Τα μεγάλα ζητήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο αγροτικός τομέας και τα οποία απαιτούν επειγόντως λύση είναι πέντε: η μεγάλη τεχνολογική καθυστέρηση, η ανεπάρκεια των θεσμικών και οργανωτικών δομών, το μεγάλο και ταυτόχρονα μικρό κράτος, η έλλειψη ετοιμότητας στις αλλαγές της ΚΑΠ και η συνεχής διάβρωση της ανταγωνιστικότητας λόγω αδυναμίας να παρακολουθήσουμε τις αλλαγές στις διεθνείς αγορές.
Η μεγάλη τεχνολογική καθυστέρηση σε όλα τα επίπεδα της αγρο-διατροφικής αλυσίδας δημιουργεί προβλήματα στον αγροτικό τομέα, αλλά και στην οικονομία και στον καταναλωτή. Και όταν λέμε τεχνολογική καθυστέρηση δεν εννοούμε μηχανήματα, κτίρια κ.λπ., αλλά τους μηχανισμούς μεταφοράς γνώσεων και πληροφόρησης στις παραγωγικές και εμπορικές μονάδες, δηλαδή στον παραγωγικό ιστό. Το πρόβλημα είναι οξύτατο κυρίως λόγω της τεχνολογικής καθυστέρησης του ανθρώπινου κεφαλαίου. Οι αγρότες, αλλά και όλοι οι εργαζόμενοι στα στάδια της αλυσίδας διανομής δεν έχουν κατάλληλη εκπαίδευση, δεν έχουν ενημέρωση, δεν έχουν πρόσβαση σε πληροφόρηση, αδυνατούν να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις στην τεχνολογία, αδυνατούν να αντιληφθούν και να προσαρμοσθούν στις ραγδαίες μεταβολές στις αγορές και τις αναθεωρήσεις στα μέτρα πολιτικής.
Οι θεσμικές και οργανωτικές δομές της οικονομίας και της διοίκησης είναι εξαιρετικά ανεπαρκείς. Η παλινδρόμηση της δεκαετίας του 1980 προς σοσιαλιστικές δομές που είχαν ήδη αποτύχει αλλού (αγρο-βιομηχανικά συγκροτήματα, συνεταιρισμοί σοσιαλιστικού τύπου κ.λπ.) εξέτρεψε την ομαλή εξελικτική πορεία του ελληνικού αγροτικού τομέα (εξυγίανση των δομών με τη δημιουργία νέων μορφών αγοράς, όπως οι δημοπρατικές και οι τοπικές αγορές, ανακόπηκε η εξαγωγική προσπάθεια προς τις ευρωπαϊκές αγορές με τη δημιουργία κεντρικών φορέων όπως η ΑΓΡΕΞ κ.λπ.) και καθυστέρησης τον εκσυγχρονισμό των θεσμικών και οργανωτικών δομών. Σήμερα η Ελλάδα έχει χάσει τη μάχη των δικτύων διανομής, έχει ελάχιστες ιδιωτικές επιχειρήσεις που μπορούν να σταθούν ανταγωνιστικά στις ξένες αγορές και το συνεταιριστικό κίνημα, δυσφημισμένο και αδύναμο οικονομικά, παραπαίει. Δυστυχώς, όμως, η αναδιάρθρωση των θεσμών και των δομών παίρνει πολύ χρόνο και είναι εξαιρετικά δυσχερές να δημιουργηθούν από την αρχή οι νέες σύγχρονες δομές που θα στηρίξουν την αναπτυξιακή διαδικασία.
Το κράτος από συμπαραστάτης μετατράπηκε σε δυνάστη. Εχουμε ταυτόχρονα ένα μεγάλο κράτος εκεί που δεν χρειάζεται και ένα μικρό κράτος εκεί που χρειάζεται. Ο έλεγχος ποιότητος είναι ουσιαστικά ανύπαρκτος. Η διαφθορά επεκτείνεται. Οι μηχανισμοί πληροφόρησης του αγρότη έχουν καταστραφεί πλήρως. Επιδιώκεται ο έλεγχος της αγοράς με διαταγές και με αγορανομικά μέτρα το οποία έχουν αποδειχθεί στο παρελθόν αναποτελεσματικά. Σπαταλώνται απίστευτα ποσά, ενώ μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού, ιδιαίτερα στις ορεινές και ακριτικές περιοχές αντιμετωπίζει φτώχεια και ανασφάλεια. Η ΑΤΕ από σύμμαχος και σύμβουλος του αγρότη έχει μετατραπεί σε τοκογλύφο.
