Γκολφ, λουμπάγκο και πρόωρες εκλογές
Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1977, ο 70χρονος πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής έπαιζε γκολφ στη Γλυφάδα, όταν αισθάνθηκε πόνους στη μέση και το πόδι. «Προσβληθείς από οξείαν ισχιαλγίαν» (λουμπάγκο), υποχρεώθηκε να παραμείνει στο σπίτι του για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Στις 19 του μηνός, κι ενώ στον ελληνικό Τύπο είχε δημιουργηθεί έντονο προεκλογικό κλίμα, ο Κων. Καραμανλής ανακοίνωσε την απόφασή του να εισηγηθεί στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Τσάτσο τη διενέργεια πρόωρων εκλογών στις 20 Νοεμβρίου. Ως αιτιολογία πρόβαλε ότι «τα κρίσιμα εθνικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα, όπως η πορεία του Κυπριακού, η διένεξη με την Τουρκία και η επερχόμενη ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, θα μπουν σε φάση αποφασιστική το προσεχές έτος και θα πρέπει να αντιμετωπισθούν από μια κυβέρνηση με πρόσφατη λαϊκή εντολή».
Ο πρόεδρος της ΕΔΗΚ Γεώργιος Μαύρος τόνισε ότι «ο αιφνιδιασμός του Καραμανλή στηρίζεται μόνο στην εντύπωσή του ότι βρίσκει σε διάσταση τα κόμματα της αντιπολίτευσης και επωφελείται από αυτή». Ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Ανδρέας Παπανδρέου απέδωσε την απόφαση του πρωθυπουργού στην «αναμενόμενη επιδείνωση της εθνικής οικονομίας». Ο πρώτος γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, Χαρίλαος Φλωράκης, επισήμανε ότι «η κυβέρνηση επιδιώκει να συγκρατήσει στην κομματική της στέγη όσο γίνεται μεγαλύτερο ποσοστό από τους περιστασιακούς της ψηφοφόρους του ’74, προτού η αγανάκτησή τους για την τρίχρονη πολιτική της διαμορφωθεί σε απόφαση να την καταδικάσουν και με την ψήφο τους». Ο ίδιος ο Καραμανλής θα έγραφε σε σημείωμα, που θα δημοσιευόταν στο αρχείο του, ότι εάν δεν επέσπευδε τις εκλογές και τις άφηνε για το φθινόπωρο του 1978, «μπορούσε να μεσολαβήσουν γεγονότα που θα επιτάχυναν τη φθορά της Νέας ∆ημοκρατίας, με αποτέλεσμα να χάσει τις εκλογές, ιδιαίτερα αν τα κόμματα της αντιπολίτευσης κατέβαιναν υπό μορφή Μετώπου».
Η αντίστροφη μέτρηση προς την «ώρα μηδέν» άρχισε επίσημα στις 22 Οκτωβρίου, με τη δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του Προεδρικού Διατάγματος για τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη των εκλογών. Μία ημέρα νωρίτερα είχαν ορκιστεί οι τέσσερις υπηρεσιακοί υπουργοί.
Νέος εκλογικός νόμος
Στις 14 Ιουνίου 1977 η Βουλή, με την κυβερνητική πλειοψηφία, ψήφισε το εκλογικό νομοσχέδιο που επέφερε δύο μεταβολές σε σχέση με τον προηγούμενο νόμο:
Με τον Ν. 626/1977 μειώθηκε το όριο ηλικίας των ψηφοφόρων από τα 21 στα 20 έτη. Επίσης, εισήχθη στην πρώτη κατανομή η «ρήτρα του +1», η οποία είχε ισχύσει σε κάποιες παλαιότερες αναμετρήσεις.
Ωστόσο, στις εκλογές του Νοεμβρίου η Ν.Δ. εξασφάλισε 171 έδρες, αντί των 182 που θα κέρδιζε με τον προηγούμενο εκλογικό νόμο* και θα εξασφάλιζε μια άνετη μετάβαση του αρχηγού της στην Προεδρία της Δημοκρατίας.
Με το σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής του Ν. 626/1977 διεξήχθησαν και οι εκλογές του 1981.
(*) Τα στοιχεία από το βιβλίο του Αντώνη Μ. Παντελή, με την τεχνική συνεργασία του Μιχάλη Σ. Τριανταφύλλου, Τα ελληνικά εκλογικά συστήματα και οι εκλογές (1926-1985) στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνη, 1988, σελ. 387.
Το σύνθημα της «αλλαγής» και η ιστορία του
Η πρώτη καταγραφή από τον Τύπο της χρήσης του συνθήματος «αλλαγή» έγινε στις δημοτικές εκλογές του 1903, όταν το φώναζαν οι οπαδοί του υποψηφίου δημάρχου Αθηναίων Κωστή Αγγελόπουλου, αλλά έμεινε απραγματοποίητο, καθώς ο Σπυρίδων Μερκούρης εξελέγη για δεύτερη φορά*. Το 1907, ο Σπ. Μερκούρης είχε ως αντίπαλό του τον Άγγελο Πυρρή, ο οποίος πέρασε στην Ιστορία ως ο πρώτος που χρησιμοποίησε κεντρικό σύνθημα στην προεκλογική του εκστρατεία τη λέξη «αλλαγή». Ωστόσο, ο Σπ. Μερκούρης παρέμεινε στον δημαρχιακό θώκο έως το 1914.
Χαρακτηρίζοντάς την ως «πανελλήνιον αίτημα», ο στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας έκανε σύνθημά του την «αλλαγή», διεκδικώντας την εξουσία στις εκλογές του 1950 με το κόμμα Εθνική Προοδευτική Ένωσις Κέντρου.
Το 1956, η ΕΔΑ υιοθέτησε το πρόγραμμα της «Εθνικής Δημοκρατικής Αλλαγής», ζητώντας την ενότητα των «δυνάμεων της δημοκρατίας».
Αναφορές στην «αλλαγή» (χωρίς όμως να κατέχει θέση κεντρικού συνθήματος) έκανε και ο Γεώργιος Παπανδρέου στην προεκλογική εκστρατεία της Ένωσης Κέντρου το 1961.
Πέντε χρόνια μετά, ο Α. Παπανδρέου ταύτισε το σύνθημα του πατρός του «Εθνική αναγέννηση» με την «αλλαγή». Τη θέση αυτή επανέλαβε στις 9 Φεβρουαρίου του 1967, μιλώντας σε συνεστίαση, με το Έθνος της επόμενης ημέρας να έχει τον κεντρικό τίτλο: «Ο Ανδρέας Παπανδρέου κηρύσσει την μεγάλη αλλαγή».
Στις εκλογές του 1974 η λέξη «αλλαγή» χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα (από την ΕΚ-ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ), προφανώς διότι είχαν περάσει περίπου 11 χρόνια από τότε που η Δεξιά είχε απολέσει την εξουσία. Τρία χρόνια μετά, με τη δημοκρατία να έχει παγιωθεί στην Ελλάδα και, παράλληλα, με το κυβερνών κόμμα να υφίσταται φθορά, πολλοί ψηφοφόροι ήταν έτοιμοι πλέον να υποστηρίξουν το αίτημα της «αλλαγής». Στις εκλογές του ’77 το συγκεκριμένο σύνθημα είχε σημαντική θέση στις διαφημιστικές εκστρατείες τριών πολιτικών σχηματισμών (ΠΑΣΟΚ, ΕΔΗΚ, Συμμαχία Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων), ενώ το ΚΚΕ τόνιζε ότι μόνο με την ισχυροποίησή του «θα γίνει δυνατή η πραγματοποίηση μιας ουσιαστικής αλλαγής».
(*) Κώστας Μπαρούτας, Η κραυγή των Ελλήνων, Εκδόσεις Σαββάλας, 1992, σελ. 137.
Η τηλεοπτική προβολή των κομμάτων
Ο τρόπος που χρησιμοποιούσε η κυβέρνηση της Ν.Δ. τα κρατικά μέσα μαζικής ενημέρωσης προκαλούσε τις αντιδράσεις των αρχηγών των άλλων κομμάτων, με τον Γ. Μαύρο μάλιστα να κάνει λόγο για «πλύση εγκεφάλου, με προπαγάνδα υπέρ του κυβερνώντος κόμματος». Από την πλευρά της η κυβέρνηση τόνιζε ότι «η τηλεόραση είναι υποχρεωμένη να παρακολουθεί και την κυβερνητική-κρατική δραστηριότητα».
Αφού μελέτησε τις προτάσεις της Διακομματικής Επιτροπής (που συγκροτήθηκε για την εποπτεία της αδιάβλητης διεξαγωγής των εκλογών), στις 27 Οκτωβρίου, η κυβέρνηση ανακοίνωσε την παραχώρηση ισότιμης και ισόχρονης ραδιοτηλεοπτικής κάλυψης στα 4 αναγνωρισμένα από τον κανονισμό της Βουλής κόμματα: Ν.Δ., ΕΔΗΚ, ΠΑΣΟΚ και ΕΔΑ (η οποία έλαβε μέρος στις εκλογές με τη Συμμαχία Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων).
Με την ΥΕΝΕΔ να μη συμμετέχει και πάλι στην κάλυψη της προεκλογικής κίνησης, η ΕΡΤ κάλυψε από τρεις συγκεντρώσεις των τεσσάρων πολιτικών σχηματισμών. Επειτα από ενστάσεις που δημιουργήθηκαν και αφορούσαν τον χρόνο κάλυψης της πρώτης συγκέντρωσης του κάθε σχηματισμού, αποφασίστηκε η κάλυψη της δεύτερης συγκέντρωσής τους να έχει διάρκεια μία ώρα και 15 λεπτά, ενώ η τρίτη συγκέντρωση θα καλυπτόταν για χρονική διάρκεια μίας ώρας και 30 λεπτών. Επίσης στη Ν.Δ., στην ΕΔΗΚ, στο ΠΑΣΟΚ και τη Συμμαχία παραχωρήθηκαν από δύο 12λεπτα για ομιλίες των αρχηγών τους από την τηλεόραση, ενώ στο ΚΚΕ και την Εθνικήν Παράταξιν παραχωρήθηκε (μόνο) από ένα 12λεπτο. Για τα 12λεπτα στο στούντιο, οι αρχηγοί χρειάστηκε νε εξοικειωθούν με το autocue, που ήδη χρησιμοποιούνταν στις ειδήσεις.
