Ενα από τα σπουδαιότερα θέματα της οικονομίας μας είναι η ελλειμματικότητα του ισοζυγίου πληρωμών με τις διεθνείς αγορές. Βεβαίως, η είσοδός μας στην Ευρωζώνη και το γεγονός ότι τόσο η παραγωγή όσο και οι συναλλαγές μας γίνονται πλέον σε ευρώ, ένα παγκοσμίως ισχυρό νόμισμα, καθησυχάζουν τους φόβους που δημιουργούσαν, «επί δραχμής», τα ελλείμματα.
Από την άλλη, όμως, το έλλειμμα του Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών (στο οποίο καταγράφονται οι συναλλαγές προϊόντων, υπηρεσιών και εισοδημάτων) ξεπερνά ήδη το 6% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος, έναντι 3% το 1998, έτος κατά το οποίο η δραχμή υποτιμήθηκε για να εισέλθει στο Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών, τον προθάλαμο του ευρώ. Πόσο ανησυχητική είναι αυτή η κατάσταση; Μια νέα και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ) συνθέτει πολύτιμα στοιχεία και εκτιμήσεις. Χωρίς να κλίνουν προς την εύκολη κινδυνολογία, οι κ. Δημήτρης Μαρούλης και Γιώργος Προβόπουλος υπογραμμίζουν τις προϋποθέσεις που θα απαιτηθούν προκειμένου το πρόβλημα του εξωτερικού ελλείματος της χώρας να παραμείνει υπό έλεγχο.
Το εξωτερικό έλλειμμα είναι ταυτόσημο με το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας της οικονομίας. Με δεδομένο ότι η κυβέρνηση δεν μπορεί, πλέον, να υποτιμήσει το εθνικό νόμισμα για να επουλώσει τα τραύματα που δημιουργούνται από λανθασμένες επιλογές στους τομείς της δημοσιονομικής και εισοδηματικής πολιτικής, το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας πρέπει να καλυφθεί από άλλους δρόμους. Οπως σημειώνουν οι συγγραφείς της μελέτης, η ανατίμηση της πραγματικής ισοτιμίας του νομίσματός μας (μετρούμενη συγκριτικά προς τις 24 χώρες του ΟΟΣΑ) έφθανε, στα τέλη του 2002, στο 12,3% έναντι της ισοτιμίας ισορροπίας. Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη η πορεία του ευρώ, η εγχώρια πραγματική ισοτιμία (με βάση το σχετικό κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος) «ήταν ανατιμημένη κατά 16,8%» στο πρώτο τρίμηνο του έτους.
Το συμπέρασμα της μελέτης και οι διευκρινίσεις των συγγραφέων δεν οδηγούν σε καταστροφολογικά συμπεράσματα. Με την προϋπόθεση ότι δεν θα σημειωθεί ραγδαία χειροτέρευση και ότι θα γίνει η απαραίτητη προσαρμογή της οικονομικής πολιτικής, το σημερινό έλλειμμα ανταγωνιστικότητας θα παραμείνει «διαχειρίσιμο». Είναι όμως απαραίτητο, σημειώνουν, να σκοπεύσουμε σε μια «ταχύρρυθμη βελτίωση της παραγωγικότητας σε ποσοστά υψηλότερα κατά τουλάχιστον 1-2 ποσοστιαίες μονάδες έναντι των ανταγωνιστριών χωρών», αλλά και να προσαρμόσουμε την εισοδημαική πολιτική «όχι μόνο στην παραγωγικότητα αλλά και στη συναλλαγματική ισοτιμία του ευρώ».
Το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας δημιουργήθηκε, στη διάρκεια των τελευταίων 15 ετών, για τρεις, κυρίως, λόγους. Πρώτον, αγνοήθηκαν, για μεγάλες περιόδους, οι παραπάνω κανόνες. Δεύτερον, οι διεθνείς εξελίξεις δεν ήσαν ευνοϊκές και, τρίτον, τα σημεία στήριξης του ισοζυγίου συναλλαγών δεν επαρκούσαν για την επικάλυψη των αρνητικών εξελίξεων.
Ας δούμε λοιπόν τους δύο τελευταίους λόγους. Πράγματι, την ώρα που η ελληνική οικονομία «κλείδωνε» την ευρω-ισοτιμία της δραχμής, οι κρίσεις του 1997-98 σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες (Πολωνία, Τουρκία, Τσεχία, κ.λπ.), οδηγούσε σε υποτιμήσεις των νομισμάτων τους. Με αποτέλεσμα τα προϊόντα τους να γίνουν πιο ανταγωνιστικά απέναντι σε αντίστοιχα ελληνικά. Επιπλέον, η χρηματιστηριακή «καταγίδα» του ’99, εμπόδισε τελικώς την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων, αφού πολλές διεθνείς εταιρείες εκτίμησαν πως η τιμή των μετοχών ελληνικών επιχειρήσεων δεν ήταν πλέον ελκυστική.
