Η αναβάθμιση των μέσων επιτήρησης της Αστυνομίας αναμένεται να ολοκληρωθεί το προσεχές διάστημα, καθώς ο διαγωνισμός για την προμήθεια καμερών μπαίνει πια στην τελευταία φάση, με τη λήξη της 15ημερης παράτασης υποβολής των προσφορών από τις ενδιαφερόμενες εταιρείες την Τετάρτη. Είχε προηγηθεί διαβούλευση επί των τεχνικών και οικονομικών όρων του διαγωνισμού, κατά την οποία, σύμφωνα με τα στοιχεία του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, το εύρος τιμών κινήθηκε από δέκα έως είκοσι εκατ. ευρώ. «Αυτό σχετιζόταν με τα ιδιαίτερα τεχνικά χαρακτηριστικά του εξοπλισμού που διαθέτει κάθε εταιρεία στην αγορά», είπε στην «Κ» ο γενικός γραμματέας Δημόσιας Τάξης Μάνος Λογοθέτης. «Εμείς επιλέξαμε μια μέση λύση, η οποία κάλυπτε όλα τα τεχνικά χαρακτηριστικά που θέλαμε».
Τι είναι οι «body cameras»
Πρόκειται για περίπου 400 κάμερες 24ωρης λειτουργίας που θα τοποθετηθούν σε περιπολικά, καθώς και 2.000 «φορετές» κάμερες, ενσωματωμένες, δηλαδή, στις στολές των αστυνομικών και οι οποίες θα μπορούν να καταγράφουν κατά βούληση, αλλά και να μεταδίδουν ζωντανή εικόνα στο κέντρο επιχειρήσεων, χρησιμοποιώντας τα δίκτυα τηλεπικοινωνιών.
Οι κάμερες στις στολές των αστυνομικών θα έχουν τη δυνατότητα αποστολής δεδομένων σε ειδικό φορμάτ, παρακάμπτοντας έτσι προβλήματα σήματος. Θα τίθενται σε λειτουργία μόλις βγουν από τη βάση φόρτισης και θα καταγράφουν ανά ορισμένα δευτερόλεπτα, σε λούπα, αποθηκεύοντας το υλικό σε εσωτερική μνήμη που δεν αποσπάται μέχρι να τεθούν σε λειτουργία κανονικής εγγραφής. Με οδηγία του κέντρου ή του χρήστη θα μπορούν τότε να γράψουν συνεχόμενα για αρκετές ώρες, ενώ το υλικό θα μπορεί να «κατέβει» μόνο μετά το πέρας της χρήσης της. «Δεν θα βρίσκονται σε διαδικασία εγγραφής καθ’ όλη τη διάρκεια μιας πορείας για παράδειγμα, είναι τεχνικά αδύνατο», αποσαφηνίζει ο κ. Λογοθέτης. «Και δεν χρειάζεται».
Το κόστος των καμερών ανέρχεται τελικά στα 17,5 εκατ. ευρώ και όπως διευκρινίζουν στελέχη του υπουργείου, αφορούν όχι μόνο την προμήθεια, αλλά και τη συντήρηση του εξοπλισμού με χρονικό ορίζοντα εξαετίας.
Μέχρι σήμερα χρήση φορητών καμερών εφαρμόζεται πιλοτικά, προκειμένου να διερευνηθούν οι δυνατότητες αλλά και οι περιορισμοί τους, σύμφωνα με το υπουργείο, ωστόσο φορείς σχετικοί με την προστασία των προσωπικών δεδομένων και τα δικαιώματα των πολιτών την εποχή της αυξημένης επιτήρησης επισημαίνουν παραλείψεις, ήδη προτού την εδραίωση της πρόσθετης αυτής τεχνολογίας.
Το νομικό πλαίσιο
Το νομικό πλαίσιο για τη χρήση συστημάτων επιτήρησης ξεκινάει δειλά να αναπτύσσεται το 2011, με την ψήφιση του νόμου 3917, που προβλέπει τη λειτουργία τους, χωρίς να εξειδικεύει όμως στους όρους χρήσης και τις δικλίδες ασφαλείας. Η ανάγκη για επιπλέον ρυθμίσεις πάνω σε επίμαχα σημεία ικανοποιείται σχεδόν μία δεκαετία μετά, με το Προεδρικό Διάταγμα του 2020, το οποίο ορίζει τις λεπτομέρειες για την εγκατάσταση συστημάτων επιτήρησης. «Καμία από τις κυβερνήσεις που μεσολάβησαν δεν αποφάσιζαν να ακουμπήσουν αυτό το πολύ σημαντικό ζήτημα», λέει στην «Κ» ο Λευτέρης Χελιουδάκης, συνιδρυτής της οργάνωσης Homo Digitalis, με πεδίο αναφοράς την προάσπιση των δικαιωμάτων των «υποκειμένων δεδομένων», δηλαδή των πολιτών που γίνονται εκούσια ή ακούσια χρήστες ψηφιακών τεχνολογιών.
