Τον τελευταίο καιρό αυξάνονται ολοένα και περισσότερο οι κοινωνικές αντιδράσεις απέναντι στις πολιτικές που επιβάλλει το Μνημόνιο. Για το ΔΝΤ κάτι τέτοιο δεν είναι πρωτόγνωρο. Παρά το γεγονός ότι από κάποιες χώρες που πέρασε συνέβαλε στη θετική πορεία της οικονομίας τους, προκάλεσε, ωστόσο, αρκετές κοινωνικές αναταραχές οι οποίες δεν έμειναν σε τοπικό επίπεδο (δηλαδή στη χώρα αποδέκτη) αλλά προσέλαβαν ένα μάλλον γενικευμένο και παγκοσμιοποιημένο χαρακτήρα. Δεν μπορεί να ξεχάσει, άλλωστε, κανείς τις διαδηλώσεις εναντίον του Ταμείου στη γενέτειρά του, την Ουάσιγκτον στις 16 Απριλίου του 2000. Στο άρθρο αυτό θα εξετάσουμε μεμονωμένα κάποιες κοινωνικές αντιδράσεις απέναντι στο Ταμείο. Οι αντιδράσεις αυτές δεν στάθηκαν, δυστυχώς, στο επίπεδο των διαδηλώσεων. Περιείχαν πράξεις βίας, δολοφονίες, λεηλασίες και σφοδρές μάχες μεταξύ της αστυνομίας και του μαινόμενου πλήθους. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις της Ταϊλάνδης, της Αργεντινής και της Ισλανδίας.
Ταϊλάνδη, Ιανουάριος 1998. Μία από τις χώρες στις οποίες τα μέτρα του Ταμείου προκάλεσαν θύελλα αντιδράσεων ήταν η Ταϊλάνδη που επλήγη πρώτη από την ασιατική κρίση. Τον Φεβρουάριο του 1998, 80.000 εργαζόμενοι είχαν απολυθεί από τα μέσα του 1997 και αυτός ο αριθμός έπρεπε να προστεθεί στα 2 εκατομμύρια ανέργων εκείνο τον χρόνο. Στο πρώτο μισό του 1997 η εργασία σε πολλά κατασκευαστικά έργα σταμάτησε και είναι χαρακτηριστικές οι εικόνες της Μπανγκόκ με μισοτελειωμένα κτίρια.
Ινδονησία, Μάιος 1998. Ενα άλλο κράτος του νοτιοανατολικού ασιατικού μπλοκ, που δεν έμεινε ανεπηρέαστο από τις αλυσιδωτές επιδράσεις της κρίσης, ήταν η Ινδονησία. Και εκεί οι αντιδράσεις στα μέτρα που επιβλήθηκαν από την κυβέρνηση και το ΔΝΤ οδήγησαν πολύ κόσμο στον δρόμο. Η εξέγερση των φοιτητών έχει μείνει στη μνήμη πολλών αναλυτών της εποχής εκείνης. Τον Μάιο του 1998 ξέσπασαν φοιτητικές διαδηλώσεις σε διάφορες πόλεις της Ινδονησίας όπως στο Medan, στη Sukarta αλλά και στην πρωτεύουσα Τζακάρτα, οι οποίες οδήγησαν και στην πτώση της κυβέρνησης. Κύριοι λόγοι ήταν οι ελλείψεις σε τρόφιμα και η ανεργία στη χώρα. Οι αναταραχές αυτές γενικεύτηκαν στοχοποιώντας περιουσίες και επιχειρήσεις που ανήκαν σε κινεζικής εθνικότητας πολίτες, οι οποίες είτε κάηκαν είτε καταστράφηκαν ολοσχερώς. Υπάρχουν ντοκουμέντα με βάση τα οποία πολλές γυναίκες κινεζικής καταγωγής έπεσαν θύματα βιασμού. Αποτελέσματα αυτών των αντιδράσεων ήταν 1.500 νεκροί, η καταστροφή 4.000 κτιρίων και η αναφορά 160 βιασμών.