Με σκοπό τη δημιουργία ενός εντυπωσιακού θεάματος στην τηλεόραση, στις συγκεντρώσεις των κομμάτων εισήχθησαν νέα στοιχεία, όπως η διανομή χιλιάδων σημαιών στους οπαδούς. Η τηλεοπτική κάλυψη των πρώτων συγκεντρώσεων χαρακτηρίστηκε από τα «θολά γκρο-πλαν» των αρχηγών και τα «αφώτιστα πλάνα» των οπαδών, όπως παρατηρούσε ο Τύπος. Τα κόμματα κλήθηκαν να ορίσουν δικούς τους ηλεκτρολόγους, που θα ήταν υπεύθυνοι για την καλή λειτουργία των φωτιστικών αλλά και των ηχητικών.
Στις 9 Νοεμβρίου, 80 ισχυροί προβολείς κομίστηκαν στην Αθήνα από τη Δυτική Γερμανία, με δαπάνες του κράτους, για τις συγκεντρώσεις των πολιτικών αρχηγών στην πλατεία Συντάγματος. Χάρη στη Siemens, πάνω από 300.000 βατ θα μετέτρεπαν τις τέσσερις βραδιές σε μέρα.
«Χορός εκατομμυρίων» σε «εκλογές που θυμίζουν Ανατολή»
«Κάνουμε εκλογές που θυμίζουν Ανατολή και όχι Δύση», δήλωνε ο Κων. Καραμανλής στις 2 Νοεμβρίου και έδινε εντολή να σιγήσουν όλα τα μεγάφωνα των εκλογικών κέντρων της Ν.Δ. και των υποψηφίων βουλευτών της. Στην ηχορρύπανση συνέδραμαν και τα αυτοκίνητα στελεχών και οπαδών των κομμάτων, που διέσχιζαν τους δρόμους των πόλεων με κορναρίσματα και εξοπλισμένα με μεγάφωνα, για την εκφορά συνθημάτων και την προτροπή «να μη λείψει κανείς» από τις μεγάλες κομματικές εκδηλώσεις.
Παράλληλα, την εικόνα της «Ανατολής» ενίσχυε και η γενική ρύπανση από τη διανομή εκατοντάδων χιλιάδων προκηρύξεων και τις αφίσες κομμάτων και υποψηφίων, παρόλο που απαγορευόταν η αφισοκόλληση από τον νόμο (εκτός από τους ειδικούς χώρους που ενοικιάζονταν έναντι υψηλού τιμήματος). Οι συμπλοκές μεταξύ οπαδών των κομμάτων για σχίσιμο ή αλληλεπικαλύψεις αφισών ήταν στην ημερήσια διάταξη.
Ο Γ. Μαύρος υποστήριζε ότι η ηχητική μόλυνση θα είχε περιοριστεί και η ρύπανση των πόλεων από τις αφισοκολλήσεις θα είχε προληφθεί εάν είχε καθοριστεί το ανώτατο ύψος των δαπανών των κομμάτων και των υποψηφίων βουλευτών.
Δύο ημέρες πριν από τις εκλογές, σε δημοσίευμά της, η Βραδυνή έκανε λόγο για «χορό εκατομμυρίων», τονίζοντας ότι το στοιχείο που κυριάρχησε στον εκλογικό αγώνα υπήρξε «η εκτεταμένη εκστρατεία ορισμένων κομμάτων, ιδιαίτερα του ΠΑΣΟΚ και του ΚΚΕ, που πλησίασε τα πρότυπα εκλογικών αγώνων της Αμερικής». Η εφημερίδα αναφέρθηκε σε «αναρίθμητα εκλογικά κέντρα σε όλη την Ελλάδα, πολύχρωμες αφίσες που τυπώθηκαν σε εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα, πολυδάπανες οργανώσεις συγκεντρώσεων, μετακινήσεις ψηφοφόρων με ναυλωμένα αεροπλάνα, πλοία και αυτοκίνητα». Και αναρωτιόταν: «Από ποιες πηγές εισέρρευσαν στα ταμεία των κομμάτων αυτών;»* . Προφανώς, για τη φιλοκυβερνητική εφημερίδα, το συγκεκριμένο ερώτημα δεν ετίθετο και για την πολυδάπανη εκστρατεία της Ν.Δ.
(*) Στήλη «Βραδυνά», «Χορός εκατομμυρίων», Η Βραδυνή, 18 Νοεμβρίου 1977, σελ. 2.
Οι δημοσκοπήσεις και οι αντιδράσεις
Οι πολιτικές δημοσκοπήσεις στη χώρα μας βρίσκονταν ακόμη σε «νηπιακή ηλικία» και ουσιαστικά έκαναν το ντεμπούτο τους σε προεκλογική περίοδο σε αυτή την αναμέτρηση. Πανελλαδικής κάλυψης δημοσκοπήσεις με καταγραφή πρόθεσης ψήφου που δημοσιοποιήθηκαν διενεργήθηκαν:
• Από την A.C. Nielsen Hellas στο διάστημα 25 Οκτωβρίου – 2 Νοεμβρίου, στην ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη. Δημοσιεύτηκε στις 9 Νοεμβρίου στην Ελευθεροτυπία, προβλέποντας: Ν.Δ. 36%, ΠΑΣΟΚ 25%, ΕΔΗΚ 11%, ΚΚΕ 10%, Συμμαχία 6%, Εθνική Παράταξις 4%, Αλλο κόμμα 1% και Λευκό/Αναποφάσιστοι 7%.
• Από το Ινστιτούτο Ερευνών Επικοινωνίας. Εκείνη που ήταν χρονικά πιο κοντά στις εκλογές, έγινε στο διάστημα 9-13 Νοεμβρίου σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη και δέκα άλλες πόλεις, διανεμήθηκε σε όλες τις αθηναϊκές εφημερίδες και προέβλεπε: Ν.Δ. 32%, ΠΑΣΟΚ 25%, ΕΔΗΚ 13%, ΚΚΕ 10%, Συμμαχία 6%, Εθνική Παράταξις 2% και Λευκό/Δεν ψήφισαν 10%.
Ωστόσο, τα αποτελέσματα των σφυγμομετρήσεων προκάλεσαν τις αντιδράσεις των κομμάτων που δεν ευνοούνταν από τα αποτελέσματά τους: ο Γ. Μαύρος έκανε λόγο για «κατά παραγγελία σφυγμομετρήσεις που δημιουργούν κίνδυνο παραπλάνησης της κοινής γνώμης και επηρεασμού του εκλογικού αποτελέσματος», ενώ η Συμμαχία Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων αναφέρθηκε σε «δημιουργία εντυπώσεων που αποβλέπουν σε ορισμένους πολιτικούς σκοπούς».
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Κων. Καραμανλής: Επίθεση εναντίον όλων
Όπως και το ’74, ο Κων. Καραμανλής προτίμησε να μιλήσει μόνο σε πέντε μεγάλες πόλεις, ενώ ανώτερα στελέχη του κόμματος εκφώνησαν λόγους σε διάφορες πόλεις ως εκπρόσωποί του. Ο Καραμανλής έδειξε ότι το κύριο μέλημά του ήταν να αποτρέψει διαρροές ψηφοφόρων του κόμματός του προς την Εθνικήν Παράταξιν. Έτσι, με την άτυπη έναρξη της προεκλογικής περιόδου, έβαλε στο στόχαστρό του το νεοϊδρυθέν κόμμα, αναφέροντας ότι επιδιώκει τη φθορά της Ν.Δ. «ώστε να δημιουργηθεί στην Ελλάδα χάος που θα διευκολύνει την εγκαθίδρυση μιας νέας δικτατορίας», και τόνιζε: «Εμείς είμαστε το θεμέλιο της εθνικόφρονος Ελλάδος». Στην ίδια κατεύθυνση εντάσσονταν και οι επιθέσεις του προς το ΚΚΕ, που, μεταξύ άλλων, το κατηγορούσε ότι «επιδιώκει να καταστήσει την Ελλάδα υποτελή στην Μόσχα».
Στη συνέχεια, ο ηγέτης της Ν.Δ. στράφηκε εναντίον και της ΕΔΗΚ και του ΠΑΣΟΚ, κάνοντας λόγο για «τυχοδιωκτικούς πειραματισμούς τους, που μπορεί να θέσουν τον τόπο σε σοβαρούς κινδύνους».
Στις ομιλίες του και χρησιμοποιώντας συχνά φράσεις που ήταν παρόμοιες έως και πανομοιότυπες με εκείνες της προηγούμενης προεκλογικής του εκστρατείας, ο Κων. Καραμανλής ανέφερε ότι απέτρεψε τον εμφύλιο σπαραγμό και αποκατέστησε ανώδυνα τη δημοκρατία, αντιμετωπίζοντας ακόμη και συνωμοσία κατά της ζωής του. Ισχυριζόταν ότι το έργο της κυβέρνησής του χαρακτηρίζεται ως θαύμα από τους ξένους. Τόνιζε ότι οι περιστάσεις ήταν κρίσιμες και απαιτούσαν μια ισχυρή και έμπειρη κυβέρνηση, που διέθετε κύρος και διεθνή φερεγγυότητα. Υποστήριζε ότι ο σχηματισμός ενός μετώπου από τα κόμματα της αντιπολίτευσης θα έφερνε χάος. Υπενθύμιζε τις περιπτώσεις της Αργεντινής και της Ταϊλάνδης, όπου η δημοκρατία ξανάπεσε, δύο χρόνια μετά την αποκατάστασή της – με αποτέλεσμα ο Α. Παπανδρέου να τον κατηγορεί για «στρατηγική κινδυνολογίας» και «μια νέα εκδοχή του “Καραμανλής ή τανκς”».
Επίσης, ο Κ. Καραμανλής τόνιζε ότι «η θέση της χώρας είναι στη δημοκρατική Δύση», ανέφερε ότι έχει αφιερώσει τη ζωή του στην υπηρεσία του λαού, υπογράμμιζε ότι δεν έχει προσωπικές φιλοδοξίες αλλά βρίσκεται στην πολιτική από εθνικό χρέος, και διαπίστωνε: «Θα μπορούσα να πω ότι οι αντίπαλοί μου μισούνται μεταξύ τους περισσότερο απ’ ό,τι μισούν εμένα».
