Η φράση, που σημαίνει «Τόλμησε να γνωρίζεις», αναφέρθηκε από τον Ρωμαίο ποιητή Οράτιο και χρησιμοποιήθηκε από τον Γερμανό φιλόσοφο Καντ ως απάντηση στην ερώτηση: «Τι είναι Διαφωτισμός;», υποδηλώνοντας ότι είναι η περίοδος που χαρακτηρίζεται από την αυτόνομη σκέψη, απαλλαγμένη από κάθε είδους προκαταλήψεις και υπαγορεύσεις οποιασδήποτε εξουσίας.
Η παραίνεση αυτή υποδηλώνει ότι χρειάζεται τόλμη για να διαμορφώσουμε αυτόνομη σκέψη, που μπορεί να μας οδηγήσει στην αλήθεια μέσω της γνώσης. Πολλοί άνθρωποι λανθασμένα στηρίζουν τις αποφάσεις τους περισσότερο σε συναισθηματικά κριτήρια, παρά σε λογικά επιχειρήματα. Αποφασίζουμε σε πολλές περιπτώσεις για την καταλληλότητα κάποιου για οποιαδήποτε θέση (από στέλεχος επιχείρησης μέχρι πολιτικό), βασιζόμενοι κυρίως σε κριτήρια συμπάθειας και λιγότερο σε αξιοκρατικά στοιχεία γνώσεων και ικανοτήτων. Είναι γνωστό ότι εάν απορρίπτουμε κάποιον συναισθηματικά, είναι πολύ δύσκολο να πεισθούμε από τα λογικά του επιχειρήματα, ενώ εάν τον αποδεχόμαστε, έχουμε μία προδιάθεση αποδοχής των θέσεών του. Επομένως τόσο οι επιχειρήσεις όσο και οι πολιτικοί δίνουν δυσανάλογα μεγάλο βάρος στην επικοινωνιακή τους πολιτική.
Εξάλλου ορισμένες αγοραστικές αποφάσεις μας, που στηρίζονται μόνο σε διαφημιζόμενα υποθετικά πλεονεκτήματα, τείνουν προς τον ανορθολογισμό, εφόσον η μόνη σίγουρη δυσφήμηση είναι η διαφήμιση ανύπαρκτων ιδιοτήτων προϊόντων ή η αθέτηση υποσχέσεων.
Εξάλλου, προκειμένου να αποφύγουμε τη γνωστική διαφωνία που δημιουργείται όταν υπάρχει δυσαρμονία μεταξύ των προτιμήσεων και των πεποιθήσεών μας με τις νέες πληροφορίες που λαμβάνουμε, έχουμε την τάση να καταφεύγουμε στον ψυχολογικό μηχανισμό της επιλεκτικής αντίληψης, που σημαίνει ότι αντιλαμβανόμαστε, ερμηνεύουμε ή διαστρεβλώνουμε επιλεκτικά και ανορθολογικά τα λεγόμενα ή τις πράξεις κάποιων, ανάλογα με προηγούμενες επιλογές μας.
Αλλος παράγοντας ανορθολογικής συμπεριφοράς μπορεί να είναι η χρησιμοποίηση ευρετικών κανόνων για τη λήψη αποφάσεων, όταν οι γνώσεις μας θεωρούνται περιορισμένες. Αυτοί είναι γενικεύσεις ή «λογικοί παράδρομοι» που χρησιμεύουν στη σύντομη και ορισμένες φορές επιπόλαιη εξαγωγή συμπερασμάτων.
Ανορθολογική είναι επίσης η συμπεριφορά μας όταν βασίζουμε τις στάσεις μας σε διακρίσεις και στερεότυπα, ανάλογα με το φύλο, τη φυλή, το έθνος, τη θρησκεία, την κοινωνική τάξη, ή κάθε είδους ομάδα άλλη απ’ αυτήν στην οποία ανήκουμε.
