Η εκλογή του Κων. Καραμανλή στο ύπατο αξίωμα της Πολιτείας
Την 5η Μαΐου του 1980, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
Στο διάστημα που είχε μεσολαβήσει από τις εκλογές του 1977, μεταξύ άλλων:
– Είχε διευρυνθεί η βάση της Νέας Δημοκρατίας, με τις προσχωρήσεις του Κώστα Μητσοτάκη και άλλων βουλευτών.
– Είχε συγκληθεί το Α΄ συνέδριο της Ν.Δ., που χαρακτηρίστηκε από τον ιδρυτή της «κόμμα του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού, που καλύπτει τον πολιτικό χώρο μεταξύ του παραδοσιακού φιλελευθερισμού και του δημοκρατικού σοσιαλισμού». Επίσης, εγκρίθηκε το νέο της έμβλημα, που θύμιζε έντονα εκείνο του Κόμματος Νεοφιλελευθέρων, καθώς κυριαρχούσε ένα χέρι που κρατάει έναν αναμμένο πυρσό: Όπως εξηγήθηκε, «το χέρι απεικονίζει την αποφασιστικότητα του κόμματος και η φλόγα την ακτινοβολία της ιδεολογίας του».
– Είχε υπογραφεί στο Ζάππειο η Πράξη Προσχώρησης της Ελλάδας στην ΕΟΚ και η κύρωσή της από το ελληνικό Κοινοβούλιο (η συνθήκη ένταξης θα ετίθετο σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 1981). Η εκλογή του Κων. Καραμανλή στο ύπατο αξίωμα της Πολιτείας χαιρετίστηκε από τους οπαδούς του με το σύνθημα «Άξιος, άξιος» και τα κλάξον των αυτοκινήτων τους συγχρονίστηκαν, για τελευταία φορά για εκείνον, στο «Ε… Ε… Έρχεται».
Ο Γ. Ράλλης, η ενδοκομματική αμφισβήτηση και το «ήπιο κλίμα»
Στις 8 Μαΐου 1980, η κοινοβουλευτική ομάδα της Ν.Δ. κλήθηκε να εκλέξει τον νέο ηγέτη του κόμματος, ο οποίος θα αναλάμβανε και πρωθυπουργικά καθήκοντα. Ο «μετριοπαθής φιλελεύθερος» Γεώργιος Ράλλης υπερίσχυσε με διαφορά τεσσάρων μόλις ψήφων του «δεξιόστροφου» (αν και κεντρογενούς) Ευάγγελου Αβέρωφ.
Εκτός από τη διαρκή αμφισβήτηση από την «αβερωφική πτέρυγα», ο Γ. Ράλλης είχε να αντιμετωπίσει το επελαύνον, όπως έδειχναν οι δημοσκοπήσεις, ΠΑΣΟΚ, που συνέχιζε να ασκεί «δομική» αντιπολίτευση στέκοντας «σταθερά αρνητικό σε όλες τις πρωτοβουλίες της κυβέρνησης»*, τη σύγκριση με τον ιδρυτή του κόμματος, του οποίου υπολειπόταν σε προσωπική αίγλη, τα κύματα ακρίβειας, που ήταν επακόλουθο των ανατιμήσεων του πετρελαίου, αλλά και «την κόπωση του λαού από τη λιτή και αυστηρή διακυβέρνηση, την οποία είχε επιβάλει ο Κων. Καραμανλής», όπως θα υπογράμμιζε ο Ιωάννης Βαρβιτσιώτης στο βιβλίο του Όπως τα έζησα. Ακόμα, η παρουσία του Κων. Καραμανλή στην Προεδρία της Δημοκρατίας θα παρείχε «αίσθημα ασφάλειας σε μερίδα μετριοπαθών ψηφοφόρων ώστε να δοκιμάσουν το πείραμα της αλλαγής»**.
Επίσης, κατά τη διάρκεια της θητείας του Γ. Ράλλη, υπήρξε μια σειρά «απρόβλεπτων» γεγονότων, όπως οι εμπρησμοί έξι πολυκαταστημάτων στην Αθήνα και στον Πειραιά, οι φονικοί σεισμοί στις νήσους Αλκυονίδες και το «μπαράζ» πυρκαγιών σε όλη την Ελλάδα, με τον πρωθυπουργό να κατηγορεί τον Ανδρέα Παπανδρέου για «δημαγωγική εκμετάλλευση των συμφορών». Παράλληλα, η επιστροφή της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ και ο ενταφιασμός στο Τατόι της πρώην βασίλισσας Φρειδερίκης δημιούργησαν ισχυρές αντιδράσεις από το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ. Ο πρωθυπουργός βρισκόταν διαρκώς σε ρόλο απολογούμενου. Επιπλέον, στη Ν.Δ. υπήρχαν «εγωισμοί και προσωπικά συμφέροντα», όπως δήλωσε ο ίδιος ο Γ. Ράλλης, όταν βρέθηκε μπροστά σε μια σοβαρή κρίση στους κόλπους του κόμματος, με αφορμή το θέμα της αύξησης του αριθμού των υποψηφίων βουλευτών.
Ο πρόεδρος της Ν.Δ. τασσόταν υπέρ του «ήπιου κλίματος» και της αποφυγής των ακροτήτων, αποβλέποντας στον προσεταιρισμό των ψηφοφόρων του Κέντρου και των αναποφάσιστων, με σκοπό να μειωθεί η δημοσκοπική διαφορά του κόμματός του από το ΠΑΣΟΚ***. Στο βιβλίο του Ώρες ευθύνης, θα αποκάλυπτε ότι οι «ξένοι ειδικοί» (χωρίς να αναφερθεί σε περαιτέρω λεπτομέρειες για την ταυτότητά τους, αλλά σύμφωνα με τον αντιπολιτευόμενο Τύπο ήταν Αμερικανοί), οι οποίοι είχαν μετακληθεί από τη Ν.Δ. στην Ελλάδα για έρευνα των τάσεων της κοινής γνώμης, τον Φεβρουάριο του 1981 είχαν τονίσει, μεταξύ άλλων, ότι η Ν.Δ. «θεωρούνταν πως είναι περισσότερο τοποθετημένη προς την άκρα Δεξιά» και ότι το 61% του εκλογικού σώματος θεωρούσε ότι έπρεπε να κινηθεί προς το Κέντρο»****.
Ωστόσο, ο Ευ. Αβέρωφ συνέχιζε να κάνει αισθητή τη διαμάχη του με τον ηγέτη του κόμματος, απευθυνόμενος «προς τη Δεξιά» και χαρακτηρίζοντας την πολιτική που ακολουθούσε ο Γ. Ράλλης έναντι του ΠΑΣΟΚ «ηπιότατη» και «αδικαιολόγητη». Παράλληλα, διακήρυττε ότι αν ερχόταν το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία «δεν θα έχουμε μια διαδοχή κόμματος αλλά μια διαδοχή καθεστώτος».
(*) Δες Τάσος Παππάς, «Δομική αντιπολίτευση», Η Εφημερίδα των Συντακτών, 8 Μαρτίου 2017.
(**) Σχετική αναφορά στο βιβλίο του Άγγελου Μπρατάκου, Η ιστορία της Νέας Δημοκρατίας, Εκδοτικός Οίκος Α.Α. Λιβάνη, 2002, σελ. 326.
(***) Σχετική αναφορά στο βιβλίο του Γεωργίου
Ι. Ράλλη, Ώρες ευθύνης, Ευρωεκδοτική, 1983,
σελ. 182-183.
(****) Στο ίδιο, σελ. 192-193.
Η επίσπευση των εκλογών
Στις 24 Αυγούστου, ο Γ. Ράλλης έγινε δεκτός από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κων. Καραμανλή, αναπτύσσοντας τους λόγους για τους οποίους η κυβέρνηση εισηγούνταν την επίσπευση των προσεχών εκλογών, οι οποίες έπρεπε να διεξαχθούν στις 20 Δεκεμβρίου: Σύμφωνα με τον πρωθυπουργό, αυτή η περίοδος ήταν εντελώς ακατάλληλη για τη διενέργεια εκλογών και για λόγους κλιματικούς αλλά και γιατί η σύμπτωση των εκλογών με τις γιορτές θα έπληττε την εμπορική και οικονομική κίνηση του τόπου. Επιπλέον, η μακρά διάρκεια της προεκλογικής περιόδου κρίθηκε ότι θα είχε δυσμενείς επιπτώσεις στη λειτουργία της Πολιτείας.
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας αποδέχθηκε την κυβερνητική εισήγηση. Στις 17 Σεπτεμβρίου, ορκίστηκε η υπό την προεδρία του Γ. Ράλλη εκλογική κυβέρνηση, έχοντας στη σύνθεσή της τέσσερα υπηρεσιακά μέλη. Δύο ημέρες μετά, δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και θυροκολλήθηκε στην είσοδο της Βουλής το Προεδρικό Διάταγμα για τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη των εκλογών. Στις 18 Οκτωβρίου διεξήχθησαν, για πρώτη φορά, και οι εκλογές για το Ευρωκοινοβούλιο.
Πλαστικές σημαίες, βίντεο και στοιχήματα
Ήταν μια προεκλογική περίοδος, όπου όλα σχεδόν τα κόμματα υιοθέτησαν το σύνθημα «Αλλαγή». Ακόμη και η Νέα Δημοκρατία, εναντίον της οποίας στρεφόταν αυτό το αίτημα, έκανε λόγο για τη «δική της αλλαγή».