Οι δεσμεύσεις
Στην εκλογική διακήρυξη της Ν.Δ. αναφέρονταν οι βασικές δεσμεύσεις της, μεταξύ των οποίων ήταν: η πλήρης ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Η συνέχιση της βαλκανικής πολιτικής, της σύσφιγξης των σχέσεων με τον Αραβικό κόσμο και της συνεργασίας με όλες τις χώρες του κόσμου. Ο άρτιος εξοπλισμός και ο διαρκής εκσυγχρονισμός των Ενόπλων Δυνάμεων. Η εξασφάλιση νομισματικής σταθερότητας, η υπερνίκηση του στασιμοπληθωρισμού και η εφαρμογή ρεαλιστικής εισοδηματικής πολιτικής, που θα εξασφαλίσουν την οικονομική ανάπτυξη της χώρας σύμμετρα με την κοινωνική κατανομή του εθνικού προϊόντος. Η προοδευτική αύξηση του εθνικού εισοδήματος. Μονάδες αυτόνομες στους τόπους της δουλειάς τους για τους εργάτες και τους αγρότες.
«Όλοι μαζί δεν κάνουν μισό Καραμανλή»
H κεντρική συγκέντρωση της Ν.Δ. έγινε στην πλατεία Συντάγματος. Από τον εξώστη του υπουργείου Συντονισμού, ο Κων. Καραμανλής αναφέρθηκε στους «εθνικούς λόγους» που επικαλέστηκε αποφασίζοντας τη διενέργεια πρόωρων εκλογών, λέγοντας ότι η Ελλάδα θα ενταχθεί πλήρως στην ΕΟΚ, αρνείται να δεχθεί τα τετελεσμένα γεγονότα που δημιούργησαν οι Τούρκοι στην Κύπρο και επιθυμεί την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών της με την Τουρκία. Ωστόσο, όπως θα σχολίαζε ο Ριζοσπάστης, απέφυγε να διευκρινίσει πού οφειλόταν η «κρισιμότητα» αυτών των προβλημάτων και πώς ακριβώς θα τα αντιμετώπιζε.
Την εκφώνηση των συνθημάτων από τα μεγάφωνα είχαν αναλάβει δύο γνωστά τηλεοπτικά πρόσωπα, η Νάκυ Αγάθου και η Λιάνα Κανέλλη. Κάτω από το μπαλκόνι που μιλούσε ο Κων. Καραμανλής, το τεράστιο πανό που έκλεψε τις εντυπώσεις είχε σχήμα βυζαντινού θόλου και την επιγραφή: «Περικλής, Βενιζέλος, Τρικούπης, Καραμανλής».
Πολλοί κρατούσαν ελληνικές σημαίες, αφίσες με φωτογραφίες του Κων. Καραμανλή και τεράστια πανό με συνθήματα, όπως: «Καραμανλής η μόνη λύση», «Νέα Δημοκρατία: ειρήνη, τάξη, ευημερία», «To 74 ήσουν ελπίδα, το 77 είσαι εγγύηση», «Νέα Δημοκρατία: προκοπή κι ελευθερία», «Μεγάλε Εθνάρχη», «Νέα Δημοκρατία – Νέα Νίκη», «Όλοι μαζί δεν κάνουν μισό Καραμανλή», «Καραμανλής: η ελπίδα, η ισχύς του έθνους». Ένα πελώριο γελοιογραφικό πανό, που απεικόνιζε τον Κων. Καραμανλή να παίζει γκολφ με μπαλάκια τα κεφάλια των αντιπάλων του, έγραφε: «Ο λαός αποφασίζει και Καραμανλή ψηφίζει».
Οι οπαδοί έσειαν γαλάζιες σημαίες, κρατούσαν γαλάζια μπαλόνια, φορούσαν γαλάζιες κονκάρδες και κρατούσαν γαρίφαλα βαμμένα με τα χρώματα του κόμματος. Αρκετοί νέοι φορούσαν δάφνινα στεφάνια και έδιναν με τύμπανα τον ρυθμό. Με την εμφάνιση του Καραμανλή στον εξώστη του υπουργείου Συντονισμού, ρίχτηκαν εκατομμύρια χαρτάκια, φωτοβολίδες και κροτίδες, άναψαν κεράκια και αφέθηκαν περιστέρια.
Τα συνθήματα που φώναζαν οι συγκεντρωμένοι ήταν τα: «Ε… Ε… Έρχεται», «Εκατό τοις εκατό στο μεγάλο αρχηγό», «Εθνάρχης είναι ο Καραμανλής», «Ελλάς, Ευρώπη, Καραμανλής», «Κώστα, προχώρα, σε θέλει όλη η χώρα», «Απόψε σβήνει ο ήλιος του ΠΑΣΟΚ», «Απόψε πεθαίνει το ΚΚΕ», «Ανδρέα, πάρε το ουίσκι σου και φύγε», «Αυτός είναι αρχηγός, και όχι ο μεθύστακας ο Αμερικανός», «Φόλα στον σκύλο του ΠΑΣΟΚ». Σε αντίθεση με τον Α. Παπανδρέου, ο αρχηγός της Ν.Δ. διέκοπτε τις ομιλίες του για να συστήσει στους οπαδούς του να μη χρησιμοποιούν υβριστικά συνθήματα και αποδοκιμασίες για τους πολιτικούς του αντιπάλους. Αγαπημένο τραγούδι των οπαδών της Ν.Δ. εξακολουθούσε να είναι το «Έρχεται!».
«Παρέλαβε χάος, έφτιαξε κράτος»
Στις αφίσες της, η Ν.Δ. συνέχισε να προβάλει την εικόνα του ιδρυτή της και μάλιστα χρησιμοποιώντας φωτογραφίες του που είχαν τραβηχτεί το 1974. Στη μια αφίσα δέσποζε μια φωτογραφία από την προεκλογική ομιλία που είχε δώσει ο Κων. Καραμανλής στην Πάτρα, από το μπαλκόνι του Δημοτικού Θεάτρου, και τον έδειχνε να χαιρετάει τον κόσμο με φόντο έναν κίονα. Στη δεύτερη αφίσα αξιοποιήθηκε και πάλι η φωτογραφία που έδειχνε τον ηγέτη της Ν.Δ. να ακουμπάει το ένα του χέρι σε ένα μπαλκόνι. Το κεντρικό σύνθημα της Ν.Δ. πρόβαλε τον πρωθυπουργό ως τη «Μεγάλη εγγύηση» που «Παρέλαβε χάος, έφτιαξε κράτος» – θυμίζοντας το «Εγώ ή το χάος» του Σαρλ ντε Γκωλ. Όπως επισήμανε ο διαφημιστής Κώστας Γκόμπλιας, το σύνθημα ήταν «καθαρά παρελθοντολογικό» και δεν υποσχόταν τίποτε για το μέλλον, δείχνοντας μάλιστα ότι η Ν.Δ. «δεν έχει να προσφέρει τίποτε άλλο παρά τον αρχηγό της»*.
Στην Επιτροπή Εκλογικού Αγώνα της Ν.Δ., που λάμβανε τις αποφάσεις και για την επικοινωνιακή τακτική του κόμματος, κεντρικό ρόλο είχε ο Τάκης Λαμπρίας, ενώ συμμετείχε και ο διαφημιστής Κωνσταντίνος Χοχλακίδης (ΓΝΩΜΗ). Σημαντικός ήταν ο ρόλος και του γενικού διευθυντή της Ν.Δ. Γιώργου Μισαηλίδη, που φρόντιζε και για τις συγκεντρώσεις με ομιλητή τον Κων. Καραμανλή. Την ευθύνη για την τηλεοπτική κάλυψη των μεγάλων συγκεντρώσεων της Ν.Δ. (όπως επίσης και για συγκεντρώσεις άλλων κομμάτων) είχε ο σκηνοθέτης της ΕΡΤ Ηλίας Μασούρας.
(*) Κώστας Γκόμπλιας, Πολιτική διαφήμιση, Εκδόσεις Περίγραμμα, 1981, σελ. 27.
ΠΕΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«Αυτόνομο θα αγωνιστεί το ΠΑΣΟΚ για την αλλαγή και την εξουσία»
Στις αρχές του 1975 το ΠΑΣΟΚ βίωνε μια έντονη εσωκομματική κρίση, με τον Α. Παπανδρέου να διαπιστώνει την «ανάπτυξη τάσεων ελιτισμού και ομαδοποίησης», αλλά και τον ίδιο να κατηγορείται για απόπειρα μετατροπής του Κινήματος σε αρχηγικό κόμμα. Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς διαγράφηκαν από το Εκτελεστικό Γραφείο 11 μέλη της Κεντρικής Επιτροπής που προέρχονταν από τη Δημοκρατική Αμυνα, το ΠΑΚ και το φοιτητικό κίνημα. Οι περισσότεροι από τους διαγραφέντες θα αποτελούσαν τον κορμό της κίνησης Σοσιαλιστική Πορεία, η οποία ιδρύθηκε στις 7 Ιουλίου.
Θα ακολουθούσαν πολλές ακόμη διαγραφές και αποχωρήσεις, μέχρις ότου επέλθει η ηρεμία στους κόλπους του Κινήματος. Τον Ιούλιο του 1977 οργανώθηκε στην Αθήνα η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΠΑΣΟΚ. Με τη νέα Κ.Ε. να ελέγχεται αποκλειστικά από τον ίδιο, ο Α. Παπανδρέου «επανίδρυσε» επί της ουσίας το Κίνημα, διακηρύσσοντας ότι θα κατεβεί μόνο του στις εκλογές «με στόχο την εξουσία και την αλλαγή».
Η χάραξη της αυτοδύναμης εκλογικής πορείας του ΠΑΣΟΚ προκάλεσε την έντονη αντίδραση της ΕΔΗΚ και του ΚΚΕ εσωτερικού. Παράλληλα, φέρεται να έβαλε σε σκέψεις τον Κων. Καραμανλή για την προκήρυξη πρόωρων εκλογών.
