EIKONOΓPAΦHΣH: Τιτινα Χαλματζη
Της Αννας Γριμανη
Η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;
Και τα δύο. Ως αίσθημα, την τοποθετώ στα παιδικά μας χρόνια, στα
φωτεινά καλοκαίρια, στη γλώσσα και στις εικόνες, μυρωδιές και
ακούσματα που διαμορφώνουν τον δημόσιο και τον ιδιωτικό μας
αισθαντικό χώρο. Ως συνείδηση, η ελληνικότητα που με ενδιαφέρει
εστιάζεται στον άνθρωπο και στη θετική σκέψη, στην αγάπη του
συγκεκριμένου και στην κοινωνία των ελεύθερα σκεπτόμενων πολιτών·
αξίες πλέον πανανθρώπινες. Aλλοι θα διάλεγαν άλλα.
Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.
Λίγη τριμμένη ρίγανη στα δάχτυλα με μεταφέρει συνειρμικά στους
περιπάτους μου σε χορταριασμένες ξερολιθιές και αρχαία θέατρα· και
στη θάλασσα, που ξεπροβάλλει μέσα από σοκάκια και πίσω από πλαγιές
στο νησί, αναπόδραστα, σαν την αλήθεια.
Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.
Την εκφράζουν ωραία οι δύο παππούδες μου:
Ο Κρητικός ξενιτεύτηκε έφηβος στην Αμερική, εργάτης στα ορυχεία.
Πάμφτωχος, ορφανός από πατέρα, αλλά με ατσάλινη θέληση και
ακεραιότητα, πρόκοψε και επέστρεψε τελικά στην πατρίδα, όπου
αγόρασε γη, στέριωσε οικογένεια, νοικοκυρεύτηκε.
Ο Μικρασιάτης, αφού έζησε τις σφαγές στη Σμύρνη και τον
ανθρωποστρόβιλο της προσφυγιάς, βρήκε στην Κρήτη μιαν άλλη ξενιτιά
και μια δεύτερη πατρίδα· κοσμοπολίτης, φιλοπρόοδος, λάτρευε τα
γράμματα και ήξερε να χαίρεται τη ζωή.
Οι άνθρωποι αυτοί έζησαν φτώχεια, ασθένειες, πολέμους, Κατοχή,
Εμφύλιο, χούντα. Αλλά έμειναν όρθιοι στην ευθύνη, περήφανοι και
γελαστοί μέχρι το τέλος.
Αυτό που με χαλάει.
Πρωτίστως το έλλειμμα αξιοκρατίας, αιτία πολλών δεινών του
τόπου. Επίσης η μετάθεση ευθυνών («για όλα φταίνε οι άλλοι»), η
ολιγωρία («εγώ θα φτιάξω την Ελλάδα;»), η συναλλαγή, η
συνθηκολόγηση στη νοοτροπία του μέσου και της ελάσσονος
προσπάθειας. Φιλοπατρία σήμερα δεν είναι να ανεμίζεις σημαίες και
να βαρβαρίζεις συνθήματα, αλλά να προσθέτεις στην αξιοπρέπεια του
έθνους και στο κοινό μας πολιτισμικό, επιχειρηματικό, επιστημονικό
κ.λπ. κεφάλαιο με δουλειά, όραμα και συνέπεια.
Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;
Προσόν, με τη δύσκολη προϋπόθεση όμως ότι θα προστατευτείς από
τις «αντισταθμιστικές ζημίες» (διαφθορά, χαμηλού επιπέδου δημόσια
παιδεία, γραφειοκρατία κ.ά.) του να ζεις και να εργάζεσαι στην
Ελλάδα.
Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει
προσκολλημένος σε μια ρητορική ελληνικότητα;
Παράγουμε πολιτισμό όταν δεν επιτρέπουμε στη ρητορική αυτή
ελληνικότητα να μας αποχαυνώνει. Χρειάζεται κριτική στάση, για να
μην καταστεί η παράδοση τροχοπέδη. Αλλωστε, και οι πρόγονοί μας
προόδευσαν όταν έσπασαν στεγανά και ήρθαν σε ρήξη με στείρες
πρακτικές του (δικού τους) παρελθόντος.
Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται τον σύγχρονο
κόσμο;
Τουλάχιστον, στο χώρο της επιστήμης όπου έχω κάποια εποπτεία, οι
Ελληνες έχουν καλό όνομα έξω: δουλευταράδες, πεισματάρηδες,
πολυμήχανοι, ευέλικτα μυαλά, κοσμοπολίτες. Αλλά και, κατά μία
έννοια, εξόριστοι μιας πολιτείας που συστηματικά αναδεικνύεται
κατώτερη των περιστάσεων.
Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.
– Γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε την Ελλάδα τον σημαντικότερο
κόμβο επιστημών και τεχνών της Μεσογείου, με εύρωστη οικονομία και
ευνομούμενη δημοκρατία;
– Το ότι, για να πας μπροστά, «πρέπει» να έχεις γνωριμίες και να
χρησιμοποιείς πλάγιες οδούς, αντί την ίδια τη δουλειά και την αξία
σου.
Ο Ελληνας ποιητής μου.
Ο Οδυσσέας Ελύτης. Αγαπώ ιδιαίτερα τα πεζά του (Εν Λευκώ και
Ανοιχτά Χαρτιά) και το Αξιον Εστί.
Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.
Την εξέφρασε με συμπαγέστατο τρόπο ο Επίκουρος στην
Τετραφάρμακο:
Αφοβον ο θεός
Ανύποπτον ο θάνατος
Και τ’ αγαθόν μεν εύκτητον
Το δε δεινόν ευκαρτέρητον
Παραφράζοντας: Ο κόσμος είναι ερμηνεύσιμος με τη λογική. Οι θεοί
-αν υπάρχουν- δεν ασχολούνται μαζί μας για να τους φοβόμαστε.
Ο θάνατος δεν μας αφορά, αφού όταν έρθει εμείς δεν υπάρχουμε
πια. Η ευτυχία δεν είναι άπιαστο όνειρο, αλλά απτή συνέπεια των
πράξεων και του ήθους μας, φτασμένων στην καθαρότητα των
πραγματικών μας αναγκών. Τέλος, τις συμφορές της ζωής μπορούμε να
τις αντέξουμε χωρίς να βουλιάξουμε από το βάρος τους.
Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη – ορίστε την.
Ενα χορταριασμένο μονοπάτι με κιονόκρανα στο χώμα, θραύσματα από
αγάλματα, μισοκαμένες περγαμηνές με αρχαία θεωρήματα και παλίμψηστα
λογίων. Λίγο πιο πέρα, ένα αγόρι κοιτάζει με δέος τ’ άστρα, ενώ ένα
κορίτσι βουτά στη θάλασσα από ένα βράχο. Αυτή η χώρα μπορεί να
λάμψει πάλι, αν της δώσουμε τον καλύτερο εαυτό μας.
*Ο Μανώλης Αντωνογιαννάκης είναι φυσικός, επιστημονικός
επιμελητής στο περιοδικό Physical Review Letters και ερευνητής
κοινωνικών δικτύων της επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Columbia στη Νέα
Υόρκη.