Τα κόμματα στηρίχτηκαν ακόμη περισσότερο στις υπηρεσίες επαγγελματιών της διαφήμισης και, όπως επισήμανε ο Γιώργος Φλέσσας, «ήταν η πρώτη φορά που έγινε τόσο εκτεταμένη και σύγχρονη χρήση των κανόνων του πολιτικού μάρκετινγκ»*. Ο διαφημιστής Νίκος Λεούσης υπογράμμιζε ότι «η απόφαση για το ποια ακριβώς θα είναι η τοποθέτηση ενός κόμματος απέναντι στα μεγάλα προβλήματα που απασχολούν τον κόσμο ανήκει στο ίδιο το κόμμα» και ότι στις κομματικές καμπάνιες «όλη η δουλειά γίνεται “εκ των ενόντων”», με τους διαφημιστές «να παίζουν σαφώς δευτερεύοντα ρόλο» και να είναι «εκτελεστικά όργανα» που ασχολούνται «με την υλοποίηση των κομματικών αποφάσεων με καταχωρίσεις στον Τύπο, έντυπα κ.λπ.»**.
Οι συγκεντρώσεις εξακολουθούσαν να έχουν χαρακτήρα «πανηγυριού», με τους μικροπωλητές να πουλάνε σουβλάκια, καλαμπόκια, μαλλί της γριάς, αλλά και αγγελτήρια κηδείας της αντίπαλης παράταξης. Οι οπαδοί προσέρχονταν «εξοπλισμένοι» με πλαστικές σημαίες, μπαλόνια, κονκάρδες, αυτοκόλλητα, κασκόλ, χάρτινα καπέλα και ροκάνες, που έφεραν τα χρώματα, τα εμβλήματα και τα συνθήματα των κομμάτων τους. Δεκάδες βιοτεχνίες έκαναν «χρυσές δουλειές» παρέχοντας αυτή την «εξάρτυση», η οποία εξυπηρετούσε κυρίως τις ανάγκες των τηλεοπτικών καλύψεων. Για τον Αριστόβουλο Μάνεση, οι συγκεντρώσεις αποτελούσαν μια «σπάταλα χρηματοδοτημένη διαφημιστική επιχείρηση των κομμάτων» και προσπαθούσαν «όχι να ενημερώσουν και να πείσουν τον έλλογο ψηφοφόρο, αλλά να εντυπωσιάσουν, να συναρπάσουν και να παρασύρουν το άλογο πλήθος, παγιδεύοντας τα συναισθήματά του και αιχμαλωτίζοντας την πολιτική του βούληση»***.
Το βίντεο έδωσε το δικό του «παρών» σε αυτή την προεκλογική περίοδο. Εφοδιασμένα με τις νέες συσκευές, τα εκλογικά κέντρα επικοινωνούσαν τις θέσεις των κομμάτων στους ψηφοφόρους, ενώ η Ν.Δ. αξιοποιούσε τον ηθοποιό Νίκο Απέργη για την παρουσίαση των επιτευγμάτων της κυβέρνησης, το ΠΑΣΟΚ διέθετε προς πώληση τις βιντεοκασέτες που περιείχαν λόγους του αρχηγού του και το ΚΚΕ έστηνε το δικό του «κανάλι».
Παράλληλα, τα μεγάφωνα των εκλογικών κέντρων, πάντα σε υψηλή ένταση, «βομβάρδιζαν» τους περαστικούς με υποσχέσεις, προγράμματα, συνθήματα και άσματα, ενώ ο νόμος περί αφισοκολλήσεων συνέχιζε να μη γίνεται σεβαστός από κανέναν: οι αφίσες του ενός κόμματος κάλυπταν τις αφίσες του άλλου και σχημάτιζαν πολύχρωμα «μπαλώματα» σε τοίχους και κολόνες.
Ο πρόεδρος της ΕΔΗΚ Ιωάννης Ζίγδης κατηγορούσε τη Ν.Δ., το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ ότι ακολουθούν «τακτική εντυπωσιασμού», με «απίθανη σπατάλη χρημάτων» και «μεταφερόμενο από όλες τις γωνιές της Ελλάδος πλήθος οπαδών». Και αναρωτιόταν: «Αυτά τα χρήματα είναι ελληνικά ή ξένα; Αλλά κι αν είναι ελληνικά, προέρχονται από χέρια καθαρά ή όχι;»
Ενδεικτικό του μεγάλου ενδιαφέροντος που έδειξαν οι Ελληνες για την προεκλογική περίοδο, είναι το γεγονός της σημαντικής ανόδου της κυκλοφορίας των εφημερίδων: Από 680.000 φύλλα τον Ιανουάριο του ’81, η μέση καθημερινή κυκλοφορία του συνόλου των πολιτικών αθηναϊκών εφημερίδων πανελλαδικής εμβέλειας έφτασε τις 924.000 φύλλα τον Σεπτέμβριο και ξεπέρασε το 1.047.000 φύλλα τον Οκτώβριο. Οι αθηναϊκές εφημερίδες που στήριζαν το ΠΑΣΟΚ είχαν, συνολικά, υπερδιπλάσιες πωλήσεις από εκείνες του φιλοκυβερνητικού Τύπου****.
Εκτός από τα γκάλοπ που δημοσιεύονταν στις εφημερίδες και στα περιοδικά, τα δικά τους προγνωστικά έκαναν και οι οπαδοί των κομμάτων, με τους φίλους του τζόγου να βρίσκουν πεδίο δράσης λαμπρό και τα συμβολαιογραφικά γραφεία να δέχονται στοιχήματα που έφθαναν έως τις 800.000 δρχ.
(*) Η αναφορά του Γ. Φλέσσα γίνεται σε συνέντευξή του στη Νατάσα Μπαστέα, σε άρθρο με τον τίτλο «Τα… 35 δευτερόλεπτα που θα κρίνουν τις εκλογές», Τα Νέα, 28 Φεβρουαρίου 2000, σελ. 10.
(**) Αρθρο της Όλγας Τρέμη, «Μάρκετινγκ – O νέος θεσμός», ό.π., σελ. 4.
(***) Αριστόβουλος Μάνεσης, «Η προεκλογική διαδικασία: Προγράμματα, τακτικές, ύφος», στο: Διαμαντούρος Νικηφόρος Π. – Κιτρομηλίδης Πασχάλης Μ. – Μαυρογορδάτος Γιώργος Θ. (επιμ.), Οι εκλογές του 1981, Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1984, σελ. 28 και 29.
(****) Τα στοιχεία για τις κυκλοφορίες των εφημερίδων είναι από το Παράρτημα του βιβλίου Αλ. Ζαούσης Κων. Στράτος, Οι εφημερίδες 1974-92. Η αθέατη όψη μιας κρίσιμης πορείας, Εκδόσεις Γνώση, 1993.
Ο τηλεοπτικός χρόνος στα κόμματα
Το 1981, οι τηλεοπτικές συσκευές που λειτουργούσαν στην Ελλάδα ξεπερνούσαν το ενάμισι εκατομμύριο* και στη συντριπτική τους πλειονότητα ήταν ασπρόμαυρες, αφού οι έγχρωμες είχαν τριπλάσια και τετραπλάσια τιμή. Ο χρόνος που διατέθηκε στα κόμματα για την κάλυψη της προεκλογικής τους εκστρατείας (μετά την επίσημη έναρξη της προεκλογικής περιόδου) αφορούσε μόνο την ΕΡΤ, καθώς, σε μία ακόμη εκλογική αναμέτρηση, η ΥΕΝΕΔ θα περιοριζόταν στη μετάδοση περιλήψεων από την προεκλογική κίνηση των κομμάτων.
Για τη Ν.Δ. και το ΠΑΣΟΚ, προβλέφθηκε κάλυψη τριών προεκλογικών τους συγκεντρώσεων διάρκειας 1 ώρας και 15 λεπτών η καθεμιά. Επίσης, δόθηκαν στο κάθε κόμμα δύο 12λεπτες τηλεοπτικές ομιλίες. Στο ΚΚΕ δόθηκε κάλυψη μιας προεκλογικής συγκέντρωσης διάρκειας 75΄ και μια 12λεπτη τηλεοπτική ομιλία. Χρόνος δόθηκε επίσης στο ΚΚΕ εσωτερικού, στην ΕΔΗΚ, στο ΚΟΔΗΣΟ-ΚΑΕ, στο Κόμμα Προοδευτικών, στο ΕΚΚΕ-Μ-Λ ΚΚΕ και στην Επαναστατική Αριστερά. Σε κάθε κόμμα που είχε υποψηφίους για την Ευρωβουλή, δόθηκε μια 10λεπτη τηλεοπτική ομιλία. Οι ομιλίες των πολιτικών αρχηγών από το στούντιο της ΕΡΤ μεταδόθηκαν σε έγχρωμη εικόνα. Όσον αφορά τις συγκεντρώσεις, κάποιες είχαν έγχρωμη και άλλες ασπρόμαυρη κάλυψη.
(*) Το Ιστορικό Λεύκωμα 1981, έκδοση Καθημερινής, σελ. 169, αναφέρεται σε 1.550.000 συσκευές, όπως επίσης και σε 3.400.000 συσκευές ραδιοφώνου.
