Μια από τις βασικές αιτίες της ύφεσης που μαστίζει την ελληνική οικονομία είναι η δυσκολία που έχουν οι ελληνικές επιχειρήσεις να δανειστούν από τις τράπεζες. Οι ελληνικές τράπεζες βρίσκονται σε δυσχερή θέση εξαιτίας των απωλειών που έχουν υποστεί ή αναμένουν να υποστούν προσεχώς στο ενεργητικό τους. Οι απώλειες προέρχονται από τις επενδύσεις σε ελληνικά κρατικά ομόλογα, καθώς και από μη εξυπηρετούμενα δάνεια στον ιδιωτικό τομέα. Ενα κούρεμα του ελληνικού χρέους κατά 50%, καθώς και απώλειες στα μη εξυπηρετούμενα δάνεια συμβατές με το ποσό που έχει απαιτηθεί από τις τράπεζες να βάλουν στην άκρη για να καλύψουν τις απώλειες, θα εκμηδενίσουν το συνολικό μετοχικό κεφάλαιο των ελληνικών τραπεζών.
Η ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών είναι απαραίτητη ώστε αυτές να μπορέσουν να τροφοδοτήσουν και πάλι την πραγματική οικονομία. Πώς όμως θα πρέπει να πραγματοποιηθεί η ανακεφαλαιοποίηση και ποιος θα πρέπει να είναι ο ρόλος του κράτους σε αυτή; Υπάρχει μια σύγχυση γύρω από τη σχέση τραπεζών και κράτους, και σ’ αυτό το άρθρο θέλουμε να ξεκαθαρίσουμε κάποια βασικά θέματα.
Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η μακροχρόνια λύση του προβλήματος έγκειται στην κρατικοποίηση μέρους, ή και όλου, του τραπεζικού συστήματος. Για παράδειγμα, μια πρόταση που ακούγεται κατά καιρούς είναι η δημιουργία μιας μεγάλης κρατικής τράπεζας που θα λειτουργεί ως «πυλώνας» του τραπεζικού συστήματος. Κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση θα είναι καταστροφικές και θα φέρουν την ελληνική οικονομία πολλά χρόνια πίσω. Αυτό γιατί η ιδιοκτησία των τραπεζών από το κράτος διευκολύνει τις πολιτικές συναλλαγές και τη διαφθορά.
Για παράδειγμα οι κρατικές τράπεζες είναι πιο ευάλωτες σε πιέσεις να παρέχουν δάνεια σε επιχειρηματίες με πολιτικές διασυνδέσεις καθώς και στο κράτος, ακόμα και όταν τα δάνεια αυτά στερούνται οικονομικής λογικής. Επιπλέον, τα ανώτατα στελέχη των κρατικών τραπεζών ενδέχεται να επιλέγονται με βάση τις πολιτικές τους διασυνδέσεις και όχι τις ικανότητές τους στην τραπεζική διοίκηση.
Τα παραπάνω δεν είναι απλές θεωρητικές διαπιστώσεις. Ακαδημαϊκές μελέτες έχουν δείξει ότι σε χώρες όπου το κράτος κατέχει μεγάλο μέρος του τραπεζικού συστήματος, η μελλοντική αύξηση της παραγωγικότητας και του ΑΕΠ είναι χαμηλή (για παράδειγμα, La Porta, F., R. Lopez-de-Silanes και A. Shleifer (2002), «Government Ownership of Banks», στο Journal of Finance, τεύχος 57, σ. σ. 265-301). Αλλά οι αρνητικές συνέπειες της κρατικής επιρροής είναι ορατές και πιο άμεσα στην περίπτωση της Ελλάδας. Απο τις πέντε μεγαλύτερες ελληνικές τράπεζες, το κράτος έχει την ισχυρότερη επιρροή σε δύο: την Εθνική και την Αγροτική. (Ο έλεγχος του κράτους είναι έμμεσος, αλλά αποδεικνύεται, για παράδειγμα, από το γεγονός ότι οι διοικήσεις των τραπεζών αυτών άλλαξαν μετά τις εκλογές του 2004 και 2009). Η Εθνική και η Αγροτική κατέχουν πολύ μεγαλύτερα ποσοστά ελληνικών κρατικών ομολόγων από τον μέσο όρο των πέντε τραπεζών. Αυτό γιατί το κράτος χρησιμοποίησε την επιρροή του για να τις πιέσει να το δανείσουν. Η επιρροή του κράτους εμπόδισε τις τράπεζες να σχηματίσουν ένα πιο ασφαλές χαρτοφυλάκιο με διασπορά σε όλες τις χώρες της Ευρωζώνης, και τις εξέθεσε υπερβολικά στον κίνδυνο μιας κρατικής χρεοκοπίας.