Ο νόμος δίνει το δικαίωμα στους πολίτες να προσφύγουν στις Αρχές για να δουν το υλικό και, εφόσον συντρέχει κάποιος σοβαρός λόγος, να ζητήσουν τη διαγραφή του.
Το Π.Δ. του 2020 είναι ο οδικός χάρτης που καθορίζει και το πλαίσιο χρήσης των body cameras, περιλαμβάνοντας κανόνες για το πώς πρέπει να χρησιμοποιείται το υλικό από την καταγραφή και πότε πρέπει αυτές να ενεργοποιούνται, εάν χρειάζεται εντολή εισαγγελέα, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των διαδηλώσεων κ.ά. «Τα μόνα δικαιώματα που δίνει ο νόμος στους πολίτες είναι κατόπιν της καταγραφής», διευκρινίζει ο κ. Χελιουδάκης, εξηγώντας πως, κατ’ αρχάς, οι καταγραφές είναι νόμιμες.
Η μέγιστη διάρκεια διατήρησης του υλικού από τις κάμερες σώματος είναι 48 ώρες, μετά το πέρας των οποίων αυτό σβήνεται εάν δεν έχουν τελεστεί αξιόποινες πράξεις. Ο νόμος δίνει το δικαίωμα στους πολίτες να προσφύγουν στις Αρχές για να δουν το υλικό και, εφόσον συντρέχει κάποιος σοβαρός λόγος, να ζητήσουν τη διαγραφή του. «Αλλά όλα αυτά τα δικαιώματα ενδέχεται η Αστυνομία να αργήσει να τα απαντήσει, παρόλο που ο νόμος την υποχρεώνει σε συγκεκριμένο διάστημα. Ενδέχεται να φέρει το επιχείρημα ότι είναι πολύ δύσκολο να σε εντοπίσει», σημειώνει ο κ. Χελιουδάκης.
Παραλείψεις
Ωστόσο, η οργάνωση επισημαίνει πως δεν τηρούνται πάντα οι προϋποθέσεις που θέτει η νομοθεσία πριν από τη χρήση των καμερών, όπως είναι η δημοσίευση μίας καλά αιτιολογημένης έκθεσης εκ μέρους της Αστυνομίας που να εξηγεί γιατί προτίθεται να κάνει χρήση ενός συστήματος επιτήρησης.
«Tο Π.Δ. λέει ότι σε δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις η ΕΛ.ΑΣ. πρέπει να έχει ειδική αιτιολογημένη απόφαση για κάθε φορά ξεχωριστά, όπου θα εξηγεί γιατί στον συγκεκριμένο χώρο υπάρχουν ενδείξεις για την τέλεση ενός εγκλήματος και πρέπει οπωσδήποτε να καταγραφεί η συνάθροιση», αναφέρει ο κ. Χελιουδάκης. «Εμείς είδαμε ότι η ΕΛ.ΑΣ. δεν δημοσιεύει αυτές τις αποφάσεις όπως θα έπρεπε, αλλά αρκείται σε ένα απλό δελτίο Τύπου. Ακόμα και σήμερα αυτή είναι η πάγια τακτική της: ένα δελτίο Τύπου πολύ γενικό, όπου δεν θα αναφέρει τίποτα για το είδος των καμερών που θα χρησιμοποιήσει και την εμβέλειά τους».
Η οργάνωση Homo Digitalis επισημαίνει ότι έχει απευθυνθεί στην ΕΛ.ΑΣ. για την ύπαρξη μελέτης εκτίμησης αντικτύπου από τη χρήση καμερών, αίτημα για το οποίο δεν έχει λάβει απάντηση. Καθώς βασικό τους επιχείρημα είναι η τήρηση της αρχής της αναλογικότητας, ο κ. Χελιουδάκης επισημαίνει: «Σίγουρα μπορούμε να χρησιμοποιούμε νέες τεχνολογίες για να περιορίζουμε το έγκλημα, αλλά αυτές οι χρήσεις πρέπει να γίνονται στο πλαίσιο μιας αναλογικότητας. Να μην πάρουμε ένα μπαζούκας για να σκοτώσουμε μία μύγα – για να το πω έτσι απλά».