Οι δημοσκοπήσεις έδειχναν θρίαμβο του ΠΑΣΟΚ
Σύμφωνα με έρευνα της Μαρίας Ψαρά, «στον Τύπο του 1981 δημοσιεύτηκαν περισσότερες από 15 εκλογικές δημοσκοπήσεις, με τη μέθοδο της κάλπης» τα αποτελέσματα των οποίων χρησιμοποιήθηκαν ιδιαίτερα από τις εφημερίδες που στήριζαν ανοιχτά το ΠΑΣΟΚ «για να προαναγγείλουν σε πανηγυρικό κλίμα την επερχόμενη Αλλαγή και να διαμορφώσουν την εντύπωση μιας μη αναστρέψιμης πραγματικότητας»*. Οσον αφορά τις δημοσκοπήσεις πανελλαδικής εμβέλειας που δημοσιοποιήθηκαν κατά την προεκλογική περίοδο, ήταν μόλις δύο και διενεργήθηκαν από την A.C. Nielsen Hellas για λογαριασμό της εφημερίδας Έθνος:
– Η πρώτη έγινε από 18 έως 30 Αυγούστου, σε αστικά, ημιαστικά και αγροτικά κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Κρήτης, και δημοσιεύτηκε στο φύλλο της 14ης Σεπτεμβρίου. Το ΠΑΣΟΚ συγκέντρωνε ποσοστό 49%, η Ν.Δ. 34% και το ΚΚΕ 8%.
– Μία ημέρα πριν από τις εκλογές, στις 17 Οκτωβρίου, δημοσιεύτηκε η δεύτερη δημοσκόπηση, που είχε διενεργηθεί από 7 έως 13 Οκτωβρίου, στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και σε όλα τα αντιπροσωπευτικά αστικά, ημιαστικά και αγροτικά κέντρα της ηπειρωτικής και της νησιωτικής Ελλάδας: Το ΠΑΣΟΚ συγκέντρωνε 43%, η Ν.Δ. 35% και το ΚΚΕ 10%, με τον ειδικό αναλυτή της εταιρείας να εκτιμά ότι το ΠΑΣΟΚ θα πάρει 48% και 180 έδρες.
(*) Μαρία Ψαρά, «Δημοσκοπήσεις. Οι εκλογές του 1981 ως ορόσημο καθιέρωσης και παγίωσης», στο: Βαμβακάς Β. – Παναγιωτόπουλος Π. (επιμ.), ό.π., σελ. 112-113.
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
«Ο κοιμώμενος γίγαντας»
Στις 27 και 28 Ιουνίου του 1981, συνήλθε το έκτακτο συνέδριο της Ν.Δ., με το σύνθημα «Εμπρός Νέα Δημοκρατία». Σύμφωνα με στοιχεία που έδωσε ο γενικός διευθυντής του κόμματος, Γιώργος Βουκελάτος, τα μέλη της Ν.Δ. ανέρχονταν σε περίπου 226.000 ενώ λειτουργούσαν 61 νομαρχιακές επιτροπές, 600 τοπικές και 200 κλαδικές.
Ο 63χρονος Γ. Ράλλης παρομοίασε το κόμμα με κοιμώμενο γίγαντα που «όταν ξυπνήσει, αλίμονο σε ό,τι βρεθεί στον δρόμο του» και αναφέρθηκε στην «αλλαγή της Ν.Δ.», λέγοντας χαρακτηριστικά: «Η δική μας αλλαγή πραγματοποιήθηκε ήδη και είναι αυτή που έφερε την Ελλάδα στους κόλπους της ΕΟΚ, εξασφάλισε την άμυνα της χώρας και δημιούργησε έναν στρατό που εγγυάται την εθνική ακεραιότητα».
Παρουσιάζοντας τους κύριους στόχους του προγράμματος της επόμενης τετραετίας, ο Γ. Ράλλης υποσχέθηκε, μεταξύ άλλων: Στήριξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και περιορισμό του κράτους μόνο στην πραγματοποίηση μεγάλων παραγωγικών ή κοινωφελών επενδύσεων που δεν μπορούν να πραγματοποιήσουν ιδιώτες. Προστασία των πιο αδυνάτων μελών της κοινωνίας και ιδιαίτερα των παιδιών και των ηλικιωμένων. Ασφάλιση και αξιοπρεπή σύνταξη σε όλους.
Το έκτακτο συνέδριο, που σήμανε ουσιαστικά την εκκίνηση του προεκλογικού αγώνα της Ν.Δ, έκλεισε με μια κίνηση του Γ. Ράλλη που «επισφράγιζε την ενότητα του κόμματος», έστω και επιφανειακά: Ο Ευ. Αβέρωφ ανέλαβε αντιπρόεδρος του κόμματος με ευθύνη την οικονομία. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Γ. Ράλλη, η ανάληψη της αντιπροεδρίας από τον Ευ. Αβέρωφ θα είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί φόβος σε κεντρώους ψηφοφόρους ότι η Ν.Δ. θα αποκλίνει περισσότερο προς τα δεξιά, με αποτέλεσμα να πάρουν θέση εναντίον της*.
(*) Σχετική αναφορά στο βιβλίο του Γεωργίου Ι. Ράλλη, Ώρες ευθύνης, ό.π., σελ. 239.
Οι επιταγές της ΕΟΚ
Ο Γ. Ράλλης βάσισε σε μεγάλο βαθμό την προεκλογική εκστρατεία του κυβερνώντος κόμματος στην προβολή των θετικών αποτελεσμάτων που προέκυπταν από την ένταξη στην ΕΟΚ για τους αγρότες, τη βιοτεχνία και τη βιομηχανία. Ξεκίνησε μάλιστα την εκστρατεία της Ν.Δ. επιδίδοντας ο ίδιος επιταγές της Κοινότητας σε αγρότες ορεινών και προβληματικών περιοχών, ενέργεια που παραλληλίστηκε από τον Α. Παπανδρέου με τα «βιβλιάρια απόρων κορασίδων» του παρελθόντος. Παράλληλα, ο αντιπολιτευόμενος Τύπος παρομοίαζε τις θεμελιώσεις έργων από την κυβέρνηση με τις «περιοδείες του Στυλιανού Παττακού με το μυστρί» και χαρακτήριζε ως «μια άνευ προηγουμένου ψηφοθηρική προσπάθεια» την απόφασή της για αναστολή επί 5ετία της πληρωμής των ληξιπρόθεσμων αγροτικών και βιοτεχνικών δανείων.
Η στρατηγική της κινδυνολογίας
Δύο εβδομάδες μετά το έκτακτο συνέδριο του κόμματος, ο Γ. Ράλλης άρχισε να υιοθετεί στοιχεία της «γραμμής Αβέρωφ», δίνοντας έμφαση στην κατάδειξη των «κινδύνων» που ελλόχευαν από μια πιθανή άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία. Σε συνέντευξή του στη Βραδυνή, τόνισε ότι «στις προσεχείς εκλογές ο Έλληνας ψηφοφόρος δεν θα κληθεί να επιλέξει κόμμα αλλά κοινωνικό καθεστώς» και κατηγόρησε το ΠΑΣΟΚ ότι «επιδιώκει εγκαθίδρυση μονοκομματικού σοσιαλιστικού κράτους τριτοκοκοσμικού τύπου» και ότι «δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους πολεμικής περιπέτειας». Εν συνεχεία, σε άλλες τις συνεντεύξεις του (Ελληνικός Βορράς και The Times) ανέφερε ότι «ο Ανδρέας θέλει κατάργηση της ιδιοκτησίας» και χαρακτήριζε το ενδεχόμενο εκλογικής νίκης του ΠΑΣΟΚ «καταστροφή για τη χώρα».
Σε ομιλίες του σε προεκλογικές συγκεντρώσεις, ο Γ. Ράλλης αντιπαρέβαλλε τις διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ με τις ολοκληρωτικές θεωρίες του χιτλερικού καθεστώτος, ενώ ανέφερε ότι το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ «οραματίζονται τον στραγγαλισμό της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και την εγκαθίδρυση σοσιαλιστικού Συντάγματος που θα επιτρέπει μόνο τη λειτουργία των σοσιαλιστικών και μαρξιστικών κομμάτων».
Σε ανάλογη γραμμή κινήθηκαν μια σειρά εντύπων (όπως Το Πιστεύω του ΠΑΣΟΚ που είχε εκδώσει η Κεντρική Διοίκηση της Ν.Δ.), πολλά πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα του φιλοκυβερνητικού Τύπου (κυρίως των εφημερίδων Βραδυνή και Ακρόπολις) και ομιλίες ή συνεντεύξεις κορυφαίων στελεχών του κόμματος.
Η «αμφίπλευρη» διεύρυνση της Ν.Δ.
Στις 23 Σεπτεμβρίου, και ενώ είχαν προηγηθεί οι προσχωρήσεις στη Ν.Δ. τριών βουλευτών και αρκετών πολιτευτών της Εθνικής Παρατάξεως, ο μόνος εναπομείνας βουλευτής της, ηγέτης της αλλά και πρώτος εξάδελφος του Γ. Ράλλη, Σπύρος Θεοτόκης, ανακοίνωσε ότι το κόμμα του θα απόσχει των εκλογών, για να τοποθετηθεί λίγες ημέρες μετά στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας της Ν.Δ.