Η νέα αναθεώρηση της ΚΑΠ βρίσκει τη χώρα ανέτοιμη. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική προσαρμόζεται στα νέα πολιτικά και οικονομικά δεδομένα της Ευρώπης και της παγκόσμιας αγοράς. Δυστυχώς, η χώρα μας δεν έχει ετοιμασθεί σωστά, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος των ενισχύσεων να βρίσκεται μετέωρο. Ο ισχυρισμός ότι η αναθεώρηση της ΚΑΠ για τα μεσογειακά προϊόντα διασφαλίζει για πολλά χρόνια τις ροές επιδοτήσεων και εισοδηματικών ενισχύσεων είναι τουλάχιστον ανακριβής, αν όχι παραπλανητικός. Ακόμη, όμως, και αν ήταν διασφαλισμένες, που δεν είναι, είκοσι και πλέον χρόνια κοινοτικών επιδοτήσεων δεν έλυσαν τα προβλήματα του αγροτικού τομέα, γιατί αυτό που έχει σημασία είναι η κεντρική στρατηγική.
Τέλος, η συνεχής διάβρωση της ανταγωνιστικότητας αποδεικνύεται από το διευρυνόμενο έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, αδιανόητο για την Ελλάδα μέχρι πριν από είκοσι χρόνια. Το έλλειμμα αυτό αποτελεί σημαντική συναλλαγματική εκροή με έντονες αρνητικές επιπτώσεις στο ισοζύγιο πληρωμών και ουσιαστικά μειώνει τα οφέλη από τις εισροές πόρων που απολαμβάνει η χώρα μας από τις επιδοτήσεις από την Ε.Ε. Αποδεικνύεται επομένως, ότι ο στόχος της αγροτικής πολιτικής δεν πρέπει να είναι οι εισροές από την Ε.Ε. αλλά η παραγωγή μεταποιημένων προϊόντων, υψηλής προστιθέμενης αξίας, ανταγωνιστικών στις διεθνείς αγορές,. Η παγκοσμιοποίηση και η ενοποίηση των αγορών συμβαίνει ταχύτατα, όχι μόνο στις χρηματαγορές αλλά και στις αγορές των προϊόντων. Οι αλλαγές αυτές οφείλονται στις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις ιδιαίτερα στις τηλεπικοινωνίες και στις μεταφορές που έχουν μειώσει τρομακτικά το κόστος απόστασης. Οι ταχύτατες μεταβολές στην παγκόσμια αγορά απαιτούν ταχύτατες προσαρμογές, που προϋποθέτουν γνώση, ικανότητα και εξωστρέφεια της οικονομίας. Κανένα από αυτά τα χαρακτηριστικά δεν έχει ο ελληνικός αγροτικός τομέας. Εχουμε χάσει τη μάχη της ανταγωνιστικότητας στις διεθνείς αγορές, αλλά ακόμη και στην εσωτερική αγορά. Οι εποχές που οι χώρες έκλειναν τα σύνορα ή έβαζαν εμπόδια στο διεθνές εμπόριο για να προστατεύσουν το εμπορικό τους ισοζύγιο ανήκουν πλέον στο παρελθόν. Ολες οι χώρες αντιλαμβάνονται ότι για να πετύχουν υψηλότερη ευημερία για τους πολίτες τους πρέπει να γίνουν πιο ανταγωνιστικές, πιο εξωστρεφείς.
Υπάρχει διέξοδος; Βεβαίως υπάρχει, αρκεί η προσπάθεια να είναι σωστά δομημένη και οι δράσεις να αλληλοσυμπληρώνονται. Χρειάζεται οργανωτική ανασυγκρότηση των θεσμών, αλλά και των δομών διοίκησης και υποστήριξης (κρατικών και συλλογικών οργάνων και θεσμικών φορέων). Χρειάζεται βελτίωση των διαρθρώσεων και ενδυνάμωση της τεχνολογικής αλλαγής. Χρειάζονται ειδικά μέτρα για τους κλάδους και τις περιοχές με προβλήματα. Χρειάζεται μια πολιτική ολοκληρωμένης ανάπτυξης της υπαίθρου. Τέλος, χρειάζεται μια κοινωνική πολιτική, η οποία με αποτελεσματικότητα θα διασφαλίζει ένα επίπεδο ζωής για εκείνους που για αντικειμενικούς λόγους δεν μπορούν να ακολουθήσουν (κατοίκους μειονεκτικών ορεινών και νησιωτικών περιοχών, άτομα με ειδικές ανάγκες, ηλικιωμένους κ.λπ). Τέτοιες δράσεις στηρίζουν την παραγωγική δομή, παράγουν πλούτο στην ύπαιθρο, χωρίς να διακινδυνεύει η κοινωνική συνοχή, διασφαλίζοντας έτσι ευημερία όχι μόνο στους αγρότες, αλλά σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού.
(1) Καθηγητού Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών