Τώρα που το καλοκαίρι εγκαθίσταται στην Ουάσιγκτον και οι διακοπές του Κογκρέσου πλησιάζουν, έχει έρθει η ώρα για τις κυβερνώσες ηγετικές ομάδες των ΗΠΑ να πάρουν να διαβάσουν εκείνα τα βιβλία που έβαζαν στην άκρη όλη τη χρονιά.
Γι’ αυτό δεν είναι παράλογο να εξετάσουμε ποια έργα θα άξιζε να συστήσουμε στον πρόεδρο των ΗΠΑ -τον ισχυρότερο άνθρωπο του κόσμου- να διαβάσει, στο Κρόφορντ του Τέξας ή στο Κένεμπανκπορτ του Μέιν, όπου θα βρίσκεται τις επόμενες εβδομάδες. Ας θυμηθούμε ότι το περασμένο καλοκαίρι ο πρόεδρος Μπους είπε ότι διάβαζε το βιβλίο Supreme Command του καθηγητή Ελιοτ Κοέν, το οποίο υποστηρίζει ότι οι πιο διάσημοι πολιτικοί ηγέτες σε περίοδο πολέμου (Λίνκολν, Κλεμανσό, Τσόρτσιλ, Μπεν Γκουριόν) συχνά είχαν τις μεγαλύτερες επιτυχίες τους όταν απέρριψαν τις συστάσεις σύνεσης των στρατηγών τους. Φέτος θα μπορούσαμε να ελπίσουμε ότι ο πρόεδρος, πτυχιούχος Ιστορίας του Γέιλ θα διαβάσει τα έργα πολιτικών από το παρελθόν που να τον συμβουλεύουν για τις στρατηγικές που θα πρέπει να ακολουθήσει.
Ενα βιβλίο από τον Μπλερ
Ορισμένοι επικεφαλής επιχειρήσεων ζητούν από τους υφισταμένους τους να τους συστήσουν ενδιαφέροντες τίτλους για το καλοκαίρι. Αλλοι λαμβάνουν αντίτυπα που προωθούν εκδότες ή πράκτορες. Ισως όμως τα καλύτερα βιβλία να είναι αυτά που στέλνονται από φίλους. Ας φανταστούμε έτσι ότι ο Βρετανός πρωθυπουργός Τόνι Μπλερ αποφασίζει, με τη σοφία που τον χαρακτηρίζει, να συνεχίσει τις διακριτικές του προσπάθειες για να επηρεάσει την πολιτική του Λευκού Οίκου και να προλάβει τις πιο ακραίες εκδηλώσεις του αμερικανικού μονομερισμού. Ποιο ιστορικό έργο θα του ήταν πιο χρήσιμο;
Υπάρχουν πολλές υποψηφιότητες – μου φαίνεται σαν να βλέπω ήδη τους αναγνώστες αυτής της στήλης να σπεύδουν να προτείνουν την Ιστορία της παρακμής και της κατάρρευσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, του Εντουαρντ Γκίμπον, The Best and the Brightest, του Ντέιβιντ Χάλμπερσταμ, ή την εξαιρετική βιογραφία George C. Marshall: Organizer of Victory, που έγραψε ο Φόρεστ Πόουγκ. Καθώς όμως ο δωρητής σ’ αυτήν την περίπτωση είναι ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, καλός γνώστης ο ίδιος της ιστορίας του νησιού του, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, προτείνω να του χαρίσει ένα έργο για τη διεθνή εξάπλωση και διατήρηση της εξουσίας, από τα σημαντικότερα όλων των εποχών.
Το δικό μου υποψήφιο βιβλίο είναι μια μελέτη που δημοσιεύθηκε το 1961 από τους καθηγητές του Κέιμπριτζ Ρόναλντ Ρόμπινσον και Τζον Γκάλαγκερ, με τίτλο Africa and the Victorians: The Official Mind of Imperialism. Βιβλίο σπάνιο, ίσως σκεφθείτε. Απολύτως. Η ανάγνωσή του θα έπρεπε να είναι υποχρεωτική όχι μόνο για τον πρόεδρο, αλλά ιδίως για τα μέλη της κυβέρνησης Ντικ Τσένι, Ντόναλντ Ράμσφελντ, Πολ Γούλφοβιτς και Κοντολίζα Ράις, καθώς και για τους συμβούλους τους, οι οποίοι διευθύνουν τις ΗΠΑ με τις τωρινές περίπου ιμπεριαλιστικές πολιτικές.
Βρετανία 1900 – ΗΠΑ 2000
Η βρετανική «διανομή» της Αφρικής μεταξύ 1880 και 1890 έχει συχνά περιγραφεί από τους πιο εξαγριωμένους επικριτές της ως ένας χονδροειδής πατριωτισμός, αναμεμειγμένος με την επιθυμία να ελεγχθούν στρατηγικά ορυκτά και οι ξένες αγορές, παρόμοια με τις επιθέσεις των ριζοσπαστών σήμερα κατά της αμερικανικής πολιτικής στο Ιράκ. Αλλά στο έργο των Ρόμπινσον και Γκάλαγκερ, που βασίζεται σε εξαντλητική μελέτη εμπιστευτικών αρχείων των βρετανικών «επισήμων πνευμάτων» -δηλαδή των υπουργών της κυβέρνησης και άλλων υψηλών αξιωματούχων- αναδύεται μια διαφορετική ιστορία.