Στη Ν.Δ., όπου είχαν ήδη προσχωρήσει βουλευτές και στελέχη της ΕΔΗΚ, βρήκε στέγη και ο στενός συνεργάτης του Γεωργίου Παπανδρέου αλλά και του Γεωργίου Μαύρου, Ανδρέας Κοκκέβης, ο οποίος τοποθετήθηκε στην τέταρτη θέση του ψηφοδελτίου Επικρατείας.
Στις ομιλίες του, ο Γ. Ράλλης τόνιζε: «Πραγματοποιήσαμε μια αμφίπλευρη διεύρυνση. Η Νέα Δημοκρατία καλύπτει όλο τον χώρο που αποστρέφεται τον μαρξιστικό σοσιαλισμό και απεχθάνεται τον φασισμό σε όλες τις μεταμφιέσεις του». Στο βιβλίο του Ώρες ευθύνης, θα ανέφερε ότι βασικός του στόχος ήταν η «απορρόφηση» των ψηφοφόρων της Εθνικής Παρατάξεως, αλλά δέχτηκε στους συνδυασμούς της Ν.Δ. υποψηφίους «που μας έδωσαν ένα χρώμα περισσότερο δεξιό, από όσο θα ήταν ανεκτό από τους κεντρώους ψηφοφόρους», οι οποίοι αντέδρασαν και τελικά «ενίσχυσαν το ΠΑΣΟΚ»*.
(*) Η σχετική αναφορά γίνεται στο βιβλίο του Γεωργίου Ι. Ράλλη, Ώρες ευθύνης, ό.π., σελ. 305.
«Σας είπα, όχι “ου”»
Ο κύκλος των προεκλογικών ομιλιών του Γ. Ράλλη έκλεισε με τη συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος, όπου ο ηγέτης της Ν.Δ. αμφισβήτησε την εγκυρότητα των γκάλοπ που έδειχναν μια άνετη νίκη του ΠΑΣΟΚ, το οποίο κατηγόρησε για «μεταφερόμενες από πόλη σε πόλη λαοθάλασσες, αντιφάσεις, ασυνέπειες και για απόπειρα παραπλάνησης του λαού με παραμύθια». Επίσης, δεσμεύτηκε ότι το κόμμα του θα ολοκληρώσει την ανοικοδόμηση ενός σύγχρονου κράτους δικαίου και κοινωνικής ευημερίας και, για μία ακόμη φορά, έδωσε έμφαση στο επίτευγμα της πλήρους ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, προειδοποιώντας: «Και όμως, το τεράστιο αυτό οικοδόμημα μπορούν να το τινάξουν στον αέρα η επιπολαιότητα, η ιδεολογική τύ¬φλωση και ο κομματικός φανατισμός».
Όπως και στη συγκέντρωση στο Ηράκλειο, ο Γ. Ράλλης αντέδρασε έντονα στις αποδοκιμασίες των οπαδών του κόμματος εναντίον του Α. Παπανδρέου, λέγοντας: «Εις τους νεοδημοκράτες δεν ταιριάζουν οι αποδοκιμασίες» και «Σας είπα, όχι “ου”». Η στάση του αρχηγού της Ν.Δ. θεωρήθηκε δείγμα ήθους και πολιτικού πολιτισμού, την ίδια περίοδο που ο Α. Παπανδρέου επικροτούσε τη χλεύη του αντιπάλου του.
«Την αλλαγή θα φέρει η ΕΟΚ και όχι Κάπα Κάπα και ΠΑΣΟΚ»
Για τις ανάγκες της συγκέντρωσης στην πρωτεύουσα, πολυκατοικίες και τοίχοι είχαν «ντυθεί» με μπλε και σιέλ ύφασμα, ένας τεράστιος πυρσός (το έμβλημα της Ν.Δ.) έκαιγε με πραγματική φλόγα και μια μεγάλη πλατφόρμα φορτηγού φιλοξενούσε μέλη της ΟΝΝΕΔ ντυμένα με εθνικές ενδυμασίες και ένα σκίτσο της ΕΟΚ-«τροφού» που θήλαζε την Ελλάδα.
Πολλοί από τους οπαδούς φορούσαν γαλάζια μαντίλια και καπελάκια με το σήμα της Ν.Δ. και κρατούσαν μπλε και άσπρα μπαλόνια, ελληνικές σημαίες και σημαίες του κόμματος.
Από τα μεγάφωνα μεταδίδονταν τραγούδια των Μάνου Χατζιδάκι, Σταύρου Ξαρχάκου και Μίκη Θεοδωράκη, το μουσικό θέμα της ταινίας Παύλος Μελάς προκαλούσε τον ενθουσιασμό του κοινού, ενώ για την αναγγελία του Γ. Ράλλη χρησιμοποιήθηκε το «Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά» της Σοφίας Βέμπο. Με την εμφάνισή του στον εξώστη, η πλατεία καλύφθηκε με φωτοβολίδες και βεγγαλικά, ρίχτηκαν χιλιάδες άσπρα και μπλε χαρτάκια από τα διπλανά κτίρια και αφέθηκαν περιστέρια.
Τα συνθήματα που ακούστηκαν περισσότερο στη συγκέντρωση ήταν: «Ελλάς, Ευρώπη, ευημερία, ζήτω η Νέα Δημοκρατία», «Και πάλι Δεξιά, στις δεκαεννιά», «Εμπρός, για νέα τετραετία», «Ράλλη, προχώρα, σε θέλει όλη η χώρα», «Δημοκρατικός λαός, Ράλλης ο πρωθυπουργός», «Την αλλαγή θα φέρει η ΕΟΚ και όχι Κάπα Κάπα και ΠΑΣΟΚ», «Έξω από το ΝΑΤΟ και την ΕΟΚ μας θέλουνε οι Τούρκοι και το ΠΑΣΟΚ», «Δεν μας θέλουν στην ΕΟΚ, Τούρκοι, Ρώσοι και ΠΑΣΟΚ», «Του ΠΑΣΟΚ η αλλαγή, πότε εδώ και πότε εκεί», «Απόψε σβήνει ο ήλιος του ΠΑΣΟΚ», «Απόψε ξεφουσκώνει το πράσινο μπαλόνι», «Απόψε πεθαίνει ο μαρξισμός», «Αλήτες, προδότες, μαρξιστές». Αναφερόμενοι στον αρχηγό του ΠΑΣΟΚ, οι οπαδοί της Ν.Δ. φώναζαν: «Εν δυο, εν δυο, ο Ανδρέας στο στρατό» (σύνθημα που είχε ακουστεί για πρώτη φορά σε συγκεντρώσεις της ΕΡΕ το 1964), «Ανδρέα, δεν κάνεις ούτε για τσομπάνης», «Φόλα στο σκύλο του ΠΑΣΟΚ» και «Αυτός είναι αρχηγός και όχι ο μεθύστακας ο Αμερικανός».
Tα πανό των συγκεντρωμένων έγραφαν «Ν.Δ.: Αφεντικό στη δουλειά σου», «Όλα δεξιά, για πάντα Δεξιά», «Γαλήνη στη χώρα, προκοπή στο σπίτι», ενώ ο τηλεσκηνοθέτης Ηλίας Μασούρας φρόντιζε να προβάλλει συχνά ένα μικρό πλακάτ πού απευθυνόταν στον Α. Παπανδρέου με το ρεφρέν μιας επιτυχίας του τραγουδιστή Χρηστάκη: «Όλο θα και θα και θα, πάψε βρε παραμυθά». Ωστόσο, αυτά που κυριάρχησαν ήταν τα δεκάδες πανό και πλακάτ υποψηφίων βουλευτών της Ν.Δ. – κάτι που δεν συνέβαινε στις συγκεντρώσεις των άλλων κομμάτων.
Στο τέλος της ομιλίας, όλοι οι συγκεντρωμένοι οπαδοί τραγούδησαν τον Εθνικό Ύμνο, ενώ ο πρωθυπουργός είχε στο πλευρό του τη σύζυγό του Λένα Ράλλη, η οποία, με την ιδιότητα της επίτιμης προέδρου του Τμήματος Εθελοντικής Εργασίας της Ν.Δ., είχε «οργώσει» την Ελλάδα, μιλώντας μπροστά σε χιλιάδες γυναίκες.
«Νέα Δημοκρατία, για πάντα δημοκρατία»
Το κυβερνών κόμμα υιοθέτησε το κεντρικό σύνθημα «Νέα Δημοκρατία, για πάντα δημοκρατία». Επίσης, χρησιμοποιήθηκε και το σύνθημα «Εμπρός για πρόοδο και ευημερία». Σε μια σειρά αφισών, προβλήθηκε το πρόσωπο του Γ. Ράλλη, ο οποίος είχε φωτογραφηθεί (από τον Κλεισθένη Δασκαλάκο) σοβαρός αλλά και χαμογελαστός. Σε μια γιγαντοαφίσα, ο ηγέτης της Ν.Δ. χαιρετούσε με το χέρι υψωμένο και με φόντο τη Βουλή, ενώ σε μια άλλη, είχε για φόντο ένα εκκλησάκι.