Υποτιμάται επίσης η λογική μας, όταν δεν συμπεριφερόμαστε ως αυτοκυριαρχούμενα και πολιτισμένα άτομα, αλλά ως άνθρωποι που κρύβονται στην ανωνυμία της μάζας (σε γήπεδα, διαδηλώσεις κ.λπ.) για να κάνουμε πράξεις που δεν θα τολμούσαμε ποτέ ως μεμονωμένα άτομα στην καθημερινή μας ζωή (ψυχολογία της μάζας).
Επίσης γνωρίζουμε ότι (δυναμική των ομάδων) η οποιαδήποτε θέληση αντίδρασης σε παράλογες συμπεριφορές μικρών ομάδων, στις οποίες ανήκουμε, εμπεριέχει τον κίνδυνο απόρριψής μας, οπότε προτιμούμε τη συμφωνία με την πλειοψηφία, ακόμη και εάν αυτή προϋποθέτει τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας.
Είναι, λοιπόν, απαραίτητο να αφήσουμε τον συναισθηματισμό μας να κυριαρχεί μόνο στις διαπροσωπικές και ανθρώπινες σχέσεις, ενώ τις υπόλοιπες επιλογές και αποφάσεις μας να τις στηρίζουμε στον ορθολογισμό, προσπαθώντας να σκεπτόμαστε μόνοι μας, έχοντας το θάρρος να κολυμπάμε ακόμη και αντίθετα στο ρεύμα. Στις επιχειρήσεις οι αιρετικοί της ομάδας είναι πολλές φορές φορείς δημιουργικότητας, γιατί τη βοηθούν να επανεξετάζει ορισμένες «αυταπόδεικτες» αλήθειες της και να αναζητεί καινοτόμες μη παραδοσιακές λύσεις. Ως πολίτες όσοι σκέπτονται μόνοι τους τολμούν να μην παπαγαλίζουν τις επίσημες γραμμές του κόμματος αλλά να τηρούν κριτική στάση έναντι όλων, ακόμη και αυτού που θεωρείται «χαρισματικός ηγέτης». Είναι σκόπιμο λοιπόν, απομονώνοντας τα συναισθήματα συμπάθειας, να κρίνουμε μόνο με τη λογική, συγκρίνοντας τα επιχειρήματα και τις υποσχέσεις, βάσει των οποίων τον ψηφίσαμε, με την ακολουθούμενη πολιτική, η οποία σε πολλές περιπτώσεις απέχει από τα εξαγγελθέντα (Ζάππειο 1, 2, 3) ή ακόμη και κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση (Πρόγραμμα Θεσσαλονίκης, παράλληλο πρόγραμμα). Θα πρέπει δηλαδή να διερωτώμεθα εάν οι ακολουθούμενες πολιτικές έχουν σχέση με τις διακηρυσσόμενες ιδεολογίες ή τις υποσχέσεις, ή αποτελούν το αντίθετό τους (φιλελευθερισμός με υψηλή φορολογία και μεγάλο κράτος), ή είναι τελείως ψευδεπίγραφες και σουρεαλιστικές (αριστερή ιδεολογία με αντιλαϊκά μέτρα).
Επομένως, «Sapere aude», ας τολμήσουμε δηλαδή να γνωρίζουμε, ερευνώντας χωρίς προκαταλήψεις, συναισθηματισμούς, βολονταρισμό και ιδεοληπτικές φαντασιώσεις την αλήθεια πίσω από τις λέξεις και τις πράξεις όσων ασκούν εξουσία, μη επιτρέποντας σε άλλους να σκέπτονται πριν από εμάς για εμάς, καταναλώνοντας έτοιμη πνευματική τροφή, αλλά να επιδιώκουμε μία πορεία στον δύσκολο δρόμο της διαμόρφωσης αυτόνομης σκέψης, ακολουθώντας, έστω και καθυστερημένα, τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού.
*Ο κ. Κωνσταντίνος Λυμπερόπουλος είναι τ. καθηγητής, Tμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.