Δεν ήσαν άνθρωποι που ορέγονταν μιαν αυτοκρατορία στην Αφρική (οι κυνικότεροι από εμάς θα λέγαμε ότι είχαν ήδη αρκετά με την Ινδία και την Απω Ανατολή, για να μην αναφέρουμε τις καλούμενες «dominions», «αυτοκυβερνώμενες πολιτείες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας»). Τους ανησυχούσε ότι οι δυνάμεις τους ήσαν υπερβολικά διεσπαρμένες. Διαρκώς αντιμετώπιζαν δύο ή τρεις κρίσεις ταυτόχρονα: στη Δυτική Αφρική, στη Μέση Ανατολή, στην Κεντρική Ασία και στη Νοτιοανατολική Ασία. Και επιπλέον, υπήρχε μια άλλη διογκούμενη κρίση: οι στρατηγοί και οι ναύαρχοί τους διαμαρτύρονταν όλη την ώρα για «υπερβολικά πολλές αποστολές», για τις οποίες οι δυνάμεις ήσαν ανεπαρκείς.
Αλλά ήταν πολύ δύσκολο να τεθεί ένα όριο. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι ιθύνοντες στο δεύτερο ήμισυ της βικτωριανής εποχής, ήταν εκείνο που αποκάλεσαν προσφυώς οι Ρόμπινσον και Γκάλαγκερ «συνεχώς νέα ανασφαλή σύνορα». Μετά την κατάληψη της Αιγύπτου το 1882, οι Βρετανοί αντελήφθησαν την απειλή αστάθειας στο Σουδάν, το οποίο με τη σειρά του έπρεπε να καταλάβουν. Κατόπιν προέκυψε το ενδεχόμενο, ξένες δυνάμεις να κατακτήσουν τις πηγές του Νείλου, που κατά συνέπεια τους οδήγησε να καταλάβουν την Ουγκάντα. Η υπεράσπιση της βρετανικής Ινδίας απαίτησε τον έλεγχο των πολιτικών υποθέσεων της Βιρμανίας, του Θιβέτ, του Αφγανιστάν, της Περσίας και του Περσικού Κόλπου. Εχοντας παρακολουθήσει επί 40 χρόνια αυτήν τη διαδικασία επέκτασης της περιμέτρου της, ο συνετός Λόρδος Μπάλφουρ (προηγουμένως υπουργός Εξωτερικών) παρατήρησε, το 1918, ότι κάποια μέρα οι βρετανικές δυνάμεις θα πρέπει να καταλάβουν τα νότια περίχωρα της Μόσχας για να προλάβουν μιαν ενδεχόμενη απειλή στα Ιμαλάια.
Αυτοί οι πολιτικοί ήσαν, για να χρησιμοποιήσουμε μιαν άλλην έκφραση, «άκοντες ιμπεριαλιστές», οι οποίοι πάντοτε υπόσχονταν ότι θα εισέρχονταν σε ένα νέο έδαφος μόνο για να διασφαλίσουν τη σταθερότητα και την τάξη, και κατόπιν θα αποσύρονταν. Ωστόσο εισέρχονταν.
Διαφορές και ομοιότητες
Αυτές τις ώρες που οι Financial Times και οι New York Times ενθαρρύνουν τις ΗΠΑ να αναλάβουν ηγετικό ρόλο για να σταθεροποιήσουν τη Λιβερία, που έρχονται ολοένα περισσότερες ειδήσεις για μεγαλύτερη επιδείνωση στο Αφγανιστάν και ενώ συνεχίζονται οι επιθέσεις στο Ιράκ, αυτή η μελέτη αξίζει να διαβαστεί προσεκτικά. Βέβαια, αυτές οι δύο περιπτώσεις μιας υπερδύναμης που σύρεται σε μια μακρινή σύγκρουση, δεν είναι ταυτόσημες. Οπως τονίζουν οι New York Times, η τόσο αναγκαία επέμβαση στη Λιβερία, ακόμα και αν διεθυνόταν από τις ΗΠΑ, θα έμπαινε υπό την αιγίδα του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών (με σημαντική αφρικανική συμμετοχή). Αυτό δεν διαφέρει πολύ από την τωρινή κατάσταση στο Αφγανιστάν. Διαφέρει όμως έκδηλα από εκείνην του Ιράκ, τουλάχιστον από διαρθρωτική άποψη, καθώς η αμερικανική κυβέρνηση ασκεί εκεί φανερά την εξουσία, ή την έλλειψή της. Ούτε ταυτίζεται με τον βρετανικό ιμπεριαλισμό, αν και σε μερικούς σύγχρονους διανοούμενους αρέσει να σκέπτονται ότι είναι το ίδιο ή ότι εκεί θα κατέληγε.