«Μόνος στόχος μας η Δεξιά»
Αν και το ΠΑΣΟΚ υπογράμμιζε ότι ήταν κόμμα εξουσίας, η ρεαλιστική του επιδίωξη φαινόταν να είναι η κατάκτηση της δεύτερης θέσης, κυρίως μέσω της προσέγγισης των νέων ψηφοφόρων που θα ψήφιζαν για πρώτη φορά και παρουσιάζοντας ένα πλαίσιο προγράμματος σε θέματα κοινωνικών παροχών.
Ο Α. Παπανδρέου ανέφερε ότι ο αγώνας του Κινήματος θα ήταν μόνο κατά της Δεξιάς. Επίσης, τόνιζε ότι «το ΠΑΣΟΚ επιδιώκει να καταστεί ο πολιτικός φορέας της αλλαγής στην πολιτική ζωή του τόπου», διευκρινίζοντας ωστόσο ότι «αλλαγή δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση επαναστατική ανατροπή ή βιαστική επιδίωξη στόχων».
Ο ηγέτης του Κινήματος κατήγγειλε το κυβερνών κόμμα ότι «εκπροσωπεί τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου» και ότι «αντιτάσσει το ανθελληνικό και ραγιάδικο σύνθημα “Ανήκομεν εις την Δύσιν” στο υπερήφανο σύνθημα του ΠΑΣΟΚ για πλήρη εθνική ανεξαρτησία από τα ξένα κέντρα αποφάσεων». Επίσης, κατηγορούσε την ΕΔΗΚ ότι «έχει στηρίξει την κυβέρνηση Καραμανλή σε όλα σχεδόν τα κρίσιμα θέματα» και ότι στόχος της είναι να προσφέρει μετεκλογικά «σανίδα σωτηρίας» στη Ν.Δ., συγκυβερνώντας μαζί της.
Ο Α. Παπανδρέου μίλησε σε περίπου 30 πόλεις. Τα σχεδόν 30.000 ενεργά μέλη και οι περισσότερες από 500 Τοπικές Οργανώσεις του Κινήματος διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο (και) στην προεκλογική του εκστρατεία, βοηθώντας στις αφισοκολλήσεις, στη διανομή εντύπων και τη διοργάνωση των συγκεντρώσεων.
Η νέα «εικόνα» του Α. Παπανδρέου
Ο 58χρονος Α. Παπανδρέου είχε ήδη αντικαταστήσει τα ζιβάγκο και τα πέτσινα σακάκια με κοστούμια και γραβάτες, πρόβαλε την εικόνα του καθηγητή-οικονομολόγου, είχε αμβλύνει τις ριζοσπαστικές θέσεις του ’74 και έδειχνε «πραγματιστής», σε μια προσπάθεια να μην «τρομάξει» τους μετριοπαθείς ψηφοφόρους και, έτσι, να διευρύνει την εκλογική δύναμη του ΠΑΣΟΚ. Ο Τύπος επισήμαινε ότι στις τηλεοπτικές του ομιλίες ο ηγέτης του Κινήματος εμφανιζόταν «μειλίχιος στην έκφραση, ευπρεπής και ήρεμος» και ότι και στις συγκεντρώσεις που είχαν τηλεοπτική κάλυψη «απέφευγε την κραυγαλέα συνθηματολογία και τις “σκληρές” θέσεις, αλλά και τις ιδιαίτερα οξείες επιθέσεις σε άλλους πολιτικούς αρχηγούς ή κόμματα». Σε σχετική ερώτηση ξένου δημοσιογράφου στην Καλαμάτα, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ απάντησε: «Το περιεχόμενο των λόγων μου αλλά και η προσωπική μου ακόμη εμφάνιση δεν εξαρτώνται μόνο από μένα. Είμαι επικεφαλής ενός κινήματος, που μετράει και κρίνει ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να φθάσουν στον λαό τα μηνύματά μας».
«Δεν υποσχόμαστε τον παράδεισο σε μία μέρα»
Το κυβερνητικό πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ προέβλεπε, μεταξύ άλλων: πλήρη αποχώρηση από το ΝΑΤΟ, κατάργηση των ξένων βάσεων, σύναψη ειδικής συμφωνίας με την ΕΟΚ, άνοιγμα του Φακέλου της Κύπρου, αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και επιστροφή των πολιτικών προσφύγων στην Ελλάδα. Επιπλέον, το ΠΑΣΟΚ υποσχόταν: μισθούς, ημερομίσθια και συντάξεις τιμαριθμικά αναπροσαρμοζόμενα. Βαθμιαία εφαρμογή εβδομάδας 5 ημερών και 40 ωρών. Συντάξεις ύστερα από 35 χρόνια δουλειάς. Πλήρη εξίσωση της γυναίκας με τον άνδρα νομικά, οικονομικά και κοινωνικά. Μείωση του φορολογικού βάρους που φέρουν τα μικρά και μεσαία οικονομικά στρώματα. Δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη σε όλους τους Έλληνες. Βαθμιαία κοινωνικοποίηση ορισμένων τομέων οικονομικής υποδομής. Το Κίνημα έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην προσέγγιση των αγροτών, που αποτελούσαν βασική «εκλογική πελατεία» της κεντρώας παράταξης. Παράλληλα, ο Α. Παπανδρέου ξεκαθάριζε: «Δεν υποσχόμαστε τον παράδεισο σε μία μέρα».
«Εμπρός, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα»
Στην κεντρική συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ, στην πλατεία Συντάγματος, ο Α. Παπανδρέου επέρριψε ευθύνες στην κυβέρνηση Καραμανλή για τις καταστροφές από την πρόσφατη νεροποντή στην Αττική. Επίσης, έθεσε το διακύβευμα των εκλογών, λέγοντας ότι αυτές θα κρίνουν «αν θα συνεχιστεί η ταπεινωτική και επικίνδυνη για τον ελληνισμό εθνική πορεία, αν θα ενταθεί η σκανδαλώδης κατανομή του πλούτου και του εθνικού εισοδήματος, αν θα ερημωθεί η ύπαιθρος και θα μεταναστεύσουν τα νιάτα μας ή αν θα ξεκινήσουμε μια νέα πορεία, που να ελέγχεται από τον λαό, με οικονομική ανάπτυξη που να είναι εθνικά αυτοδύναμη και κοινωνικά δίκαιη».
Με την εμφάνιση του Α. Παπανδρέου στο μπαλκόνι, δεκάδες περιστέρια με πράσινες ταινίες αφέθηκαν ελεύθερα ενώ, παρά τις παρακλήσεις των υπευθύνων, έσκασαν πολλές κροτίδες και ρίχτηκαν φωτοβολίδες.
Τα συνθήματα εκφωνούσαν οι ηθοποιοί Γιάννης Μόρτζος, Τάκης Καραθανάσης, Κώστας Μπιλίρης και Άννα Ιασωνίδου και τα επαναλάμβανε ρυθμικά το πλήθος, που κρατούσε πράσινες σημαίες με τον ήλιο του ΠΑΣΟΚ: «Η Ελλάδα ανήκει στους Ελληνες», «ΠΑΣΟΚ, ΠΑΣΟΚ, Κίνημα λαού», «Ψήφο στο ΠΑΣΟΚ, ναι στην αλλαγή», «ΠΑΣΟΚ, ειρήνη, δημοκρατία», «ΠΑΣΟΚ φορέας αλλαγής», «Όχι ψήφο στη Δεξιά», «Έξω για πάντα από το ΝΑΤΟ», «Έξω οι βάσεις του θανάτου», «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά», «Όχι στην ακρίβεια και τον πληθωρισμό», «Όχι στην Ελλάδα των μονοπωλίων» και «Εμπρός, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα». Η Απογευματινή υπενθύμιζε ότι το σύνθημα «Εμπρός για μια Ελλάδα νέα» ήταν «κυρίαρχο της δικτατορίας Μεταξά και ακουγόταν στον ύμνο της ΕΟΝ», ενώ το παρεμφερές σύνθημα «Εμπρός για μια νέα Ελλάδα» ήταν ήδη ένα από τα αγαπημένα των οπαδών του ΚΚΕ.
Τα πανό έγραφαν: «Η Ελλάδα στους Έλληνες», «Κίνημα λαού, φορέας αλλαγής», «Όχι υποχωρήσεις στο Αιγαίο», «ΠΑΣΟΚ – Αλλαγή», «Το Πολυτεχνείο ζει», «Ομπρός, βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω απ’ την Ελλάδα».
Αγαπημένο τραγούδι των οπαδών του ΠΑΣΟΚ παρέμενε το «Καλημέρα ήλιε», που το τραγουδούσαν με (νέες) παραφράσεις, όπως «Με τον Αντρέα πέφτει η Δεξιά, καλημέρα ήλιε καλημέρα» και «Θα τον μεθύσουμε τον Κώστα (σ.σ. Καραμανλή), σίγουρα ναι». Επίσης, στις συγκεντρώσεις ακουγόταν από τα μεγάφωνα τραγούδια των Μίκη Θεοδωράκη, Μάνου Λοΐζου, Γιάννη Μαρκόπουλου και Χρήστου Λεοντή.
Ο γραμματέας της Επιτροπής Κινητοποιήσεων Κίμων Κουλούρης είχε τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο στις μεγάλες συγκεντρώσεις, φροντίζοντας, μεταξύ άλλων, τη «σωστή τους διάταξη» και περιορίζοντας, σε πολύ μεγάλο βαθμό τα πανό και τα πλακάτ, με σκοπό «την ανάδειξη του πλήθους»*.
(*) Από δημοσιεύματα της εποχής που έχει επιβεβαιώσει ο Κίμων Κουλούρης σε προσωπική συνέντευξη στον γράφοντα.
«Ψήφο στο κόμμα της ελπίδας. Ψήφο στο μέλλον της πατρίδας»
Το βασικό σύνθημα που χρησιμοποίησε το ΠΑΣΟΚ στην προεκλογική του εκστρατεία ήταν το «Ψήφο στο κόμμα της ελπίδας. Ψήφο στο μέλλον της πατρίδας». Επίσης, χρησιμοποιήθηκε και το «Ψήφο στο ΠΑΣΟΚ. Ναι στην αλλαγή».
