Δεν ήταν λίγοι όσοι μετά τη λήξη του πολέμου στο Ιράκ έσπευσαν να διακηρύξουν ότι έφθασε επιτέλους ο καιρός οι πολίτες αυτής της χώρας να επωφεληθούν από τις δικές τους πλουτοπαραγωγικές πηγές. Ετσι, όμως, έχουν τα πράγματα; Ή μήπως τελικά ο μαύρος χρυσός είναι για τους λαούς των πετρελαιοπαραγωγικών χωρών και κατάρα και ευλογία; Στη Βενεζουέλα πραγματοποιήθηκαν μαζικότατες απεργίες στην πετρελαιοβιομηχανία? στην Ανγκόλα οι άνθρωποι λιμοκτονούν? στη Νιγηρία διεξάγονται σφοδρές εθνικιστικές συγκρούσεις? ενώ στη Σαουδική Αραβία κομπάζουν οι βασιλείς για τον πλούτο τους. Πολύ χαρακτηριστικά είχε επισημάνει ήδη από τη δεκαετία του ’70 ο πρώην υπουργός Πετρελαίου της Βενεζουέλας, Χουάν Πάμπλο Περές Αλφόνσο, ότι μέσα σε δέκα – είκοσι χρόνια το πετρέλαιο θα μετατρέψει τη χώρα σε ερείπια. Και όντως αυτό συνέβη, ενώ στη Νιγηρία το ετήσιο(!) κατά κεφαλήν εισόδημα των 270 δολαρίων είναι χαμηλότερο από τότε, όταν για πρώτη φορά ανιχνεύθηκε πετρέλαιο στη χώρα κατά τη δεκαετία του ’50.
Σε λίγα χέρια
Οπως αναφέρει ο αναλυτής του κλάδου ενέργειας Αντι Λάδαμ της Wood Mackenzie, συνήθως οι πετρελαιοπαραγωγικές χώρες στερούνται της αναγκαίας τεχνολογίας και τεχνογνωσίας και, φυσικά, των κεφαλαίων για να αναπτύξουν τις πηγές τους. Εξ ου και υποδέχονται ένθερμα τις μεγάλες εταιρείες στα εδάφη τους. Στο Ιράκ, μετά την πτώση του Σαντάμ Χουσεΐν συνωστίζονται πολλοί όμιλοι, ευελπιστώντας να εκμεταλλευθούν τα τεράστια αποθέματα της χώρας, τα οποία είναι και τα δεύτερα μεγαλύτερα στον κόσμο μετά εκείνα της Σαουδικής Αραβίας. Ανάλογες βλέψεις έχει και η ιρακινή αντιπολίτευση, η οποία γνωρίζει πολύ καλά ότι το πετρέλαιο εξασφαλίζει παραμονή στην εξουσία – όπως συνέβη επί σειράν ετών με τον Σαντάμ Χουσεΐν. Πάντως, το ερώτημα παραμένει αναπάντητο, για το εάν μπορεί το Ιράκ να διασωθεί από την κατάρα των ευκόλως πλουτιζόντων. Οπως επισημαίνει η Τέρι Λιν Καρλ, καθηγήτρια πολιτικής επιστήμης του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, «ο μύθος ότι το πετρέλαιο θα φέρει πλούτη είναι πολύ επικίνδυνος? οι πετρελαιοπαραγωγικές χώρες μαστίζονται από συγκρούσεις, έχουν σοβαρά οικονομικά προβλήματα και απολυταρχικά καθεστώτα – κι αυτό, γιατί το πετρέλαιο είναι ένα προϊόν υψηλής εντάσεως κεφαλαίου και επικερδές σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επιτρέπει τη συγκέντρωση εξουσίας και χρήματος σε τόσο λίγα χέρια όσο καμία άλλη πλουτοπαραγωγική πηγή». Οσες χώρες επωφελήθηκαν τα μάλα από τον μαύρο χρυσό ήταν αυτές που είχαν ήδη εδραιώσει δημοκρατικές δομές και κατόπιν ανακάλυψαν τους θησαυρούς τους, όπως η Νορβηγία. Αντιθέτως, στην περίπτωση του Ιράκ, το πετρέλαιο είναι μεγάλη πρόκληση για να αγνοήσει η κυβερνώσα τάξη τη λαϊκή ετυμηγορία.