Το κράτος πρέπει βέβαια να διασφαλίζει την καλή λειτουργία του τραπεζικού συστήματος, ώστε οι τράπεζες να διαχειρίζονται προσεκτικά τα χρήματα των καταθετών. Αυτό όμως δεν επιτυγχάνεται με την ιδιοκτησία των τραπεζών από το κράτος, αλλά με την αυστηρή εποπτεία τους από μια ανεξάρτητη αρχή, που στην περίπτωση της Ελλάδας είναι η Τράπεζα της Ελλάδας. Η εποπτεία μπορεί να μην αποτρέπει όλες τις περιπτώσεις κακοδιαχείρισης, όπως την πρόσφατη της Proton Bank. Ομως το συμπέρασμα από τέτοιες περιπτώσεις θα πρέπει να είναι η ενίσχυση της Τραπέζης της Ελλάδος σε τεχνογνωσία, ανεξαρτησία και λογοδοσία, και όχι η αύξηση της ιδιοκτησίας των τραπεζών από το κράτος. Συμπτώματα κακοδιαχείρισης όπως στην Proton θα μπορούσαν να εμφανιστούν και σε κρατικές τράπεζες του ίδιου μεγέθους. Επιπλέον, η ιδιοκτησία μιας τράπεζας από το κράτος δυσχεραίνει την αποτελεσματική της εποπτεία από την ανεξάρτητη αρχή γιατί οι πολιτικές πιέσεις προς την αρχή αυξάνονται.
Τι σημαίνουν τα παραπάνω για την επικείμενη ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών; Κατ’ αρχήν θα πρέπει να δοθεί η ευκαιρία στους υπάρχοντες μετόχους να συγκεντρώσουν τα απαιτούμενα κεφάλαια. Αν δεν τα καταφέρουν, τότε το κράτος θα πρέπει να συμπληρώσει το υπόλοιπο. Η συμμετοχή του κράτους θα πρέπει να είναι με τους ίδιους όρους με αυτή των ιδιωτών επενδυτών, και επομένως με κοινές μετοχές. Για να ελαχιστοποιηθούν όμως οι βλαβερές συνέπειες της κρατικής επιρροής, θα πρέπει να υπάρχει προσεκτικός έλεγχος από την τρόικα – και μέσω των εκπροσώπων της στο Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, που είναι το κρατικό όργανο επιφορτισμένο με την ανακεφαλαιοποίηση, και μέσω των μελών που θα οριστούν στα διοικητικά συμβούλια των τραπεζών που θα δεχθούν κρατική ενίσχυση. Αυτό θα συμβάλλει στην καλή εταιρική διακυβέρνηση των τραπεζών για τη μεταβατική περίοδο μέχρι να πουληθούν στον ιδιωτικό τομέα.
Είναι απαραίτητο η οικονομική ενίσχυση που λαμβάνει το ελληνικό κράτος από την τρόικα, μέρος της οποίας θα χρησιμοποιηθεί για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών, να συμβάλλει στη βελτίωση της εταιρικής διακυβέρνησης και όχι ως μέσο για επιστροφή στις κακές συνήθειες του παρελθόντος.
* Ο κ. Δημήτρης Βαγιανός είναι καθηγητής Χρηματοοικονομικών στο London School of Economics. Ο κ. Παναγιώτης Δαλιάνης είναι σύμβουλος επενδύσεων.