Με αφίσες του, το Κίνημα απευθύνθηκε σε συγκεκριμένες ομάδες ψηφοφόρων: οι φωτογραφίες έδειχναν, μεταξύ άλλων, κάποιες νοικοκυρές σε μια λαϊκή αγορά (που έρχονταν αντιμέτωπες με «τιμές που συνεχώς ανεβαίνουν»), βιοτέχνες και εμπόρους (τους οποίους «εξαφανίζουν τα μονοπώλια»), αγρότες να σκάβουν σε χωράφι (επιζητώντας «μια καλύτερη ζωή, μια δίκαιη ανταμοιβή των κόπων τους»), ένα ζευγάρι ηλικιωμένων (στους οποίους άξιζαν «εξασφαλισμένα γηρατειά και κοινωνική δικαιοσύνη») και μια μάνα με την κόρη της (που μαζί «χτίζουν το μέλλον»).
Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε μια αφίσα που σχεδίασε ο Βαγγέλης Παυλίδης και απεικόνιζε έναν ηλικιωμένο, έναν εργάτη, έναν νεαρό άνδρα, μια γυναίκα και έναν αγρότη, όλους χαμογελαστούς, ενώ στο βάθος πρόβαλε ο ήλιος, μέσα από σύννεφα στα χρώματα της ελληνικής σημαίας.
Σε αφίσα τυπώθηκε και μια φωτογραφία του Α. Παπανδρέου που τον έδειχνε να χαιρετά σηκώνοντας ψηλά το ένα του χέρι.
Υπεύθυνος και συντονιστής για τον πολιτικό και επικοινωνιακό σχεδιασμό και για την εκλογική στρατηγική και την κλιμάκωσή της ήταν ο Κώστας Λαλιώτης*.
(*) Από προσωπική συνέντευξη με τον Κώστα Λαλιώτη.
ΕΝΩΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ
Και εγένετο… ΕΔΗΚ
Στις 3 Φεβρουαρίου του 1976, η Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις μετονομάστηκε σε Ένωση Δημοκρατικού Κέντρου (ΕΔΗΚ), πάντα υπό την ηγεσία του Γεωργίου Μαύρου. Η μετονομασία θεωρήθηκε ως νίκη των προερχόμενων από την προδικτατορική Ένωση Κέντρου έναντι των υπολοίπων και κυρίως εκείνων που προέρχονταν από τις Νέες Πολιτικές Δυνάμεις. Τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς, τέσσερις βουλευτές που είχαν αποχωρήσει ή διαγραφεί από την ΕΔΗΚ σχημάτισαν πολιτική κίνηση, η οποία ίδρυσε το κόμμα της Σοσιαλιστικής Πρωτοβουλίας, με πρόεδρο τον Γεώργιο-Αλέξανδρο Μαγκάκη.
Τον Δεκέμβριο του 1976 διεξήχθη στο Ηράκλειο η πρώτη πανελλήνια συνδιάσκεψη της ΕΔΗΚ, που επισφράγισε την τοποθέτησή της στον χώρο του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού και αποφάσισε την έναρξη αγώνα εναντίον του «μονοκομματικού κράτους της Δεξιάς». Στις 22 Σεπτεμβρίου του 1977 ανακοινώθηκε η σύμπραξη του (πρώην υπουργού της Ενώσεως Κέντρου και δεδηλωμένου αντιπάλου του Γ. Μαύρου) Ιωάννη Ζίγδη με την ΕΔΗΚ.
Ο διμέτωπος αγώνας
Η ΕΔΗΚ προβλήθηκε ως κόμμα εξουσίας, που «εκφράζει τους αγρότες, τους εργάτες, τους μισθοσυντήρητους και τις μεσαίες επαγγελματικές και βιοτεχνικές τάξεις» και έκανε διμέτωπο αγώνα.
Ο Γ. Μαύρος άσκησε οξεία κριτική κατά «της κυβέρνησης της Δεξιάς», λέγοντας ότι απέτυχε σε όλους τους τομείς. Με την επίθεσή της κατά της Ν.Δ., η ΕΔΗΚ επιχείρησε κυρίως την ανατροπή της επικρατούσας αντίληψης ότι η πολιτική της δεν διαφέρει στα σημαντικά θέματα από εκείνη του κυβερνώντος κόμματος.
Θέλοντας να αποτρέψει μετακινήσεις κεντροαριστερών ψηφοφόρων της ΕΔΗΚ προς το ΠΑΣΟΚ, ο Γ. Μαύρος εξαπέλυσε δριμύτατη επίθεση εναντίον του Α. Παπανδρέου, κατηγορώντας τον ως «διασπαστή της δημοκρατικής παράταξης» και ότι «έφερε από την Αμερική τις μεθόδους της μαφίας». Για το ΠΑΣΟΚ ανέφερε ότι αν βρισκόταν στην εξουσία «θα βύθιζε τον τόπο στο χάος και θα οδηγούσε στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος» και τόνιζε: «Κάθε ψήφος στο ΠΑΣΟΚ είναι μια σφαίρα στην καρδιά του ελληνικού λαού».
Ο 68χρονος Γ. Μαύρος μίλησε σε 35 πόλεις και, στην τελική ευθεία για τις εκλογές, στράφηκε σχεδόν αποκλειστικά εναντίον της Ν.Δ., ενώ ελαχιστοποίησε τις επιθέσεις του κατά του ΠΑΣΟΚ, αν και οι δημοσκοπήσεις (τα ευρήματα των οποίων απέρριπτε) έδειχναν ότι το Κίνημα διπλασίαζε τα ποσοστά του, ενώ της ΕΔΗΚ μειώνονταν κατά το ήμισυ.
Το εκλογικό μανιφέστο
Στο εκλογικό της μανιφέστο η ΕΔΗΚ αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, σε διεύρυνση της συμμετοχικής δημοκρατίας, κατοχύρωση της λαϊκής κυριαρχίας και διασφάλιση της εθνικής ανεξαρτησίας, βαθμιαία προώθηση της κοινωνικοποίησης επιχειρήσεων και φορολογικές ελαφρύνσεις των μισθοσυντήρητων. Επίσης, υποσχέθηκε τη λήψη μέτρων για την παιδεία, την υγεία, τη στέγη, τους αγρότες, τους εργάτες και τους συνταξιούχους, απέκλεισε κατηγορηματικά την επάνοδο της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, τόνισε ότι θα ανοίξει τον Φάκελο της Κύπρου και συνέχισε να τάσσεται υπέρ της ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ.
«Μαύρος – ΕΔΗΚ στην εξουσία»
Κατά την ομιλία του στη συγκέντρωση που διοργανώθηκε στην πλατεία Συντάγματος, ο Γ. Μαύρος τόνισε ότι την Κυριακή των εκλογών «κρίνεται μια ολόκληρη κοσμοθεωρία και νοοτροπία (σ.σ. του κυβερνώντος κόμματος) που έχει καθηλώσει τον δημόσιο βίο της χώρας σε τέλμα» και ότι η ΕΔΗΚ «είναι το μόνο κόμμα που εγγυάται μια Ελλάδα εθνικά ανεξάρτητη, κοινωνικά ελευθερωμένη και οικονομικά ευημερούσα».
Δίπλα από το μπαλκόνι υπήρχαν μεγάλες φωτογραφίες του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Γ. Παπανδρέου ενώ, από τα μεγάφωνα, ακούστηκαν σύντομα αποσπάσματα λόγων των δύο ηγετών. Στην ίδια συγκέντρωση είχαν την τιμητική τους ριζίτικα τραγούδια με τη φωνή του Ελ. Βενιζέλου, μαζί με συνθέσεις των Μ. Θεοδωράκη, Σταύρου Ξαρχάκου και Διονύση Σαββόπουλου. Τα συνθήματα του κόμματος εκφωνούσε η Κατερίνα Μπουλούκου-Μουστάκη.
Με την εμφάνιση του Γ. Μαύρου στο μπαλκόνι, ρίχτηκαν δεκάδες βεγγαλικά και μπαλόνια ενώ έπεφταν χιλιάδες τρικάκια από τα ψηλότερα μπαλκόνια των μεγάρων. Το συγκεντρωμένο πλήθος φώναζε: «Στις 21 θα είμαστε εξουσία», «Μαύρε, προχώρα, σε θέλει όλη η χώρα», «Μαύρος – ΕΔΗΚ στην εξουσία», «Το χάος είναι η Δεξιά», «Ν’ ανοίξει τώρα ο Φάκελος της Κύπρου», «Έξω για πάντα από το ΝΑΤΟ», «ΕΔΗΚ, Ευρώπη, σοσιαλισμός», «Ευρώπη ενωμένη σοσιαλιστική», «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά» και «Την αλλαγή θα φέρει η ΕΔΗΚ».
Τα συνθήματα που αναγράφονταν στα πανό ήταν: «Όχι ξανά στο ΝΑΤΟ», «Κάτω οι διασπαστές», «Όχι στην εξαθλίωση των εργαζομένων», «Με την ΕΔΗΚ για τον Δημοκρατικό Σοσιαλισμό», «Όχι στη δημαγωγία», «Όχι στα μονοπώλια», «Ναι στη Δημοκρατία – Όχι στη Νέα Δημοκρατία».
Στους συγκεντρωμένους είχαν μοιραστεί πορτοκαλί σημαίες με το έμβλημα του κόμματος (που ήταν σχεδόν παρόμοιο με εκείνο της Ε.Κ.-Ν.Δ., με τη διαφορά ότι στον φρυγικό «σκούφο της Δημοκρατίας» κυριαρχούσαν τα αρχικά «Δ.Σ.», δηλαδή Δημοκρατικός Σοσιαλισμός). Δεν έλειψαν και οι σημαίες που έφεραν το σκίτσο μιας γροθιάς που κρατούσε ένα τριαντάφυλλο: ήταν το έμβλημα του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας, το οποίο είχε υιοθετηθεί και από την οργάνωση νέων του κόμματος, ΕΣΔΗΝ.
Ιδιαίτερο «χρώμα» στη συγκέντρωση έδωσαν κάποιοι οπαδοί της ΕΔΗΚ που φορούσαν χιτώνες χρώματος πορτοκαλί ή γαλάζιου, όπως επίσης και μια ομάδα Κρητικών βρακοφόρων. Κεντρικούς ρόλους στη διοργάνωση της συγκέντρωσης είχαν ο Αγγελος Στίκας και ο Σοφοκλής Σαρρής, ενώ την ευθύνη για την τηλεοπτική της κάλυψη είχε ο σκηνοθέτης της ΕΡΤ Θάνος Χρυσοβέργης.