Αλλά και έτσι ακόμα, οι προφανείς διαφορές ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία του 1900 και τις ΗΠΑ του 2000 δεν θα μπέρδευαν τον Ρόμπινσον και τον Γκάλαγκερ. Και οι δύο περιέγραφαν την ιστορία μιας παγκόσμιας δύναμης, της Μεγάλης Βρετανίας, που πριν από εκατό χρόνια έκανε ταχυδακτυλουργίες με κάθε είδους επιρροές: αποικίες, αυτοκυβερνώμενες πολιτείες, προτεκτοράτα, εντολές, δικαιώματα εγκατάστασης στο εξωτερικό και ειδικές συνθήκες. Εκείνοι οι ιθύνοντες αντιλαμβάνονταν ότι η καλύτερη πολιτική για το Ιράκ το 1919 ενδεχομένως δεν θα λειτουργούσε στη Δυτική Αφρική, την Παλαιστίνη ή την Καραϊβική (όπως σίγουρα συμβαίνει σήμερα στις ΗΠΑ). Δεν υπήρχε αυτοκρατορικό μοντέλο για να ξέρει κανείς πώς να διευθύνει τα γεγονότα στο εξωτερικό? μόνον ο έλεγχος της εξουσίας.
Δύσκολη έξοδος
Αυτό που περισσότερο εντυπωσίασε τους δύο ιστορικούς του Κέιμπριτζ ήταν η δυσκολία εξόδου από μιαν επιχείρηση στο εξωτερικό όταν την είχαν ξεκινήσει. Κατά συνέπεια, αν ο πρόεδρος Μπους δεν έχει επαρκή χρόνο για να διαβάσει ολόκληρο το Africa and the Victorians, αυτός και το επιτελείο του θα έπρεπε τουλάχιστον να διαβάσουν το 5ο κεφάλαιο με τον ευφυή τίτλο «Gladstone’s Bondage iEgypt» («Η αιχμαλωσία του Γκλάντστοουν στην Αίγυπτο»).
Οι Βρετανοί, τους οποίους κυβερνούσε ο πρωθυπουργός Ουίλιαμ Γκλάντστοουν, πίστευαν πραγματικά ότι θα έμεναν στη χώρα αυτή λίγον καιρό, για να αποκαταστήσουν την τάξη, να εξουδετερώσουν τους ισλαμιστές φονταμενταλιστές, να ετοιμάσουν τον τοπικό στρατό, να βάλουν τις βάσεις για την οικονομική ανάπτυξη και, κατόπιν, να αποσυρθούν. Η απόσυρση, ανήγγελλε ο Γκλάντστοουν, θα πραγματοποιούνταν «το νωρίτερο δυνατό». Στην πραγματικότητα συνέβη 70 χρόνια αργότερα. Και ενώ κανείς δεν υπαινίσσεται ότι τόσος θα είναι ο χρόνος που θα παραμείνουν οι ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, οι ενδείξεις ότι πρόκειται για μια μεγάλη δύναμη «αιχμάλωτη» σε διάφορα μέρη του πλανήτη πληθαίνουν από βδομάδα σε βδομάδα.
Είναι σαφές ότι η απάντηση εδώ δεν είναι εύκολη. Η άμεση απόσυρση όλων των αμερικανικών δεσμεύσεων και στρατευμάτων, όπως προτείνουν οι απομονωτιστές, θα βύθιζε διάφορες χώρες στο χάος και δεν θα έδινε ελπίδες σε χώρες όπως η Λιβερία. Αλλά η συνεχής πίεση να αυξηθούν οι αποστολές και να γίνουν νέες επεμβάσεις καταλήγει προβληματική, ακόμα και για τους νεοσυντηρητικούς επεκτατιστές.
Ενίσχυση του ΟΗΕ
Θα πρέπει να είναι το κύριο καθήκον και ευθύνη στο τραπέζι του προέδρου, γιατί εντέλει αυτός είναι που πρέπει να αποφασίσει τις στρατηγικές και ανθρωπιστικές προτεραιότητες. Αυτός είναι που πρέπει να αποτρέψει την «αιχμαλωσία» της αυτοκρατορίας και να βρει επιλεκτικούς τρόπους για να διασφαλίσει τα συμφέροντα των ΗΠΑ και να προαγάγει τη σταθερότητα στον πλανήτη χωρίς να διατρέχει τον κίνδυνο να αναλάβει το υπερβολικό φορτίο, που τελικά διέβρωσε την εξουσία και την αποφασιστικότητα των βικτωριανών ιθυνόντων.
Και καθώς δύσκολα βλέπουμε πώς μπορούν να επιλυθούν οι τωρινές κρίσεις χωρίς μια κοινή και σοβαρή προσπάθεια της διεθνούς κοινότητας, ο πρόεδρος είναι αυτός που πρέπει να μας οδηγήσει σε μια συμφιλίωση με το σύστημα των Ηνωμένων Εθνών και στην ενίσχυσή του, χωρίς το οποίο λίγες προοπτικές έχουμε να φτάσουμε σε μια δίκαιη παγκόσμια τάξη.
Δημοσιεύθηκε στην El Pais στις 20.7.2003.