη συμμετοχή του Ηνωμένου Βασιλείου του ήταν εντελώς αυτονόητη. Η τάση της αγγλικής πολιτικής τάξης να κρατάει τη χώρα της εκτός οφείλεται τόσο σε κίνητρα κύρους και πολιτικής ισχύος, όσο και στην ανησυχία μην πληγεί η εθνική ταυτότητα. Τα προβαλλόμενα οικονομικά επιχειρήματα είχαν πράγματι μικρότερο βάρος – όπως και τώρα.
Αλλωστε η έγνοια για τη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας δημιουργούσε διαρκώς προβλήματα σε όλα σχεδόν τα άλλα ευρωπαϊκά έθνη. Στις περισσότερες περιπτώσεις η εθνική ταυτότητα των ευρωπαϊκών λαών ανάγεται σε μια ολόκληρη χιλιετία, σε μερικές πάει ακόμα πιο πίσω. Ολοι σχεδόν θέλουμε να διατηρήσουμε τις εθνικές μας γλώσσες, τους εθνικούς μας πολιτισμούς. Ταυτόχρονα θέλουμε να συνδεθούμε μεταξύ μας. Για ένα τέτοιο σχέδιο δεν υπάρχει στην παγκόσμια ιστορία πρότυπο ή παράδειγμα. Γι’ αυτό ο δρόμος παραμένει επίπονος. Γι’ αυτό και η δημιουργία του κοινού νομίσματος ήταν μια πολύ μακρόσυρτη διαδικασία. Χρειάσθηκε -από τότε που με εντολή των υπουργών Οικονομικών των έξι κρατών-μελών της τότε Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας συντάχθηκε το 1970 η έκθεση του Πιέρ Βέρνερ- ώς τώρα τρεις δεκαετίες. Στην αρχή ωστόσο υπήρξε μια πράξη των ΗΠΑ.
Το Βιετνάμ έφερε το Μάαστριχτ
Ηταν συνέπεια του πολέμου του Βιετνάμ και της χρηματοδότησής του από της ΗΠΑ το ότι η κυβέρνηση Νίξον δεν ήρε μόνο την υποχρέωση κάλυψης του δολαρίου με χρυσό, αλλά επιπλέον το 1972/73 εγκατέλειψε και την αρχή των σταθερών ισοτιμιών μεταξύ των νομισμάτων. Οι υπουργοί Οικονομικών της Γαλλίας και της Γερμανίας, ο Ζισκάρ ντ’ Εστέν κι εγώ, αντισταθήκαμε στη χωρίς υποκατάστατο κατάργηση του καθεστώτος των ισοτιμιών που λειτουργούσε καλά από το 1945 (Μπρέτον Γουντς), δεν μπορούσαμε όμως φυσικά να επιβάλουμε την άποψή μας απέναντι στο οικονομικό βάρος των ΗΠΑ. Η έκρηξη των τιμών του πετρελαίου που εξαπέλυσαν τα κράτη του ΟΠΕΚ από το 1973 και η -συνακόλουθη- παγκόσμια ύφεση διαρκείας οδήγησαν σε χαοτικές αναταραχές των ισοτιμιών. Το 1978/79 κατορθώσαμε, ως πρόεδρος της Γαλλίας και Γερμανός καγκελάριος πλέον, να κάνουμε αποδεκτή για τους συναδέλφους μας στην ΕΟΚ τη δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος (ΕΝΣ). Ηταν περίπου ένα μικρό Μπρέτον Γουντς: σταθερές, αλλά κατόπιν συμφωνίας προσαρμόσιμες ισοτιμίες, και επιπρόσθετα νομισματική αλληλεγγύη. Στο κέντρο δεν ήταν το δολάριο, αλλά η Ευρωπαϊκή Νομισματική Μονάδα (ecu), η οποία ώς τότε λειτουργούσε μόνον ως λογιστική μονάδα για τον κοινοτικό προϋπολογισμό. Ο Ζισκάρ κι εγώ είχαμε τον μη δηλωμένο στόχο από το ecu να αναπτύξουμε το κοινό νόμισμα. Το ΕΝΣ λειτούργησε καλά για καμιά δωδεκαριά χρόνια, μολονότι το δολάριο από το κατρακύλισμα της δεκαετίας του ’70 πέταξε στα ύψη τη δεκαετία του ’80. Ακόμα και η Αγγλία προσχώρησε στο ΕΝΣ αργότερα.
Στο μεταξύ το δίδυμο Ζισκάρ/Σμιτ το διαδέχθηκε το δίδυμο Μιτεράν/Κολ. Πολιτικά πήγε καλά, αλλά οι δύο νέοι ηγέτες ενδιαφέρονταν λιγότερο για νομισματικά ζητήματα. Ετσι ο Ζισκάρ κι εγώ ιδρύσαμε μιαν ιδιωτική «Επιτροπή για την Ευρωπαϊκή Νομισματική Ενωση» που υποστηρίχθηκε από πολλούς επιφανείς τραπεζίτες και βιομηχάνους. Ο Ζακ Ντελόρ, που είχε γίνει πρόεδρος της Επιτροπής της Ε.Κ., έθεσε τελικά το 1989 με μιαν έκθεση τα θεμέλια για τη συνθήκη του Μάαστριχτ, και επομένως για το ευρώ ως μόνο νόμισμα στην Κοινή Αγορά. Αλλά ώς τότε είχαν υπάρξει διάφορες αντιφατικές προτάσεις, ενώ και μετά το Μάαστριχτ (Δεκέμβριος 1991) ανάγκες εθνικής επιβολής, καλυμμένες ως πραγματολογικά επιχειρήματα, εξακολουθούσαν να παίζουν ρόλο.