«Αλλαγή με σιγουριά»
Όπως και το 1974, την προεκλογική καμπάνια του κόμματος ανέλαβε η διαφημιστική εταιρεία ΔΕΛΤΑ-ΔΕΛΤΑ του Νίκου Δήμου. Ωστόσο, η δεύτερη συνεργασία των δύο πλευρών χαρακτηρίστηκε από πολλά προβλήματα, με τον έμπειρο διαφημιστή να δηλώνει ότι οι άνθρωποι της ΕΔΗΚ «έκαναν ακριβώς το αντίθετο απ’ ό,τι τους πρότεινα»*.
Για κεντρικό σύνθημα της καμπάνιας επιλέχτηκε το «Αλλαγή με σιγουριά» και κάποιες από τις αφίσες φιλοτέχνησε ο γνωστός ζωγράφος και αρχιτέκτονας Δημήτρης Ταλαγάνης.
Με σειρά διαφημιστικών καταχωρίσεων στις εφημερίδες και ανάλογου περιεχομένου αφίσες, η ΕΔΗΚ στράφηκε εναντίον της κυβερνώσας παράταξης, τονίζοντας ότι «Η Δεξιά δεν μπόρεσε…» – «να δώσει λύση στα εθνικά θέματα», «να δώσει παιδεία σε όλους», «να δώσει σωστή ασφάλιση και περίθαλψη», «να καταπολεμήσει την ακρίβεια» και «να πραγματοποιήσει την αγροτική μεταρρύθμιση». Παράλληλα, υπογραμμιζόταν πως «Μόνο η ΕΔΗΚ μπορεί». Σύμφωνα με τον Κώστα Γκόμπλια, «η ΕΔΗΚ έκανε ανταγωνιστική διαφήμιση με λάθος στόχο» (σ.σ. δηλαδή τη Ν.Δ., ενώ στην ουσία ανταγωνιστής της ήταν το ΠΑΣΟΚ)**.
Στην καμπάνια του το κόμμα χρησιμοποίησε και άλλα συνθήματα, όπως τα «Η μοναδική εγγύηση για το λαό και το έθνος», «Η μόνη λύση» και «Σκεφθείτε – Ψηφίστε ΕΔΗΚ».
Σε αφίσες, ο πρόεδρος του κόμματος προβλήθηκε ως «Ο υπεύθυνος ηγέτης», ενώ σε φυλλάδια τονιζόταν επίσης η «αγωνιστικότητα, η συνέπεια και ικανότητά του» και υπήρχε η διαβεβαίωση: «Ο πρωθυπουργός που θα αλλάξει τη ζωή σου». Ωστόσο, ο διεθνής Τύπος διαπίστωνε ότι ο Γ. Μαύρος «δεν διαθέτει δυναμισμό και ακτινοβολία τόση για να προσελκύσει τους Ελληνες, που δίνουν μεγάλη σημασία στην προσωπικότητα ενός ηγέτη».
(*) Οι σχετικές δηλώσεις του Νίκου Δήμου περιέχονται στο άρθρο της Όλγας Τρέμη, «Μάρκετινγκ – O νέος θεσμός», Το Βήμα της Κυριακής, ένθετο «Εβδομάδα», 6 Σεπτεμβρίου 1981, σελ. 5.
(**) Γκόμπλιας, Πολιτική διαφήμιση, ό.π., σελ. 95.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ
«Ελάτε να παλέψετε με το ΚΚΕ»
Το ΚΚΕ κατέβηκε αυτόνομα στις εκλογές, με κύριο στόχο να γίνει ο βασικός πόλος έλξης των Ελλήνων κομμουνιστών. Έτσι, ήταν διαρκείς οι επιθέσεις του εναντίον της «Συμμαχίας των πέντε» και κυρίως εναντίον των ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ εσωτερικού, με χαρακτηρισμούς όπως «διασπαστές και αποστάτες του λαϊκού κινήματος», «οπορτουνιστές» που επιδίδονται σε «αντισοβιετισμό» και «εχθρεύονται τις αρχές του μαρξισμού-λενινισμού», και «καραμανλική Αριστερά» (λόγω της κριτικής στήριξης που παρείχαν στην κυβέρνηση).
Ο 63χρονος Χ. Φλωράκης πραγματοποίησε άνοιγμα προς τους οπαδούς του ΚΚΕ εσωτερικού και της ΕΔΑ, χαρακτηρίζοντάς τους «τίμιους και αγωνιστές» και, διαχωρίζοντάς τους από τις ηγεσίες των κομμάτων που υποστήριζαν, τους κάλεσε «να συμπαραταχθούν και να παλέψουν με το ΚΚΕ».
Ενώ η προεκλογική εκστρατεία του κόμματος βρισκόταν σε εξέλιξη, οι ηγέτες του μετέβησαν στη Μόσχα για την εξηκοστή επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης, γεγονός που θεωρήθηκε από μερίδα του Τύπου ως «εγκριτική σφραγίδα του Κρεμλίνου στο ΚΚΕ».
Το ΚΚΕ άσκησε οξεία κριτική στον Κων. Καραμανλή ως «εκφραστή του δόγματος “Ανήκομεν εις την Δύσιν”» και επειδή «έχει ταχθεί μαζί με τα μονοπώλια ενάντια στον λαό», ενώ δεν έλειψαν οι βολές κατά της ΕΔΗΚ και του ΠΑΣΟΚ, επειδή «δεν ανταποκρίθηκαν στην ενωτική πρωτοβουλία του για συμπαράταξη, με βάση ένα ελάχιστο κοινό πρόγραμμα».
Το εκλογικό πρόγραμμα
Το εκλογικό πρόγραμμα του κόμματος απευθυνόταν «σε κάθε Έλληνα εργαζόμενο, εργάτη, αγρότη, υπάλληλο, επαγγελματία, βιοτέχνη, επιστήμονα, διανοούμενο, στη νεολαία». Τα κύρια σημεία του ήταν: ουσιαστικές αυξήσεις στα μεροκάματα, στους μισθούς και τις συντάξεις. Αύξηση φορολογίας μεγάλων κερδών και περιουσιών. Καθιέρωση 40ωρης εργασίας την εβδομάδα. Διπλασιασμός αγροτικών συντάξεων. Εξασφάλιση λαϊκής υγείας και φθηνής στέγης. Αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και επαναπατρισμός των πολιτικών προσφύγων. Πλήρης έξοδος από το ΝΑΤΟ, κατάργηση των αμερικανικών βάσεων και αποτροπή της ένταξης στην ΕΟΚ «των πολυεθνικών μονοπωλίων».
«Όχι άλλα βάρη στις πλάτες του λαού»
Με την αιτιολογία ότι δεν αναγνωριζόταν από τον κανονισμό της Βουλής ως κόμμα, το ΚΚΕ αποκλείστηκε από τη Διακομματική Επιτροπή, του παραχωρήθηκε ελάχιστος σε σχέση με άλλους πολιτικούς σχηματισμούς τηλεοπτικός χρόνος και δεν του επιτράπηκε να χρησιμοποιήσει την πλατεία Συντάγματος ή την πλατεία Ομονοίας για την προεκλογική του συγκέντρωση. Το ΚΚΕ έστειλε τηλεγραφική διαμαρτυρία στον ΟΗΕ και σε διεθνείς οργανώσεις.
Η κεντρική συγκέντρωση του κόμματος διοργανώθηκε στο Πεδίον του Άρεως. Ο Χ. Φλωράκης επανέλαβε ότι «το ΚΚΕ είναι διατεθειμένο να υποστηρίξει αλλά και να αναλάβει ευθύνες σε μια κυβέρνηση δημοκρατικών δυνάμεων, εφόσον υπάρξει πρόγραμμα που θα είναι υπέρ του λαού και κατά των μονοπωλίων και του ΝΑΤΟ». Το πλήθος κρατούσε κόκκινες σημαίες με το σφυροδρέπανο (που είχε δεσπόζουσα θέση και στο έμβλημα του κόμματος). Πολλοί έφεραν στο πέτο κόκκινα γαρίφαλα και φορούσαν κόκκινες μπλούζες ή μαντίλια.
Τα συνθήματα που κυριάρχησαν ήταν τα: «ΚΚΕ ισχυρό στη Βουλή και το λαό», «ΚΚΕ δυνατό στη Βουλή και το λαό», «ΚΚΕ, το κόμμα σου λαέ», «Εμπρός για μια νέα Ελλάδα», «Όχι στη νέα τρομοκρατία», «Έξω τώρα οι Αμερικάνοι», «Φονιάδες των λαών, Αμερικάνοι», «Όχι άλλα βάρη στις πλάτες του λαού», «Όχι στην ΕΟΚ των μονοπωλίων», «Έξω για πάντα από το ΝΑΤΟ», «Έξω οι βάσεις του θανάτου», «Απόψε πεθαίνει ο φασισμός», «Ένας είναι ο εχθρός, ο ιμπεριαλισμός», «Ζήτω το κόμμα της εργατιάς», «Η εργατιά ψηφίζει ΚΚΕ».
Το τραγούδι που αγαπούσαν ιδιαίτερα οι οπαδοί του ΚΚΕ εκείνη την εποχή ήταν «Το δέντρο» (σε μουσική Μ. Λοΐζου, στίχους Φώντα Λάδη και ερμηνεία Γιώργου Νταλάρα). Σύμφωνα με τον Ριζοσπάστη, στη συγκέντρωση της Αθήνας τα μεγάφωνα μετέδιδαν επίσης τραγούδια «από τους αγώνες της εργατιάς και την Εθνική Αντίσταση», ενώ υπήρξε και καλλιτεχνικό πρόγραμμα, όπου τραγούδησαν η Μαρία Δημητριάδη το αντάρτικο «Παιδιά σηκωθείτε», ο Λάκης Χαλκιάς τους «Εργάτες» του Γ. Μαρκόπουλου, ο Γιώργος Μεράντζας τον «Αντάρτη» και οι τρεις τους μαζί με τον Γιάννη Κούτρα το «Εμπρός στη γραμμή» του Θάνου Μικρούτσικου.