Κάμερες και για λογοδοσία αστυνομικών;
«Οι body cameras είναι μια πραγματικότητα σε πολλές χώρες του εξωτερικού», λέει από πλευράς του ο γ.γ. Δημόσιας Τάξης, κ. Λογοθέτης, επισημαίνοντας ότι υπάρχουν δύο πλευρές στη χρήση τους, ακριβώς διότι καταγράφουν την ίδια ώρα δύο πλευρές. «Και εάν ο πολίτης ξεπερνάει τα όρια, αλλά και εάν ο αστυνομικός τηρεί το πρωτόκολλο», σημειώνει. «Συνήθως βλέπουμε την αρνητική τους πλευρά, όπου καταγγέλλεται υπερβάλλουσα αστυνομική βία», προσθέτει.
Πάντως, σύμφωνα με τον κ. Γιώργο Ρουσόπουλο, ειδικό επιστήμονα της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, η Αρχή έχει ενημερώσει το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη ότι το Π.Δ. δεν καλύπτει προς το παρόν τον συγκεκριμένο σκοπό, δηλαδή τον έλεγχο των πράξεων και των αστυνομικών υπαλλήλων. «Η χρησιμότητα ύπαρξης καμερών στη στολή είναι, σε περίπτωση αμφισβήτησης των ενεργειών που έχει κάνει ο αστυνομικός, να μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτό το υλικό για να αποδείξει ότι οι ενέργειές του ήταν σωστές. Αυτός ο σκοπός όμως –η λογοδοσία των αστυνομικών– δεν περιλαμβάνεται στο Προεδρικό Διάταγμα. Αρα, αν θέλουμε να είμαστε σωστοί, θα έπρεπε να γίνει μια σχετική τροποποίηση του νόμου και προσθήκη άρθρων στο Προεδρικό Διάταγμα», υπογραμμίζει ο κ. Ρουσόπουλος.
Chilling effect
Βασικό επιχείρημα για τη χρήση καμερών είναι η κατασταλτική επίδρασή τους, το λεγόμενο «chilling effect», δηλαδή η αποθάρρυνση οποιασδήποτε πρόθεσης είχε ένα άτομο σε δημόσιο χώρο, επειδή ακριβώς παρακολουθείται. «Ωστόσο, η κάμερα τροποποιεί τη συμπεριφορά των ανθρώπων, όχι μόνο στις παράνομες, αλλά ακόμα και στις νόμιμες ενέργειες», επισημαίνει ο κ. Ρουσόπουλος.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, η πεποίθηση που υπάρχει είναι πως η τοποθέτηση καμερών σε μια περιοχή ελαττώνει τη συχνότητα εγκλημάτων. «Ομως αυτό δεν σημαίνει ότι το έγκλημα καταπολεμείται, απλώς μεταφέρεται αλλού», εξηγεί ο κ. Ρουσόπουλος. «Αρα είναι ένα κατάλληλο μέσο η κάμερα όταν έχεις κάνει την εκτίμησή σου για το τι είναι αυτό που προσπαθείς να προστατεύσεις και ότι είναι πραγματικά μεγάλης αξίας».
Τα νομικά εργαλεία που είναι διαθέσιμα στην Ελλάδα προσπαθούν να ισορροπήσουν τη χρήση καμερών ανάμεσα σε δύο δικαιώματα: το δικαίωμα κάθε πολίτη στην ασφάλεια και σε αυτό της ιδιωτικότητας και της προστασίας ευαίσθητων δεδομένων, όπως είναι οι πολιτικές πεποιθήσεις. «Η ασφαλιστική δικλίδα που έχει μπει είναι ότι εδώ δεν λειτουργεί η Αστυνομία από μόνη της, αλλά έχει και έναν δικαστικό λειτουργό που πρέπει συνεχώς να εγκρίνει την ενέργεια», καταλήγει ο κ. Ρουσόπουλος, διευκρινίζοντας ότι το νομοθετικό πλαίσιο επαρκεί για την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών, εφόσον τηρείται.