Είναι κατόπιν αυτών εντυπωσιακό πόσο πλατιά επιβλήθηκε η γερμανική αντίληψη ανεξαρτησίας της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Δεν δικαιολογείται επομένως μεγαλύτερη ανησυχία για την εσωτερική αγοραστική δύναμη του ευρώ απ’ ό,τι προηγουμένως για το μάρκο. Αλλωστε, όπως επί Αντενάουερ υπήρχαν διαφορές απόψεων μεταξύ ομοσπονδιακής κυβέρνησης και Μπούντεσμπανκ, έτσι και τώρα θα έχουμε αποκλίσεις μεταξύ πολιτικών οργάνων της Ε.Ε. και της ΕΚΤ, που δεν θα βλάπτουν περισσότερο από άλλοτε. Η ΕΚΤ θα κατακτήσει το κύρος της μέσα σε πολλά χρόνια – κάτι που οι κυβερνήσεις μπορούν να ανεχθούν.
Από τη Φινλανδία ώς το Αιγαίο
Στις αρχές του 2002 το ευρώ θα είναι το μοναδικό νόμισμα για 300 εκατομμύρια ανθρώπους, η Ευρωχώρα περιλαμβάνει περισσότερους πολίτες από τις ΗΠΑ. Μέσα σε λίγα χρόνια το ευρώ θα γίνει ουσιαστικός παράγων της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Σχετικά γρήγορα θα οδηγήσει στην ώσμωση των εθνικών οικονομιών σε μια μεγάλη κοινή οικονομία, με όλα τα πλεονεκτήματα του μεγάλου μεγέθους. Πάνω από τις μισές εξαγωγές και εισαγωγές θα έχουν γίνει απλό εσωτερικό εμπόριο. Δεν θα υπάρχουν μεγάλα κόστη μεταβίβασης και καμία ανάγκη ασφάλισης έναντι συναλλαγματικών διακυμάνσεων. Τιμές, μισθοί και φόροι από τη Φινλανδία μέχρι το Αιγαίο θα είναι για τον καθένα διαφανείς. Η απλή συγκρισιμότητα θα εντείνει τον ανταγωνισμό.
Με όλα αυτά, η ισοτιμία του ευρώ έναντι του δολαρίου είναι για μας πολύ πιο ασήμαντη απ’ όσο θέλουν να πείσουν το κοινό των χρηματιστηρίων κάποιοι νευρικοί νεαροί, αυτοαποκαλούμενοι «αναλυτές». Εχω ζήσει το δολάριο και πολύ υψηλότερα από σήμερα, το έχω ζήσει και πολύ χαμηλότερα. Ας είμαστε χαλαροί!
Στο κοντινό μέλλον είναι πιθανό η αμερικανική υπερίσχυση στις παγκόσμιες αγορές κεφαλαίων και χρήματος να συνεχισθεί. Αλλά η Αμερική έχει ανοικτά ερωτήματα να απαντήσει. Για πόσο καιρό θα μπορούν οι ΗΠΑ να διατηρούν το τεράστιο έλλειμμά τους στις τρέχουσες συναλλαγές; Πόσο θα αντέξει η Αμερική το αυξανόμενο εξωτερικό της χρέος; Δεν χρειάζεται και η Αμερική να δαμάσει και να πειθαρχήσει τον υψηλό βαθμό κερδοσκοπίας των ιδιωτικών της χρηματοοικονομικών ιδρυμάτων;
Και θα ήθελα εδώ να συστήσω η Ευρωχώρα να αναπτύξει γρήγορα τη δική της εξωτερική χρηματοοικονομική πολιτική απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο. Αυτό ισχύει επίσης για την παγκόσμια χρηματοοικονομική αρχιτεκτονική, το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα, για καλύτερη εποπτεία τραπεζών και κεφαλαίων στις παγκοσμιοποιημένες αγορές, για την κατάργηση των νησίδων χωρίς φόρους και εποπτεία στην Καραϊβική και αλλού.
Θα ήθελα τέλος να ομολογήσω: Δεν επέτρεψα ποτέ στον εαυτό μου αισιοδοξία – ούτε και απαισιοδοξία. Ο ρεαλισμός μου είναι που θεωρεί την έως τώρα επιτυχία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης σχεδόν απίστευτη – αν τη συγκρίνουμε με την κατάσταση του 1945, ή του 1933, ή του 1914, ή του 1813/14, ή με την κατάσταση της Ευρώπης την εποχή της ειρήνης της Βεστφαλίας. Ποτέ άλλοτε, σε καμιά άλλη ήπειρο δεν συνενώθηκαν λαοί και κράτη εθελοντικά και όχι κάτω από την επιβολή ενός κατακτητή, και δεν παραχώρησαν με δική τους απόφαση τμήματα της κυριαρχίας τους. Μια τεράστια επιτυχία, που πραγματοποιήθηκε μέσα σε μισό αιώνα. Ας κρατήσει λοιπόν έστω άλλον μισό αιώνα ώσπου να μπορούμε να μιλήσουμε για την ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ενωσης,