«ΚΚΕ ισχυρό στη Βουλή και το λαό»
Από τις αφίσες του ΚΚΕ, ξεχώρισαν δύο: Στη μία, που ήταν δημιουργία του χαράκτη και ζωγράφου Γιώργου Αργυράκη, απεικονιζόταν ένα περιστέρι που έφερε πάνω του το σφυροδρέπανο. Στην άλλη, την οποία φιλοτέχνησε ο γραφίστας Σπύρος Καραχρήστος, υπήρχε η φωτογραφία δύο νέων, ενός άνδρα και μιας γυναίκας, με φόντο ένα τεράστιο σφυροδρέπανο και το σύνθημα «ΚΚΕ ισχυρό στη Βουλή και το λαό», που είχε κεντρική θέση στον προεκλογικό αγώνα του κόμματος. Επίσης, το κόμμα έφτιαξε αφίσες και άλλο έντυπο υλικό με το οποίο απευθύνθηκε, μεταξύ άλλων, στους εργάτες, τις γυναίκες, τους καλλιτέχνες, τους υγειονομικούς και τους φοιτητές. Στα εκλογικά κέντρα του ΚΚΕ τα συνθήματά του μεταδίδονταν με μαγνητοφωνημένες τις φωνές των ηθοποιών Μάνου Κατράκη, Λυκούργου Καλλέργη, Κώστα Καζάκου, Τίμου Περλέγκα και Αιμιλίας Υψηλάντη.
ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΑΞΙΣ
Για τους «εθνικά σκεπτόμενους Έλληνες»
Στις 6 Οκτωβρίου 1977 ο 79χρονος Στέφανος Στεφανόπουλος (αντιπρόεδρος σε κυβερνήσεις του Γ. Παπανδρέου και πρωθυπουργός το 1965-1966 σε κυβέρνηση «αποστατών») έδωσε στη δημοσιότητα την προγραμματική διακήρυξη του νέου του κόμματος, το οποίο ονομάστηκε Εθνική Παράταξις και στο έμβλημα του οποίου απεικονιζόταν ένας κλάδος δάφνης. Στο κόμμα προσχώρησε ο δεδηλωμένος βασιλόφρονας Σπύρος Θεοτόκης, τον οποίο μερίδα του Τύπου αποκαλούσε «συναρχηγό».
Η Εθνική Παράταξις τόνισε ότι εκφράζει τους «εθνικά σκεπτόμενους Έλληνες», τάχθηκε υπέρ της εισόδου της χώρας στην ΕΟΚ και της επιστροφής της στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, ζήτησε αμνηστία των χιλιάδων υπαλλήλων των δήμων, των οργανισμών και του Δημοσίου «που καταδιώχθηκαν επειδή εργάστηκαν κατά την επταετία» και υποσχέθηκε περιορισμό του «στείρου» κρατικού παρεμβατισμού, αναχαίτιση του πληθωρισμού και κατοχύρωση του ελεύθερου δημοκρατικού συνδικαλισμού. Παράλληλα, χαρακτήριζε την Εκκλησία «κιβωτό των εθνικών μας παραδόσεων» και ζητούσε την ενίσχυση των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας «στον ανώτατο βαθμό».
Όπως υπογράμμιζαν εφημερίδες της εποχής, ουσιαστικά, η Εθνική Παράταξις απευθύνθηκε σε συγκεκριμένες ομάδες ψηφοφόρων που ήταν δυσαρεστημένοι από τον Κων. Καραμανλή: στους βασιλόφρονες, επειδή με την ουδετερότητα που επέδειξε η Ν.Δ. στο δημοψήφισμα του ’74 δεν ευνόησε την επαναφορά του Κωνσταντίνου στον θρόνο. Στους νοσταλγούς της επταετίας, που είδαν τους πρωταίτιους της χούντας να οδηγούνται ισόβια στη φυλακή το 1975. Και σε εκείνους που δεν έμειναν καθόλου ικανοποιημένοι με τη νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος. Συγκεντρώσεις της Εθνικής Παρατάξεως μετατράπηκαν σε πεδία μάχης, με συμπλοκές των οπαδών της με οπαδούς άλλων κομμάτων.
«Ο Φλωράκης στο Γουδί, δίπλα στον Καραμανλή»
Η κεντρική συγκέντρωση του κόμματος διοργανώθηκε στον Πειραιά, στην πλατεία Τερψιθέας. Στον λόγο του, ο Στ. Στεφανόπουλος επιτέθηκε στην κυβέρνηση, κατηγορώντας την, μεταξύ άλλων, ότι «με το μονοπώλιο που επέβαλε εις τα Μέσα Ενημερώσεως και εις τον Τύπον, δεν παύει να υβρίζει, να συκοφαντεί και να διασύρει την Εθνικήν Παράταξιν». Παρόλο που στις ομιλίες του ο Στ. Στεφανόπουλος απέκρουε τους χαρακτηρισμούς «ακροδεξιοί», «χουντικοί» και «βασιλοχουντικοί», που αποδίδονταν στους οπαδούς του κόμματός του, μεταξύ των συνθημάτων που ακούγονταν στις συγκεντρώσεις ήταν τα: «Παπαδόπουλος – Παπαδόπουλος», «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» (σ.σ. το χαρακτηριστικότερο σύνθημα της χούντας), «Ο Μάλλιος ζει, αυτός μας οδηγεί» (σ.σ. για τον δολοφονημένο από την τρομοκρατική οργάνωση «17 Νοέμβρη» βασανιστή της χούντας), «Ψωμί, ελιά και Κώτσο βασιλιά». Άλλα συνθήματα ήταν: «Στείλτε τον Μεσσία πίσω στη Γαλλία» (σ.σ. αναφερόταν στον Κων. Καραμανλή), «Ο Φλωράκης στο Γουδί, δίπλα στον Καραμανλή», «Προδότες, αλήτες, κομμουνιστές», «Απόψε πεθαίνει το ΚΚΕ», «Δεν ξεχνούμε, τιμωρούμε», «Όπου και να πάτε, το ξύλο θα το φάτε» και «Ένας είναι ο αρχηγός, Στέφανος πρωθυπουργός». Σε πανό ήταν γραμμένες φράσεις όπως «Οι εθνικόφρονες εκδικούνται», «Γενική αμνηστία», «Τους προδότες δεν τους συγχωρούν, τους τιμωρούν», «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει», «Εθνική Παράταξις, για μια Ελλάδα Ελληνικήν». Εκδηλώσεις του κόμματος έκλειναν με τους συγκεντρωμένους οπαδούς να τραγουδάνε τον εθνικό ύμνο. Η Σοφία Βέμπο είχε απαγορεύσει στο κόμμα να χρησιμοποιεί τα τραγούδια της.
«Εθνική Παράταξις, Εθνική Ανάστασις»
Στην καμπάνια της Εθνικής Παρατάξεως χρησιμοποιήθηκαν διάφορα συνθήματα, με πιο χαρακτηριστικό το «Εθνική Παράταξις, Εθνική Ανάστασις». Η κεντρική αφίσα του κόμματος είχε τη φωτογραφία του Στ. Στεφανόπουλου. Σε μια άλλη αφίσα κυριαρχούσε ένα κέρμα μιας δραχμής, συνοδευόμενο από τη φράση: «Πληθωρισμός με Νέα Δημοκρατία. Εθνική Παράταξις, η μόνη σωτηρία. Κάποτε μ’ αυτήν (σ.σ. τη δραχμή) είχες πολλά να κάνεις. Τώρα την βλέπεις χάμω κι ούτε καν την πιάνεις». Μέρος της έντυπης διαφημιστικής εκστρατείας της Εθνικής Παρατάξεως είχε φωτογραφίες εκπροσώπων διαφόρων επαγγελματικών ομάδων, με την προτροπή «όλοι, όλοι… ανεξαιρέτως» να ψηφίσουν το κόμμα «με πίστη στη νίκη».
Τρικάκια του κόμματος έγραφαν, μεταξύ άλλων: «Εθνικόφρονες, η θέσις σας είναι εις την Εθνικήν Παράταξιν και όχι εις την κεντροαριστεράν του Καραμανλή» και «Αν θέλετε σταθερό εισόδημα και σταθερές τιμές, ούτε μια ψήφο στον Καραμανλή». Σύμφωνα με δημοσιεύματα, τη διαφημιστική εκστρατεία ανέλαβε η εταιρεία ΓΚΡΕΚΑ του Αριστείδη Σκυλίτση.
ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ
«Υπέρ μιας κυβέρνησης δημοκρατικής συνεργασίας»
Στις 30 Σεπτεμβρίου 1977 ανακοινώθηκε η ολοκλήρωση της συμφωνίας για κοινή κάθοδο στις εκλογές πέντε «μικρών» κομμάτων και κινήσεων με διαφορετικές ιστορικές και ιδεολογικές αφετηρίες: της ΕΔΑ (με τον πρόεδρό της Ηλία Ηλιού να είναι και πρόεδρος της σύμπραξης), του ΚΚΕ εσωτερικού, της Χριστιανικής Δημοκρατίας, της Σοσιαλιστικής Πρωτοβουλίας και της Σοσιαλιστικής Πορείας. Ο συνασπισμός πήρε την ονομασία Συμμαχία Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων και στο έμβλημά του απεικονίζονταν δύο σφιχτά δεμένα χέρια.
Στους προγραμματικούς στόχους της Συμμαχίας περιλαμβάνονταν, μεταξύ άλλων: ο σοσιαλισμός με δημοκρατικές διαδικασίες. Η απομάκρυνση των ξένων βάσεων. Η ουσιαστική και αμετάκλητη έξοδος της χώρας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Το άνοιγμα του Φακέλου της Κύπρου. Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και ο επαναπατρισμός όλων των πολιτικών προσφύγων. Η αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος. Η κοινωνικοποίηση της υγείας, της παιδείας και της στέγης. Επίσης, η Συμμαχία τάχθηκε υπέρ της εισόδου της χώρας στην ΕΟΚ, αλλά υπό όρους.
Η Συμμαχία παρουσιάστηκε στους ψηφοφόρους ως μια «εναλλακτική λύση» και τόνιζε ότι επιθυμούσε «να στηρίξει μια κυβέρνηση δημοκρατικής συνεργασίας». Στις ομιλίες του, ο 73χρονος Ηλ. Ηλιού κατηγορούσε τον Κων. Καραμανλή για εφαρμογή μιας οικονομικής πολιτικής «όπου οι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι», τον Α. Παπανδρέου για «δημαγωγία, ανεφάρμοστες υποσχέσεις και διάσπαση των δημοκρατικών μαζών» και το ΚΚΕ επειδή «παίζει κι αυτό τον ρόλο του στην πολυδιάσπαση».