Ακόμη και στα σημερινά επίπεδα, υπάρχουν σοβαρές επιφυλάξεις. Αλλά και στο προσεχές μέλλον, θέματα όπως η διαφθορά, η γραφειοκρατία, το φορολογικό σύστημα, οι εργασιακές ρυθμίσεις και το αντιεπιχειρηματικό κλίμα θα συνεχίσουν να τρέφουν την κάκιστη εικόνα της χώρας. Συντηρώντας υψηλά εμπόδια στην προσέλκυση άμεσων επενδύσεων, που αποτελούν ισχυρό εργαλείο μείωσης του εξωτερικού ελλείμματος και αύξησης της παραγωγικότητας. Οι συγγραφείς της μελέτης αναφέρουν τρεις παράγοντες που «ενδέχεται να ανατρέψουν τα μελλοντικά δεδομένα και να συμβάλουν στην προσέλκυση των ΞΑΕ». Η ένταξή μας στην Ευρωζώνη, οι ιδιωτικοποιήσεις και η «προοπτική εξαγοράς εγχώριων επιχειρήσεων από ξένες, σε σημαντικούς τομείς της οικονομίας». Τίποτε όμως από τα παραπάνω δεν πρόκειται να συμβεί, αν δεν αλλάξει συθέμελα το κράτος και δεν ακολουθηθεί με πείσμα η κατάλληλη οικονομική πολιτική.
Μένει λοιπόν ο τρίτος λόγος, δηλαδή η ενίσχυση των θετικών στοιχείων. Να ξεχωρίσουμε δύο απ’ αυτά: τουρισμός και ναυτιλία. Ο τουρισμός αποτελεί, πλέον, κύρια βιομηχανία παραγωγής υπηρεσιών, πολύ σημαντικότερη, σε όγκο εισοδημάτων, από όλους τους άλλους τομείς.Το καθαρό τουριστικό έσοδο ήταν 7,7 δισ. ευρώ, το 2002, από 2,2 δισ. το 1996. Οι εισπράξεις σταθεροποιήθηκαν, ενώ η δαπάνη μας μειώθηκε στο μισό, τα δύο προηγούμενα χρόνια. Το 2001, υποδεχθήκαμε πάνω από 14 εκατομμύρια τουρίστες, έναντι 8 εκατ. πριν από μια δεκαετία. Η δημιουργία μεγαλύτερων υπεραξιών στον τομέα αυτόν, με την αξιοποίηση των επερχόμενων αλλαγών στην αγροτική παραγωγή και, γενικότερα, μια αλματώδη βελτίωση της ποιότητας, θα μπορούσε να δώσει ισχυρή ώθηση της ελληνικής παρουσίας στη διεθνή τουριστική βιομηχανία.
Η ναυτιλία είναι το επόμενο «χρυσοφόρο» κεφάλαιο. Το καθαρό έσοδο πέρασε στα 3,5 δισ. ευρώ το 2002, από 1,3 το 1996. Ο ελληνικός στόλος αντιστοιχεί στο 21% του ευρωπαϊκού, με 3.480 πλοία και περί τα 100 εκατομμύρια τόννους (gross). Ο Πειραιάς είναι ένα από τα μεγαλύτερα διεθνή κέντρα ναυτιλιακής δραστηριότητας, με 1.144 εταιρείες και πάνω από 11 χιλιάδες προσωπικό. Δεδομένου ότι η ναυτιλία αποτελεί τον κατ’ εξοχήν τομέα ελεύθερης και άκρως διεθνοποιημένης επιχειρηματικής δράσης, η άρση όλων των εμποδίων θα αποτελούσε ισχυρό εργαλείο περιορισμού του εξωτερικού ελλείμματος αλλά και ενίσχυσης των αντοχών της οικονομίας.
Με άλλα λόγια, το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας θα «κλείσει» όταν θα πάρουμε την απόφαση να προχωρήσουμε στις διαρθρωτικές αλλαγές, γιατί θα έχουμε πειστεί πως απ’ αυτές «διακυβεύεται η πραγματική οικονομική και κοινωνική σύγκλιση της χώρας».