Ανιση κατανομή
Επί του θέματος η κ. Καρλ υπογραμμίζει ότι συνήθως στις πετρελαιοπαραγωγικές χώρες οι κυβερνήσεις ακολουθούν δύο μεθόδους για να διατηρηθούν στην εξουσία. Αφ’ ενός κατανέμουν άνισα τα οφέλη στο τμήμα του πληθυσμού, που τους στηρίζει, αφ’ ετέρου κατασκευάζουν έναν προστατευτικό μηχανισμό με τις δυνάμεις ασφαλείας και τον στρατό, ώστε να αποκρούουν τυχόν επιθέσεις από τους μη προνομιούχους. Στο Τσαντ, λόγου χάριν, η κυβέρνηση εισέπραξε 25 εκατομμύρια δολάρια από τα δικαιώματα άντλησης πετρελαίου και μέρος εξ αυτού του ποσού διοχετεύθηκε στην αγορά όπλων για την αντιμετώπιση των ανταρτών. Στο Σουδάν οι ξένες επενδύσεις θεωρείται ότι τροφοδοτούν τον εμφύλιο πόλεμο. Ωστόσο, το Τσαντ θα μπορούσε να αποτελεί και παράδειγμα για το πώς θα πρέπει να συναλλάσσονται οι ξένες πετρελαϊκές με τις κυβερνήσεις του Τρίτου Κόσμου. H ExxonMobil δήλωσε ότι δεν θα προωθήσει τις επενδύσεις της στη χώρα, εάν δεν παρέμβει η Παγκόσμια Τράπεζα. H εταιρεία ζήτησε από τον διεθνή οργανισμό να ελέγχει τον λογαριασμό υπεράκτιας τράπεζας, στον οποίο θα κατατίθεται το ποσόν των 2,5 δισ. δολαρίων στην κυβέρνηση έως τη λήξη του προγράμματος. Εργο της Παγκόσμιας Τράπεζας θα είναι να διασφαλίσει ότι τα χρήματα θα χρησιμοποιούνται για κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς σκοπούς.
Στις δε περιπτώσειςς της Βενεζουέλας και της Σαουδικής Αραβίας, τα έσοδα του πετρελαίου χρησιμοποιήθηκαν για τον εκσυγχρονισμό τους και καλλιέργησαν τα όνειρα των πολιτών. Αμφότερες οι χώρες κατόρθωσαν να δημιουργήσουν ένα γενναιόδωρο σύστημα ασφάλισης και συνταξιοδότησης, το οποίο θα το ζήλευαν αρκετά δυτικά κράτη. Ωστόσο, και στις δύο άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα προβλήματα, όταν τα έσοδα του πετρελαίου έδειξαν στασιμότητα, ενώ, παράλληλα, σημειωνόταν αύξηση του πληθυσμού. H διοχέτευση των πετρελαϊκών εσόδων στην οικονομία μπορεί να λειτουργήσει αρνητικά. H αύξησή τους ενισχύει την ισοτιμία του εθνικού νομίσματος και το κόστος αγαθών και υπηρεσιών, οπότε είναι φθηνότερες οι εισαγωγές από την κατά τόπους παραγωγή. Αυτό αναχαιτίζει τις απόπειρες εκβιομηχάνισης και διαφοροποίησης της οικονομίας.
Ελλείμματα
Επιπλέον, οι εκάστοτε κυβερνήσεις, όταν έχουν υψηλά έσοδα από τον μαύρο χρυσό, τα διαθέτουν αφειδώς και απερίσκεπτα σε έργα? όταν οι τιμές του πετρελαίου υποχωρήσουν, είτε τα εγκαταλείπουν είτε τα χρηματοδοτούν με δανεισμό από τις διεθνείς αγορές και με δημοσιονομικά ελλείμματα – αυτές οι συνθήκες αποτρέπουν μία κυβέρνηση να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις και να μεριμνήσει για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Αντιθέτως, εάν μία χώρα εξαρτάται από έναν άλλον κλάδο, την κλωστοϋφαντουργία, λόγου χάριν, τότε θα πρέπει να συλλέξει φόρους από μία σειρά επιμέρους ομάδων, όπως οι βαμβακοπαραγωγοί, οι κλωστοϋφαντουργοί, οι σχεδιαστές, οι κατασκευαστές κουμπιών, οι ράφτες, οι λιανέμποροι και οι εξαγωγείς. Εφόσον τα έσοδά της προέρχονται από όλους αυτούς, δεν μπορεί να αγνοήσει τα συμφέροντά τους. «Το πετρέλαιο φέρνει εύκολα χρήματα και κάνει τους ανθρώπους μαλθακούς και αναποτελεσματικούς», παρατηρεί ο πρώην υπουργός Οικονομικών της Ρωσίας, Μπορίς Φιοντόροφ. «Θα ήταν επωφελής μια περίοδος χαμηλών τιμών πετρελαίου για τη Ρωσία, γιατί έτσι η κυβέρνηση θα ασχολούνταν και με άλλους κλάδους, ενώ πιθανώς να προχωρούσε και στις μεταρρυθμίσεις, που χρειάζεται η χώρα. Επί του παρόντος, πάντως, είναι σαφές ότι στην πλειονότητά τους οι Ρώσοι δεν μετέχουν και ούτε θα μετάσχουν στις ωφέλειες από τον πλούτο του πετρελαίου».