Επίσης, μια μεγάλη αφίσα είχε την εικόνα μιας ευτυχισμένης τετραμελούς οικογένειας ενώ η καμπάνια έκλεισε με μια γιγαντοαφίσα που απεικόνιζε ένα κοριτσάκι και είχε τη φράση: «Σκέψου σήμερα τη δική μας πρόοδο και το δικό μας μέλλον». Αμφότερες οι εικόνες ήταν χαρακτηριστικές της εμπορικής διαφήμισης. Η χρησιμοποίηση παιδιών σε διαφημιστικές καμπάνιες κομμάτων θα γινόταν μια σχεδόν μόνιμη κατάσταση στις αναμετρήσεις που θα ακολουθούσαν.
Σε μια σειρά ολοσέλιδων διαφημιστικών καταχωρίσεων της Ν.Δ. στον Τύπο, με τον κεντρικό τίτλο «Φιλελευθερισμός. Είναι δικαίωμα που αξίζει να κρατήσεις», τονίζονταν ότι «Χρόνια τώρα, με το φιλελεύθερο δημοκρατικό σύστημα, “έζησες” τις πραγματικές αλλαγές» και ότι «Αλλαγές γίνονται όσο το σύστημα είναι φιλελεύθερο και δημοκρατικό». Μεταξύ άλλων, οι καταχωρίσεις αναφέρονταν στην είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ, στις αλλαγές στην υγεία, στην πρόνοια και στην ασφάλιση, και στη βελτίωση του επιπέδου ζωής των πολιτών και της θέσης του αγρότη.
Για να προβάλει το κυβερνητικό του έργο και τις δεσμεύσεις του, το κόμμα εκτύπωσε 18 έντυπα, με τιράζ 1 εκατ. αντίτυπα το καθένα* .
Η Ν.Δ. χρησιμοποίησε στον εκλογικό της αγώνα ένα αερόπλοιο, που μεταφέρθηκε από την Αγγλία. Εφερε το σύνθημα «Η Ελλάδα ψηφίζει Νέα Δημοκρατία» και πετούσε στον ουρανό της Αττικής και άλλων πόλεων, ρίχνοντας χιλιάδες προκηρύξεις.
Σύμφωνα με τη Βραδυνή, η προεκλογική εκστρατεία της Ν.Δ. στηρίχτηκε βασικά στην εκτεταμένη κινητοποίηση της ΟΝΝΕΔ και υπολογίστηκε ότι συμμετείχαν περισσότερα από 20.000 στελέχη και μέλη του κόμματος. Επίσης, η εφημερίδα ανέφερε ότι περισσότερα από 140 εκατ. δρχ. που θα διετίθεντο για την προεκλογική καμπάνια του κόμματος συγκεντρώθηκαν από συνδρομές των μελών του κόμματος της Ν.Δ.**.
(*) Δήλωση του Γιώργου Βουκελάτου στον Άρη Σκιαδόπουλο, «Όλοι οι άνθρωποι του προέδρου», Έθνος, 8 Οκτωβρίου 1981, σελ. 16.
(**) Γιώργος Τράγκας, «Ποιος κερδίζει στην οργάνωση;», Η Βραδυνή, 1 Οκτωβρίου 1981, σελ. 9.
Το επιτελείο
Τη στρατηγική της Ν.Δ. οργάνωσε η επιτροπή εκλογικού αγώνα, που αποτελούνταν από τον υπουργό Προεδρίας Κωστή Στεφανόπουλο, τον Γ. Βουκελάτο , τον τ. υπουργό Μιχάλη Παπακωνσταντίνου, τον πρόεδρο του ΕΒΕΑ Λάζαρο Ευφραίμογλου και τον επιχειρηματία Άγγελο Λεμπέση. Συμμετείχαν επίσης ο Βασίλης Κοντογιαννόπουλος, ο Στέφανος Μάνος και ο Ιωάννης Βαρβιτσιώτης. Υπεύθυνος του γραφείου Τύπου του κόμματος παρέμενε ο δημοσιογράφος Τίτος Αθανασιάδης. Σύμβουλοι του πρωθυπουργού σε θέματα προβολής ήταν ο δημοσιογράφος Παύλος Μπακογιάννης και ο Κωνσταντίνος Χοχλακίδης, η διαφημιστική εταιρεία του οποίου (ΓΝΩΜΗ) επιμελήθηκε μέρος της καμπάνιας. Επίσης, με τη Ν.Δ. συνεργάστηκε η εταιρεία Ι. Ν. Λεούσης, στον όμιλο της οποίας ανήκε η METRIX – Research Center, η οποία, κατά την προεκλογική περίοδο, διεξήγαγε (μη δημοσιοποιημένες) έρευνες για λογαριασμό του κόμματος, με τη συνδρομή του, ειδικού από την Αγγλία, Νικ Σπένσερ. Την ευθύνη οργάνωσης των συγκεντρώσεων είχε η Μπριγκίτα Παπασταύρου*.
(*) Οι πληροφορίες για το επιτελείο προέρχονται από δημοσιεύματα της εποχής και από προσωπική συνέντευξη του συγγραφέα με τον Νίκο Λεούση.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«Το ΠΑΣΟΚ θα βαδίσει μόνο του για την αλλαγή»
Στις αρχές του 1981, ο Α. Παπανδρέου κάλεσε, για άλλη μία φορά, τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας «να προχωρήσει στην άμεση διάλυση της Βουλής και στην προκήρυξη εκλογών». Στο διάστημα που ακολούθησε, θα υπογράμμιζε ότι «το ΠΑΣΟΚ θα βαδίσει μόνο του για την αλλαγή» (σε συνέντευξή του στον Γιώργη Μασσαβέτα για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία) και ότι η επερχόμενη εκλογική αναμέτρηση ήταν για το Κίνημα το «ραντεβού με την Ιστορία».
Στις 26 Απριλίου, δημοσιεύτηκε στο Βήμα της Κυριακής η συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Α. Παπανδρέου στον Σταύρο Ψυχάρη. Αναφερόμενος στην αποχώρηση της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ, ο ηγέτης του ΠΑΣΟΚ τη συνέδεσε με την προϋπόθεση της «διάλυσης των δύο ψυχροπολεμικών μπλοκ, της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας και του Συμφώνου της Βαρσοβίας». Για τη διαδικασία απομάκρυνσης των αμερικανικών βάσεων, είπε ότι «μπορεί να υπάρξει μεταβατική περίοδος που τη χαρακτηρίζουμε ως στεγανοποίηση». Για το ζήτημα της ΕΟΚ, ανέφερε ότι «θα παραπεμφθεί σε ένα δημοψήφισμα με το ερώτημα: παραμονή ή έξοδος και ειδική συμφωνία;» αλλά με το δημοψήφισμα να είναι «ευθύνη του Καραμανλή» θα ήταν μάλλον απίθανο ο αρχιτέκτονας της ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ να φαινόταν θετικός σε μια τέτοια πρόταση. Όσον αφορούσε τις κοινωνικοποιήσεις, τόνισε ότι θα πάρουν «ένα κάπως διαφορετικό περιεχόμενο από περίπτωση σε περίπτωση».
Παρά τις νέες του τοποθετήσεις σε βασικά θέματα, στην περιοδεία που έκανε στη Θράκη τον Μάιο, ο Α. Παπανδρέου άκουγε τους οπαδούς του να φωνάζουν «Έξω για πάντα από το ΝΑΤΟ», «Έξω οι βάσεις του θανάτου» και «Όχι στην ΕΟΚ των μονοπωλίων», ενώ ο ίδιος λανσάριζε το σύνθημα «Λαός – ΠΑΣΟΚ στην εξουσία».
Το «Συμβόλαιο με τον Λαό» και τα «χρονοντούλαπα της Ιστορίας»
Τον Ιούνιο, πραγματοποιήθηκε η 8η σύνοδος της Κεντρικής Επιτροπής, η οποία αποφάσισε τη διακήρυξη της κυβερνητικής πολιτικής, γνωστής ως «Συμβόλαιο με τον Λαό», που τόνιζε ότι «τη μάχη της Δημοκρατίας θα δώσουν όλοι οι εργαζόμενοι, οι αγρότες, οι εργάτες, οι υπάλληλοι, οι επαγγελματίες, οι βιοτέχνες, οι μικρομεσαίοι, οι επιστήμονες, οι διανοούμενοι, οι καλλιτέχνες, οι νέοι και οι γυναίκες». Το ΠΑΣΟΚ απευθυνόταν πλέον σχεδόν στο σύνολο του ελληνικού λαού, αφού ελάχιστοι ήταν εκείνοι που θα δήλωναν ότι θεωρούσαν εαυτόν ως «προνομιούχο». Η Βραδυνή κατηγόρησε τον Α. Παπανδρέου για λογοκλόπο, υπενθυμίζοντας ότι τη φράση «Συμβόλαιο με τον Λαό» την είχε χρησιμοποιήσει πρώτος ο ηγέτης του Ελληνικού Συναγερμού, στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, σε προεκλογική ομιλία του στη Θεσσαλονίκη, το 1952.
Στα τέλη του μήνα, ο Α. Παπανδρέου μίλησε σε συγκέντρωση στη «συντηρητική» Σπάρτη, δίνοντας την υπόσχεση-σύνθημα «Το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, ο λαός στην εξουσία». Επίσης, κατηγόρησε την κυβέρνηση για «εξάρτηση του έθνους, συρρίκνωση του ελληνισμού, λιτότητα για τον λαό και χλιδή για την οικονομική ολιγαρχία» και δήλωσε: «Στις εκλογές που έρχονται, η Νέα Δημοκρατία θα μπει στα χρονοντούλαπα της Ιστορίας».