«Συμμαχία δυνατή στο λαό και στη Βουλή»
Στις δύο μεγάλες συγκεντρώσεις της «Συμμαχίας των πέντε», στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, μίλησαν συνολικά 11 άτομα. Στην πλατεία Συντάγματος, ο Ηλ. Ηλιού απηύθυνε χαιρετισμό, εκφράζοντας τη βεβαιότητα ότι «η Συμμαχία θα αποτελέσει τη μεγάλη έκπληξη των εκλογών».
Η εκδήλωση άρχισε με τον ηθοποιό Αλέκο Αλεξανδράκη να διαβάζει το κείμενο της διακήρυξης της Συμμαχίας και, στη συνέχεια, να παρουσιάζει τους ομιλητές.
Τα συνθήματα εκφωνούσαν οι ηθοποιοί Εύα Κοταμανίδου, Νίκος Γαλιάτσος, Γιάννης Φέρτης και Άγγελος Αντωνόπουλος και επαναλαμβάνονταν από το συγκεντρωμένο πλήθος: «Συμμαχία δυνατή στο λαό και στη Βουλή» (που έμοιαζε πάρα πολύ με το κεντρικό σύνθημα του ΚΚΕ), «Λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος», «Ενωμένος ο λαός, προχωράει πάντα εμπρός», «Ενωμένος ο λαός, για να σβήσει ο φασισμός», «Ο λαός θα το πει, όχι στον Καραμανλή», «Κάτω το κράτος της Δεξιάς», «Έξω οι Αμερικανοί», «Λαέ, εμπρός, να σβήσει ο φασισμός», «Ψήφος για τη Συμμαχία, ψήφος για την αλλαγή», «Οι κομμουνιστές ψηφίζουν Συμμαχία», «Απάντηση θα πάρουν ενότητα κι αγώνα». Στα πλακάτ και τα πανό κυριαρχούσαν συνθήματα όπως: «Συμμαχία: Η αρχή για τη μεγάλη αλλαγή», «Σήμερα ενότητα, αύριο η νίκη», «Για ένα Σοσιαλισμό με δημοκρατία και ελευθερία» και «Η ενότητα φραγμός στη Δεξιά». Οι οπαδοί έσειαν σημαίες, κυρίως κόκκινες και λευκές.
Οι ομιλίες άρχισαν και έκλεισαν με το τραγούδι του Μ. Θεοδωράκη «Οι πρώτοι νεκροί». Η Συμμαχία είχε τον δικό της ύμνο, που ήταν μια παραλλαγή του τραγουδιού του Μ. Θεοδωράκη «Βάρκα στο γιαλό», με το ρεφρέν: «Βάρκα στο γιαλό, βάρκα στο γιαλό, πέντε ενωμένοι στον κοινό σκοπό»*.
(*) Ο ύμνος της Συμμαχίας υπάρχει στο Αρχείο Λεωνίδα Κύρκου, στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).
«Nα φέρουμε την αλλαγή»
Η Συμμαχία κατέβηκε στις εκλογές προβάλλοντας το κεντρικό σύνθημα «Όλοι μαζί να φέρουμε την αλλαγή», που αποτυπώθηκε και σε αφίσα. Σε άλλες αφίσες κυριαρχούσαν προτροπές όπως «Ψήφισε Συμμαχία. Για τη δημοκρατία. Για την αλλαγή» και «Πάρε την πόλη στα χέρια σου. Όχι στην απάνθρωπη πόλη των κερδοσκόπων, της ανισότητας, της μόλυνσης». Στο κεντρικό εκλογικό κέντρο της Συμμαχίας στην Αθήνα εγκαταστάθηκε ένα κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης, που μετέδιδε σε τρεις δέκτες τα νέα από την εκλογική της κίνηση. Μεταξύ των εκφωνητών ήταν ο δημοσιογράφος Άλκης Κούρκουλας και η ηθοποιός Αθηνά Μιχαλακοπούλου.
ΚΟΜΜΑ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ
«Η εναλλακτική λύση»
Στις 5 Σεπτεμβρίου 1977, ο 59χρονος Κώστας Μητσοτάκης –σημαίνον στέλεχος της προδικτατορικής Ενώσεως Κέντρου– ανήγγειλε την ίδρυση, υπό την ηγεσία του, του Κόμματος Νεοφιλελευθέρων – ονομασία που επέλεξε επειδή ο τίτλος «Κόμμα Φιλελευθέρων» (με το οποίο εκλεγόταν βουλευτής Χανίων στα πρώτα βήματα της πολιτικής του καριέρας) είχε κατοχυρωθεί από τον Νικήτα Βενιζέλο. Στο έμβλημα του κόμματος απεικονίζονταν το σκίτσο ενός χεριού να κρατάει έναν αναμμένο πυρσό.
Το Κόμμα Νεοφιλελευθέρων παρουσιάστηκε ως «εναλλακτική λύση στο αδιέξοδο που δημιούργησε η ανεπαρκής κυβέρνηση της Ν.Δ. και η ανίκανη αντιπολίτευση της ΕΔΗΚ». Ηταν υπέρ της εισόδου της χώρας στην ΕΟΚ και, στην οικονομική του πολιτική, υποστήριζε την ελευθερία δράσης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, αλλά όχι σε βάρος του κοινωνικού συνόλου, την κοινωνικοποίηση ορισμένων τομέων και την κατάργηση κάθε μορφής μονοπωλίου ή ολιγοπωλίου.
Στις εκλογές του ’77 ο Κων. Μητσοτάκης είχε «απέναντί» του, μεταξύ άλλων, τους Στ. Στεφανόπουλο, Γ. Μαύρο και Α. Παπανδρέου, με τους οποίους είχε συνυπάρξει στην κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου το 1964.
«Φιλελεύθερος λαός, Μητσοτάκης αρχηγός»
Η συγκέντρωση του κόμματος στην Αθήνα διοργανώθηκε στην πλατεία Κάνιγγος και ο Κων. Μητσοτάκης εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι ο Κων. Καραμανλής ετοιμάζεται για Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ότι ο Γ. Μαύρος θα πάψει να είναι αρχηγός της ΕΔΗΚ μετά τις εκλογές και ότι το ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να γίνει κόμμα πλειοψηφίας: Θα επιβεβαιωνόταν σε δύο από τις τρεις προβλέψεις του. Οι συγκεντρωμένοι οπαδοί φώναζαν: «Φιλελεύθερος λαός, Μητσοτάκης αρχηγός» και «Δώσε λύση στο αδιέξοδο».
«Η μόνη διέξοδος στα αδιέξοδα της χώρας»
Συνεργαζόμενο με τη διαφημιστική εταιρεία DATΑ, του Γιώργου Κουτσουμπέλη, το Κόμμα Νεοφιλελευθέρων προβλήθηκε ως «Η μόνη διέξοδος στα αδιέξοδα της χώρας», ενώ ένα άλλο σύνθημα που χρησιμοποιήθηκε, σε διάφορες παραλλαγές, ήταν το «Για να πιάσει τόπο η ψήφος σου». Στην πρώτη φάση της καμπάνιας του κόμματος, σε γιγαντοαφίσες, κυριάρχησε ένα «βέλος» που έδειχνε προς τα πάνω. Στη δεύτερη φάση, το ίδιο θέμα χρησιμοποιήθηκε με την προσθήκη της φωτογραφίας του Κων. Μητσοτάκη.
«Η Νέα Δημοκρατία παραμένει ο κορμός της εθνικής μας ζωής»
Σε σχέση με τις εκλογές του ’74, η Ν.Δ. απώλεσε 12,5 ποσοστιαίες μονάδες και 523.000 ψήφους. Σχολιάζοντας το αποτέλεσμα, ο Κων. Καραμανλής υποστήριξε ότι η Ν.Δ. «παρά τη δολιοφθορά που επιχειρήθηκε εναντίον της, παραμένει ο κορμός της εθνικής μας ζωής».
Ο Α. Παπανδρέου θεώρησε νικητή των εκλογών το ΠΑΣΟΚ, που σχεδόν διπλασίασε τη δύναμή του, σημειώνοντας μάλιστα «τεράστια άνοδο στις αγροτικές περιοχές». Σύμφωνα με τον Ηλία Νικολακόπουλο, η εκλογική άνοδος του Κινήματος «προήλθε κυρίως από ένα σημαντικών διαστάσεων εκλογικό ρεύμα απευθείας από τη Ν.Δ. προς το ΠΑΣΟΚ, το οποίο μπορεί να εκτιμηθεί ότι ανήλθε σε περίπου 8% του εκλογικού σώματος, αποτελώντας προάγγελο των μετέπειτα εξελίξεων»*.
Ο Γ. Μαύρος απέδωσε τη (μεγάλη) μείωση της δύναμης της ΕΔΗΚ στην «πόλωση που επικράτησε» και υπέβαλε την παραίτησή του στις 25 Νοεμβρίου. Ακολούθησε η εκλογή προσωρινής τριμελούς διοικούσας επιτροπής με πρόεδρο τον Ιωάννη Ζίγδη.
Ο Χ. Φλωράκης επισήμανε τη «σημαντική μετατόπιση δυνάμεων προς τις πολιτικές παρατάξεις που είναι υπέρ της αλλαγής», η Συμμαχία απέδωσε το αποτέλεσμα στην «αχαλίνωτη δημαγωγία και τον πακτωλό των οικονομικών μέσων» και ο Κων. Μητσοτάκης έκανε λόγο για «κατάρρευση του πολιτικού κατεστημένου της τριετίας».
Στην Εθνική Παράταξη, μετά την αποτυχία του Στ. Στεφανόπουλου να εκλεγεί βουλευτής στη γενέτειρά του Ηλεία, επικεφαλής της Κοινοβουλευτικής Ομάδας ανέλαβε ο Σπ. Θεοτόκης.
(*) Ηλίας Νικολακόπουλος, «Οι εκλογές της “Αλλαγής”», στο: Βαμβακάς Βασίλης – Παναγιωτόπουλος Παναγής (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό λεξικό, Εκδόσεις Επίκεντρο, 2014, σελ. 147.