Από την άνετη οπτική γωνία της Δύσης, δεν μπορεί να δει κανείς την κατάρρευση του κομμουνισμού παρά σαν αμιγή θρίαμβο. Δεκαπέντε χρόνια μετά, οι περισσότερες πρώην κομμουνιστικές χώρες είναι πλέον σταθερές δημοκρατίες με αναπτυσσόμενες οικονομίες και ειρηνικές εξωτερικές σχέσεις. Τι περισσότερο θα ήθελε μια άλλοτε αιχμάλωτη χώρα;
Μάλλον πολλά περισσότερα. Οι στατιστικές περί των εισοδημάτων και των εκλογών αποκαλύπτουν πολύ λίγα. Για τους ασθενέστερους, τους φτωχότερους, τους ηλικιωμένους και τους λιγότερο μορφωμένους, η μετάβαση στον καπιταλισμό υπήρξε δυσάρεστη εμπειρία. Ποιοι ακριβώς είναι αυτοί, όμως, και σε ποιο βαθμό έχουν υποφέρει; Το ερώτημα απαντάται μερικώς σε πρόσφατα δημοσιευθείσα έρευνα των Πίτερ Σάνφεϊ και Ούτκου Τεκσόζ της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης που ρώτησαν την απλή αλλά αποκαλυπτική ερώτηση: «αν συνεκτιμήσετε όλους τους παράγοντες, πόσο ικανοποιημένοι είστε από τη ζωή σας τα τελευταία χρόνια;»
Σε γενικές γραμμές φαίνεται πως η ευτυχία είναι ευθέως ανάλογη του πλούτου. H Σλοβενία, που διαθέτει αναπτυγμένες βιομηχανίες εξαγωγών και τουρισμού, είναι η πλουσιότερη και η ευτυχέστερη. H Ουκρανία, με την ανατριχιαστικά κακή της διακυβέρνηση και την καθόλου ανταγωνιστική της βιομηχανία, είναι η φτωχότερη και η δυστυχέστερη. Οι χώρες που βρίσκονται σε μεταβατική φάση είναι πιο κατηφείς από άλλες με τα ίδια επίπεδα εισοδημάτων: ένα κομμουνιστικό καθεστώς μπορεί να καταστρέψει τη διάθεση των ανθρώπων. Ωστόσο, άλλο θέμα το χρήμα και άλλο η ιστορία. Ορισμένοι λαοί, όπως οι Τσέχοι, είναι ευτυχέστεροι από όσο θα πίστευε κανείς βάσει του κατά κεφαλήν εθνικού τους εισοδήματος. Αλλοι, όπως οι Σλοβάκοι, είναι πολύ πιο κατηφείς. Οι διακυμάνσεις αυτού του είδους ερμηνεύονται μερικώς από τρία πράγματα. Πρώτον την ανισότητα, που προκαλεί ιδιαίτερη δυσαρέσκεια στις πρώην κομμουνιστικές χώρες. Δεύτερον ο βαθμός στον οποίο έχουν προχωρήσει οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις: όσοι έχουν μείνει πίσω, όπως οι Λευκορώσοι, είναι οι πλέον δυστυχείς. Τρίτον και μάλλον παράδοξον, ο υψηλός πληθωρισμός φαίνεται να κάνει τους ανθρώπους ευτυχέστερους, ίσως επειδή η εναλλακτική λύση, η κάμψη του πληθωρισμού, συνεπάγεται περικοπές των κοινωνικών δαπανών.
Σε ατομικό επίπεδο νικητές είναι όσοι διαθέτουν υψηλό επίπεδο μόρφωσης, οι αυτοαπασχολούμενοι και οι γυναίκες. Αυτές οι τρεις κατηγορίες εμφανίζουν υψηλά επίπεδα ικανοποίησης ιδιαίτερα αν τις εξετάσει κανείς αθροιστικά. Προϊόντος του χρόνου, οι μεταρρυθμίσεις είχαν σαν αποτέλεσμα να μειωθεί η ποιότητα ζωής και η ευτυχία όλων. H αρχική ευφορία αντικαστάθηκε σύντομα από δυσφορία, ανασφάλεια και απογοήτευση. Το καλό είναι, όμως, ότι αρχίζουν να ανεβαίνουν τα ποσοστά εκείνων που δηλώνουν ικανοποιημένοι. Από όσους συμμετείχαν στην έρευνα, μόνον οι Πολωνοί είναι ακόμη πιο δυσαρεστημένοι από όσο ήταν στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Ολες οι πρώην κομμουνιστικές χώρες προσπαθούν να μειώσουν τη γραφειοκρατία, τους φόρους και τη διαφθορά. Δυστυχώς, όμως, οι χώρες που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη τις μεταρρυθμίσεις είναι εκείνες που καθυστερούν στην εφαρμογή τους.