«Εδώ και τώρα αλλαγή»
Ο Α. Παπανδρέου κήρυξε την έναρξη της προεκλογικής εκστρατείας του ΠΑΣΟΚ στις 30 Αυγούστου. Μιλώντας σε συγκέντρωση στελεχών στο γήπεδο του Σπόρτιγκ, έθεσε το αίτημα «Εδώ και τώρα αλλαγή» και υπογράμμισε ότι ο αγώνας του ΠΑΣΟΚ είναι μόνο κατά της Δεξιάς, προσκάλεσε τους «μη προνομιούχους Έλληνες» να ξεπεράσουν τις όποιες παραδοσιακές πολιτικές τους δεσμεύσεις και να συσπειρωθούν στο Κίνημα, ζήτησε από τις άλλες δυνάμεις «που ανήκουν στη δημοκρατική αντιπολίτευση, να συνειδητοποιήσουν πως έλαχε στο ΠΑΣΟΚ ο ιστορικός κλήρος και η ευθύνη για την πραγμάτωση της αλλαγής», και έδωσε έμφαση στο ότι «στο ΠΑΣΟΚ συμπορεύονται οι γενιές της Εθνικής Αντίστασης, των δύο δημοκρατικών ανένδοτων αγώνων και της αντίστασης στη δικτατορία».
Την περίοδο εκείνη το Κίνημα αριθμούσε 3.000 στελέχη, 100.000 μέλη, 1.200 τοπικές οργανώσεις, 62 νομαρχιακές επιτροπές και 110 κλαδικές οργανώσεις.
Οι «μεταγραφές» του ΠΑΣΟΚ
Στις 17 Σεπτεμβρίου, ο πρόεδρος της Παράταξης Κέντρου Γ. Μαύρος «ξεχνούσε» τις βαρύτατες κατηγορίες που εξαπέλυε εναντίον του Α. Παπανδρέου το ’77: Προβάλλοντας σαν δικαιολογία ότι δεν βρήκαν ανταπόκριση οι προσπάθειές του για τη συσπείρωση των δυνάμεων του Κέντρου, συμφώνησε με τον Α. Παπανδρέου να τεθεί επικεφαλής του ψηφοδελτίου Επικρατείας του ΠΑΣΟΚ. Στο Κίνημα εντάχθηκε και ο γενικός γραμματέας της Διοικούσας Επιτροπής της ΕΔΑ Μανώλης Γλέζος.
Με την εκλογική επιρροή των κομμάτων που εκπροσωπούσαν οι δύο προσωπικότητες να καταγράφεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα, ήταν φανερό ότι η κίνηση του Α. Παπανδρέου είχε περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα, θέλοντας να δείξει ότι πλέον το ΠΑΣΟΚ κάλυπτε όλη την Κεντροαριστερά.
«Ομπρός, βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα»
Στην κεντρική συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ, στην πλατεία Συντάγματος, ο 62χρονος Α. Παπανδρέου υποσχέθηκε, μεταξύ άλλων: Tιμαριθμική αναπροσαρμογή μισθών, ημερομισθίων και συντάξεων, καθιέρωση εβδομαδιαίας απασχόλησης 40 ωρών, πληρωμένη άδεια τεσσάρων εβδομάδων, αύξηση των οικογενειακών επιδομάτων, εξασφάλιση στέγης σε κάθε οικογένεια, δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης, συμμετοχή των εργαζομένων στη διοίκηση των κοινωνικοποιημένων και των μεγάλων ιδιωτικών επιχειρήσεων. Επίσης, υπογράμμισε ότι «στις εκλογές που έρχονται, αντιπαρατάσσονται η ελπίδα με τη σήψη και το ψέμα, η ηθική με τη διαφθορά» και υποσχέθηκε ότι η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ «θα είναι κυβέρνηση όλων των Ελλήνων».
Οι συγκεντρωμένοι φορούσαν κασκόλ, καπελάκια και φωσφορίζοντα βραχιόλια και κολιέ και κρατούσαν σημαίες και μπαλόνια, όλα σε πράσινο χρώμα. Δεκάδες μπαλόνια σχημάτιζαν ένα πράσινο ουράνιο τόξο, ενώ στη μέση της πλατείας κυριαρχούσε ένα μεγάλο πανό, με τρεις ήλιους και τρεις αριθμούς: 74-77-81: ο πρώτος ήλιος μόλις είχε ανατείλει, ο δεύτερος είχε αρχίσει να ανεβαίνει στο στερέωμα και ο τρίτος μεσουρανούσε.
Τα συνθήματα εκφωνούσαν η Συλβάνα Ράπτη, ο Φώτης Χατζημιχάλης και ο Χρήστος Παπουτσής. Ο τελευταίος βοηθούσε, μαζί με τους Σταύρο Μπουζάνη, Θανάση Παπαγεωργίου και Γιώργο Παναγιωτακόπουλο, στον συντονισμό της συγκέντρωσης τον «σπεσιαλίστα των κινητοποιήσεων», όπως τον αποκαλούσε ο Α. Παπανδρέου, Κίμωνα Κουλούρη, ο οποίος, μεταξύ άλλων, έκανε και την επιλογή των τραγουδιών που ακούγονταν από τις μεγαφωνικές εγκαταστάσεις.
Στη συγκέντρωση, ο κόσμος τραγουδούσε το «Καλημέρα ήλιε» και το «Πότε θα κάνει ξαστεριά», ενώ επίσης δημοφιλή τραγούδια ήταν ο «Ύμνος του ΠΑΣΟΚ (Ο ήλιος ο πράσινος, ο ήλιος π’ ανατέλλει μάς οδηγεί)» και το «Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες», λόγω της αναφοράς του στις «τρεις του Σεπτέμβρη», αν και οι στίχοι του Μάνου Ελευθερίου δεν αφορούσαν την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ αλλά την επανάσταση του 1843. Επίσης, το ρεπερτόριο περιλάμβανε το «Ζαβαρακατρανέμια» με τη φωνή του Νίκου Ξυλούρη, τραγούδια της ιταλικής Αντίστασης, δημοτικά και συνθέσεις των Μάνου Λοΐζου, Θάνου Μικρούτσικου, Διονύση Σαββόπουλου, Στ. Ξαρχάκου, Χρήστου Λεοντή και κυρίως του Μ. Θεοδωράκη (από την ταινία «Ζ» «Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ», «Ένα το χελιδόνι» «Εδώ το φως – Σε τούτα εδώ τα μάρμαρα» κ.ά.). Ακόμη, ακούστηκε το τραγούδι που συνέθεσε ειδικά για την εκδήλωση ο Γιάννης Μαρκόπουλος, «Προσκυνώ τη χάρη σου, λαέ μου», σε ερμηνεία του Χαράλαμπου Γαργανουράκη.
Το τραγούδι που συνόδευσε την εμφάνιση του Α. Παπανδρέου στην εξέδρα που είχε τοποθετηθεί μπροστά από το μπαλκόνι του υπουργείου Συντονισμού, ήταν το «Πνευματικό εμβατήριο (Ομπρός, βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα)», μια σύνθεση του υποψήφιου βουλευτή του ΚΚΕ Μ. Θεοδωράκη, σε ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη, που επίσης υποστήριζε το ΚΚΕ. Χιλιάδες μπαλόνια με ήλιον αφέθηκαν να πετάξουν στον ουρανό, κόκκινες φωτοβολίδες εκτοξεύονταν από κάθε γωνιά της πλατείας και ανάβονταν δεκάδες καπνογόνα, με τον αρχηγό του ΠΑΣΟΚ να χαρακτηρίζει τη συγκέντρωση «πανηγύρι της δημοκρατίας, της νίκης και της απελευθέρωσης του λαού».
Τα συνθήματα που φώναζαν οι οπαδοί του ΠΑΣΟΚ ήταν: «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες», «Είσαι ο πρωθυπουργός», «Μαζί σου, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα», «Εδώ και τώρα, Ανδρέα ήρθε η ώρα», «Ο λαός απαντά όχι πια στη Δεξιά», «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά», «Λαός – ΠΑΣΟΚ στην εξουσία», «Ήρθε η ώρα της αλλαγής», «Ψήφο στο ΠΑΣΟΚ, ναι στην αλλαγή», «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, το ίδιο συνδικάτο», «ΠΑΣΟΚ, ειρήνη, δημοκρατία», «ΠΑΣΟΚ, αλλαγή, λαϊκή συμμετοχή», «Λαός – στρατός αδερφωμένοι», «Στις 19 θα κάνει ξαστεριά» και «Θέλουμε πρωθυπουργό, να μπορεί να πει το ρο», που αναφερόταν στην αδυναμία του Γ. Ράλλη να προφέρει καθαρά το γράμμα «ρο». Ο Α. Παπανδρέου απαντούσε σε πολλά από τα συνθήματα.