Αργεντινή, Δεκέμβριος 2001. Ο Δεκέμβριος του 2001 αποτέλεσε μια ταραχώδη περίοδο για την Αργεντινή. Οι διαδηλώσεις και οι ταραχές ήταν προϊόν της εξέγερσης της μεσαίας τάξης εναντίον του προέδρου Fernando de la Rua που αναγκάστηκε να εφαρμόσει τα μέτρα λιτότητας που προβλέπονταν από τις συμφωνίες με το ΔΝΤ. Η κατάσταση ήταν τόσο έκρυθμη που ο τελευταίος αναγκάστηκε να κηρύξει τη χώρα σε κατάσταση πολιορκίας, που θα επέτρεπε στην κυβέρνησή του να αναστείλει τους όποιους συνταγματικούς περιορισμούς στη χρήση βίας για να καταστείλει τις εξεγέρσεις. Εχει μείνει στη μνήμη πολλών η εικόνα δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων να εισβάλλουν στα super market και να κλέβουν μαγειρικά σκεύη και είδη διατροφής. 26 άτομα έχασαν τη ζωή τους από καταστηματάρχες που πυροβόλησαν προκειμένου να διατηρήσουν τις περιουσίες τους. Υπήρξαν σφοδρές μάχες μεταξύ αστυνομικών αρχών και διαδηλωτών, με τους πρώτους να κάνουν χρήση δακρυγόνων για να απομακρύνουν το μαινόμενο πλήθος από το προεδρικό παλάτι στην Plaza de Mayo. Σε τηλεοπτικό του διάγγελμα και μετά την παραίτηση του υπουργού Οικονομικών, στον οποίο έπεσε το βάρος των ευθυνών για την εφαρμογή του προγράμματος λιτότητας, ο πρόεδρος της Αργεντινής αποκάλεσε αυτούς που διαδηλώνουν, εχθρούς του πολιτεύματος, έκανε έκκληση για ενότητα και σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού με την αντιπολίτευση.
Ισλανδία, Μάρτιος 2010. Οι αντιδράσεις μετά την παρέμβαση του ΔΝΤ ήταν έντονες και στην Ισλανδία. Σειρά διαδηλώσεων στη χώρα ανάγκασαν την πολιτική ηγεσία να προσφύγει στις κάλπες, ενώ οι πολίτες, καταδεικνύοντας τον τότε πρωθυπουργό Γκέιρ Χάαρντε ως υπεύθυνο για την κρίση, αποφάσισαν μέσω του Κοινοβουλίου να παραπεμφθεί στο δικαστήριο. Μπορεί οι Ισλανδοί να έκαναν πολλές διαδηλώσεις και να προκάλεσαν πολλές αναταραχές σχετικά με τα σκληρά μέτρα που τους επιβλήθηκαν, η κύρια όμως κοινωνική αντίδραση που κεφαλαιοποιήθηκε πολιτικά ήταν η διενέργεια δημοψηφίσματος το 2010 σχετικά με την αποπληρωμή των χρημάτων που όφειλαν οι ισλανδικές τράπεζες στους ξένους.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι διαδηλώσεις στους δρόμους, πράξεις και εκδηλώσεις βίας, λεηλασίες και διαμάχες μεταξύ πολιτών είναι σε πρώτη ανάγνωση οι κοινωνικές αντιδράσεις που προκύπτουν από τις πολιτικές λιτότητας του οργανισμού. Σε μια δεύτερη και ίσως πιο προσεκτική ανάγνωση, που μπορεί να εστιαστεί στην περίπτωση της Ινδονησίας, κάποιες κοινωνικές συνέπειες ενδεχομένως να αποτελέσουν η ξενοφοβία και ο ρατσισμός.
Το σύνολο των κοινωνικών αντιδράσεων δεν μπορεί να αποτυπωθεί στο πλαίσιο αυτού του άρθρου. Γεγονός, όμως, είναι ότι δύσκολα θα αποφευχθεί η συνέχισή τους. Επικαλούμενος τα λόγια της Γαλλίδας πρώην υπουργού Οικονομικών και νυν διευθύντριας του ΔΝΤ, Κριστίν Λαγκάρντ, στο πλαίσιο του Φόρουμ στο Νταβός το 2009 μπορεί να υποθέσει κανείς ότι υπάρχει ενδεχόμενο να προκληθεί ένας φαύλος κύκλος στον οποίο τα ίδια τα μέτρα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης μπορούν να προκαλέσουν αντίδραση, η οποία θα επιδεινώσει την κρίση. Χαρακτηριστικές είναι και οι δηλώσεις του αντιπροέδρου της Παγκόσμιας Τράπεζας Ζαν Μισέλ Σεβερινό: «Είναι σαφές ότι αν η κοινωνική κατάσταση συνεχίσει να επιδεινώνεται, θα φτάσει σε σημείο η κοινωνική αναταραχή να αυξηθεί τόσο που να μην επιτρέπει την ανάκαμψη». Οι διαδηλωτές, δηλαδή, έχουν τη δυνατότητα να καταστρέψουν κάθε οικονομική δραστηριότητα αν παρεκτραπούν.
* Πρόεδρος της Ελληνικής Πανεπιστημιακής Ενωσης Ευρωπαϊκών Σπουδών (ΕΠΕΕΣ)