Την ευθύνη της τηλεοπτικής κάλυψης της συγκέντρωσης ανέλαβε ο σκηνοθέτης της ΕΡΤ Τάσος Μπιρσίμ (Μπιρσιμιτζόγλου). Οι καινοτόμοι ιδέες που εφάρμοσε στην πλατεία Συντάγματος ενόχλησαν τη Βραδυνή της επόμενης ημέρας, που έκανε λόγο για «προσβολή του δημοκρατικού αισθήματος του ελληνικού λαού» από τον Τ. Μπιρσίμ, επειδή «έβαζε τον κ. Παπανδρέου με μιξάζ μέσα στη Βουλή» και παρουσίαζε «με ταμπέλες τους γύρω δρόμους για να δείξει μέχρι πού έφτανε η συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ».
Κάν’ το όπως ο… Μιτεράν!
Απ’ όλες τις αφίσες του ΠΑΣΟΚ, ξεχώρισε εκείνη με τον Α. Παπανδρέου να κοιτάζει στο «μέλλον», έχοντας για φόντο τον ήλιο που ξεπροβάλλει πίσω από ένα βουνό. Στη φωτογραφία του αρχηγού του ΠΑΣΟΚ (που δεν είχε τραβηχτεί στην ύπαιθρο αλλά σε στούντιο, από τον Στέφανο Πάσχο) ήταν σαφείς οι επιρροές από την αντίστοιχη αφίσα που είχε εμπνευστεί ο διαφημιστής Ζακ Σεγκελά για τον Φρανσουά Μιτεράν στις γαλλικές προεδρικές εκλογές του 1981 και συνοδευόταν από το σλόγκαν «Η ήρεμη δύναμη» (το οποίο θα χρησιμοποιούσε το Κίνημα σε προσεχή προεκλογική του καμπάνια).
Οι επιρροές από τον Γάλλο πολιτικό δεν σταματούσαν εκεί: Ο τίτλος που είχε δοθεί στο πρόγραμμα του Σοσιαλιστικού Κόμματος το 1972 αναφερόταν σε «αλλαγή» («Αλλάξτε τη ζωή»), ενώ ο ύμνος του κόμματος είχε την προτροπή «Ας αλλάξουμε τη ζωή εδώ και τώρα». Επίσης, το 1974, ο Φρ. Μιτεράν είχε υποσχεθεί ότι θα είναι «πρόεδρος όλων των Γάλλων».
«Ο λαός θέλει, το ΠΑΣΟΚ μπορεί»
Το ΠΑΣΟΚ παρουσίασε, σε γιγαντοαφίσες και απλές αφίσες, συνολικά 22 θέματα. Την ευθύνη του δημιουργικού σχεδιασμού της καμπάνιας είχε ο Τάκης Καλαντίδης, ο οποίος έβαλε την προσωπική του «σφραγίδα» σε αφίσες «με απλές, κατανοητές εικόνες, με ξεκάθαρα μηνύματα, με συναισθήματα και αισιοδοξία», σε μια εκστρατεία «που άλλαξε τον τρόπο επικοινωνίας των κομμάτων, γιατί κατάφερε, πρώτη, να “μεταφράσει” τον πολιτικό λόγο σε εικόνες, να εικονοποιήσει δηλαδή τον καταμερισμό του προγράμματος του “Συμβολαίου με τον Λαό”», όπως αναφέρει ο ίδιος*.
Στις αφίσες, ο πράσινος ήλιος του Κινήματος συνοδευόταν από τη φράση «Για την αλλαγή. Το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, ο λαός στην εξουσία». Με κεντρικό άξονα το σύνθημα «Ο λαός θέλει, το ΠΑΣΟΚ μπορεί», οι αφίσες κατέγραφαν τις δεσμεύσεις του κόμματος για: ανακατανομή εθνικού εισοδήματος, εξάλειψη της γραφειοκρατίας, κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας, ζωντάνεμα της ελληνικής υπαίθρου, προστασία των μικρομεσαίων, κοινωνική φροντίδα, εξασφάλιση πραγματικής ισότητας στην Ελληνίδα, σταμάτημα της ακρίβειας, ανοίγματος καινούργιων οριζόντων στην Παιδεία και στα νιάτα, προστασία του περιβάλλοντος κ.λπ.
Σύμφωνα με τη Βραδυνή, το ΠΑΣΟΚ τύπωσε πάνω από 900.000 αφίσες (ενώ η Ν.Δ. τύπωσε πάνω από 1.000.000)**. Ο Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος σημείωνε στα Νέα ότι τα χρήματα που δαπάνησε στον προεκλογικό του αγώνα το ΠΑΣΟΚ προέρχονταν βασικά από τα έσοδα της οικονομικής του εξόρμησης και ότι το μεγάλο του «όπλο» ήταν, και σ’ αυτή την αναμέτρηση, η εθελοντική προσφορά εργασίας των μελών και των οπαδών του (αφισοκολλήσεις κ.λπ.)***.
Επίσης, το Κίνημα κυκλοφόρησε πληθώρα εντύπων και είχε (δύο) διαφημιστικές καταχωρίσεις στον Τύπο.
Υπεύθυνος και συντονιστής για τον πολιτικό και επικοινωνιακό σχεδιασμό και για την εκλογική στρατηγική και την κλιμάκωσή της ήταν το μέλος του εκτελεστικού γραφείου του ΠΑΣΟΚ Κώστας Λαλιώτης. Στα συνθήματα και στα κείμενα πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους οι επαγγελματίες της διαφήμισης Σπύρος Μάνδρος και Κώστας Τζεδόπουλος. Στο επικοινωνιακό επιτελείο συμμετείχαν επίσης ο προγραμματιστής Μέσων Αλέξανδρος Κυδωνάκης και ο σύμβουλος μάρκετινγκ και στέλεχος του Κινήματος Παντελής Οικονόμου****.
(*) Από προσωπική συνέντευξη με τον Τάκη Καλαντίδη.
(**) Ανυπόγραφο ρεπορτάζ με τον τίτλο «Η μάχη της αφίσας», Η Βραδυνή, 6 Οκτωβρίου 1981, σελ. 8.
(***) Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, «Η βιομηχανία του προεκλογικού αγώνα», Τα Νέα, 10 Οκτωβρίου 1981, σελ. 5.
(****) Τα στοιχεία έδωσαν στον συγγραφέα ο Κώστας Λαλιώτης και ο Τάκης Καλαντίδης.
«Το σχέδιο νίκης»
Το βάρος της οργάνωσης της προεκλογικής εκστρατείας του ΠΑΣΟΚ ανατέθηκε στην Κεντρική Ομάδα Δουλειάς Εκλογικού Αγώνα, με τους Παρασκευά Αυγερινό, Γιώργο Γεννηματά και Άκη Τσοχατζόπουλο να είναι μεταξύ εκείνων που κατείχαν σημαντικές θέσεις. Ο τελευταίος, μάλιστα, είχε την καθοδήγηση μιας ομάδας που είχε μεγάλη συμβολή στο «σχέδιο νίκης του ΠΑΣΟΚ»*. Σύμφωνα μ’ αυτό, ένα υψηλής επιστημονικής εξειδίκευσης επιτελείο είχε στη διάθεσή του έναν ιδιόκτητο ηλεκτρονικό υπολογιστή του Κινήματος, ο οποίος επεξεργαζόταν στοιχεία και πληροφορίες που έδιναν καθημερινά οι οργανώσεις του ΠΑΣΟΚ απ’ όλη τη χώρα. Το επιτελείο κατέστρωσε με κάθε λεπτομέρεια τους εκλογικούς στόχους του κόμματος κατά περιφέρεια, επισήμανε τις περιοχές στις οποίες έπρεπε να γίνει εντατικότερη κομματική δουλειά και προσδιόρισε τις περιοχές που πρέπει να επισκεφθεί ο ίδιος ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ή κλιμάκια στελεχών του. Στον προγραμματισμό βοήθησαν οι νομαρχιακές επιτροπές του ΠΑΣΟΚ, που σε τακτά χρονικά διαστήματα έκαναν τοπικές σφυγμομετρήσεις των διαθέσεων του τοπικού εκλογικού σώματος, στέλνοντας τα σχετικά στοιχεία στην Αθήνα.
(*) Έτσι τιτλοφορήθηκε το άρθρο του Κώστα Γερονικολού στο Έθνος, 23 Σεπτεμβρίου 1981, σελ. 1 και 8, από το οποίο αντλήθηκαν
οι σχετικές πληροφορίες.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ
Ο στόχος του 17%
Στις 5 Ιουνίου του 1981, ο γενικός γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Χαρίλαος Φλωράκης εξήγγειλε ότι ο βασικός στόχος του κόμματος ήταν να μπει στη δεύτερη κατανομή (λαμβάνοντας έτσι «40 έδρες, ίσως λίγο περισσότερες», όπως εκτιμούσε ο ίδιος). Χαρακτήρισε μάλιστα την επιδίωξη του 17% ως τον «μόνο σίγουρο δρόμο για να φύγει η Δεξιά από την εξουσία και κυρίως να υπάρξει ουσιαστική αλλαγή» και ανέφερε ότι το ΚΚΕ «απευθύνεται σε όλους τους δημοκράτες, ακόμα και σε ψηφοφόρους της Δεξιάς που είναι δυσαρεστημένοι από την πολιτική της». Παρά τον «επιθετικό» του χαρακτήρα, ο στόχος του 17% θεωρήθηκε ως «ανάχωμα» σε πιθανές διαρροές ψηφοφόρων του ΚΚΕ και εν γένει της Αριστεράς προς το κόμμα του Α. Παπανδρέου, ενώ, σύμφωνα με τον κοινοβουλευτικό εκπρόσωπο του ΚΚΕ εσωτερικού Λεωνίδα Κύρκο, το συγκεκριμένο αίτημα ήταν «ανέφικτο» και αποσκοπούσε «μόνο στο χτύπημα» του κόμματός του.
Στις 23 Σεπτεμβρίου, μιλώντας σε συνέντευξη Τύπου που διοργάνωσε η Ένωση Ανταποκριτών Ξένου Τύπου, ο 67χρονος Χ. Φλωράκης υπογράμμισε ότι το ΚΚΕ «διεκδικεί την ενεργό και υπεύθυνη συμμετοχή του στη διακυβέρνηση της χώρας».
«Ψήφο στο κόμμα της πραγματικής αλλαγής»
Με την εκλογική του διακήρυξη, που είχε τον τίτλο «Ψήφο στο κόμμα της πραγματικής αλλαγής», το ΚΚΕ απευθύνθηκε στους εργάτες, στους υπαλλήλους, στους αγρότες, στους επαγγελματοβιοτέχνες και μικρέμπορους, στους επιστήμονες, στους διανοούμενους, στη νεολαία και στις γυναίκες, καθώς επίσης και στους αγωνιστές της Αριστεράς, της Εθνικής Αντίστασης, της ΕΔΑ, της νεολαίας Λαμπράκη, της γενιάς του Πολυτεχνείου.
Το ΚΚΕ δεσμεύτηκε ότι θα αγωνιστεί, μεταξύ άλλων, για το «ξήλωμα των βάσεων από τον τόπο μας», την έξοδο της χώρας από το ΝΑΤΟ, την κατάργηση όλων των «υποδουλωτικών» ελληνοαμερικανικών συμφωνιών, την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και τον επαναπατρισμό των προσφύγων, και την εξασφάλιση της συμμετοχής των εργαζομένων στη διοίκηση των κρατικών επιχειρήσεων και των κοινωνικών οργανισμών.
«Αλλαγή δεν γίνεται χωρίς το ΚΚΕ»
Στην κεντρική συγκέντρωση του ΚΚΕ, στην πλατεία Συντάγματος, ο Χ. Φλωράκης απηύθυνε δριμύ «κατηγορώ» κατά της Δεξιάς και της πολιτικής της. Επίσης, τόνισε ότι «ούτε μισή ψήφο σε άλλο κόμμα δεν πρόκειται να δώσει το ΚΚΕ», σε μια περίοδο που ο Ριζοσπάστης διαρκώς αναφερόταν σε «απαράδεκτη φημολογία, που θέλει το ΚΚΕ να έχει συμφωνήσει με το ΠΑΣΟΚ ώστε μέλη και οπαδοί του να το υπερψηφίσουν».
Στη συγκέντρωση, μεταδίδονταν αντάρτικα και δημοτικά τραγούδια. Επίσης τραγούδια του Μ. Λοΐζου (μεταξύ των οποίων το «Δέντρο»), του Χρ. Λεοντή, του Θ. Μικρούτσικου και κυρίως του Μ. Θεοδωράκη, με τον κόσμο να χειροκροτεί ρυθμικά στο «Με τόσα φύλλα (Σώπα όπου να ’ναι θα σημάνουν οι καμπάνες)». Μετά το πέρας της ομιλίας του Χ. Φλωράκη, ακούστηκε το «Λίγο ακόμα».
Τα συνθήματα του κόμματος εκφωνούσαν ο ηθοποιός Κώστας Καζάκος και η δημοσιογράφος Αριστέα Ελληνούδη, μπαλόνια με ήλιον σήκωναν μεγάλα πανό που έγραφαν «Για σίγουρη ήττα της Δεξιάς – ΚΚΕ 17%» και «ΚΚΕ 17% – Αλλαγή για τον λαό», «μπουκέτα» από κόκκινες σημαίες ενωμένες στην κορυφή άνοιγαν και αποκαλύπτονταν συνθήματα όπως «ΚΚΕ 17%» σε λευκά ταμπλό, και μέλη του κόμματος σχημάτιζαν το επιδιωκόμενο «17%» εναλλάξ με την «Αλλαγή» με έγχρωμα χαρτόνια, θυμίζοντας τους Σοβιετικούς ευέλπιδες στην Ολυμπιάδα της Μόσχας το 1980.
Τα συνθήματα που φώναζαν οι συγκεντρωμένοι οπαδοί ήταν: «ΚΚΕ, αλλαγή, δεύτερη κατανομή», «ΚΚΕ δυνατό, αλλαγή για τον λαό», «ΚΚΕ ισχυρό, δύναμη για τον λαό», «Αλλαγή δεν γίνεται χωρίς το ΚΚΕ», «Αλλαγή δεν γίνεται με ΝΑΤΟ και ΕΟΚ», «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, το ίδιο συνδικάτο», «Έξω για πάντα από το ΝΑΤΟ», «Όχι στην ΕΟΚ των μονοπωλίων», «Ενότητα και πάλη, να φύγει η Δεξιά», «ΚΚΕ, το κόμμα σου λαέ», «Ζήτω το κόμμα της εργατιάς», «Λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος», «ΚΚΕ ψηφίζουμε, ψήφο δεν χαρίζουμε», «Εμπρός για μια νέα Ελλάδα», «Φονιάδες των λαών, Αμερικάνοι», «Ένας είναι ο εχθρός, ο ιμπεριαλισμός», «ΝΑΤΟ, ΣΙΑ, προδοσία», «Τιμημένο ΚΚΕ, να το κόμμα σου λαέ» και «Δημοκρατική συνεργασία, όχι άλλο ’63», που απευθυνόταν στο ΠΑΣΟΚ, θυμίζοντας την αναμέτρηση του 1963, όταν η κυβέρνηση μειοψηφίας του Γ. Παπανδρέου υπέβαλε την παραίτησή της για να μη στηριχθεί στις ψήφους της ΕΔΑ.
Την ευθύνη της οργάνωσης της συγκέντρωσης είχε ο γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας Δημήτρης Γόντικας και ο Τ. Μπιρσίμ επιμελήθηκε την τηλεοπτική κάλυψη.
Τα συνθήματα, η κασέτα και η «τηλεόραση» του ΚΚΕ
Τα δύο βασικά συνθήματα με τα οποία πλαισίωσε τις αφίσες του το ΚΚΕ ήταν το «Για να φύγει η Δεξιά. Για την Αλλαγή» και το «Για να κάνουμε σίγουρη την αλλαγή, ψηφίστε ΚΚΕ». Το ΚΚΕ κυκλοφόρησε μια κασέτα με Τα τραγούδια της εκλογικής μάχης. Επρόκειτο για συνθέσεις των Μ. Θεοδωράκη, Ελένης Καραΐνδρου, Χρ. Λεοντή, Μ. Λοΐζου, Δημήτρη Μαραγκόπουλου, Θ. Μικρούτσικου, Τερψιχόρης Παπαστεφάνου, Μάριου Τόκα και Χριστόδουλου Χάλαρη, με ερμηνευτές τους Χαρούλα Αλεξίου, Μαρία Δημητριάδη, Έθελ Λουκαδή, Αλίκη Καγιαλόγλου, Μ. Φαραντούρη, Λάκη Χαλκιά και Ν. Ξυλούρη. Επίσης, ακούγονταν οι φωνές του Μάνου Κατράκη και του Γιάννη Ρίτσου. Τη μακέτα της εκλογικής κασέτας φιλοτέχνησε ο χαράκτης Τάσσος*. Παράλληλα, το ΚΚΕ χρησιμοποίησε το βίντεο για να επικοινωνήσει με τον λαό. Η «τηλεόραση του ΚΚΕ», με την ονομασία «Κανάλι 17», χαρακτηρίστηκε ως «η απάντηση του κόμματος στα επίσημα πλυντήρια εγκεφάλων της ΕΡΤ και της ΥΕΝΕΔ». Το κανάλι εξέπεμπε σε εκλογικά κέντρα, κομματικές εκδηλώσεις, καφενεία και πλατείες και, μεταξύ άλλων, προβάλλονταν στιγμιότυπα από ομιλίες του Χ. Φλωράκη, κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις. Ιδιαίτερα δημοφιλής ήταν η πολιτικοκοινωνική σάτιρα «Τα σύκα – σύκα»: Ο Λευτέρης Χαρωνίτης ήταν ο σκηνοθέτης της βιντεοταινίας-επιθεώρησης, για την οποία δούλεψαν δωρεάν δεκάδες καλλιτέχνες και τεχνικοί, φίλοι και μέλη του κόμματος (μεταξύ των οποίων οι Ελένη Ανουσάκη, Κ. Καζάκος, Λυκούργος Καλλέργης, Κώστας Καραγιώργης, Δάνης Κατρανίδης, Ηλίας Λογοθέτης, Μίμης Φωτόπουλος)**.
Επικεφαλής της Κεντρικής Εκλογικής Επιτροπής του κόμματος ήταν ο Νίκος Καλούδης. Η Ρούλα Κουκούλου είχε την ευθύνη για το τμήμα προπαγάνδας, ο Διονύσης Γεωργάτος για το τμήμα εκτύπωσης και διακίνησης υλικού, και ο Μίμης Ανδρουλάκης για το τμήμα Τύπου. Και σ’ αυτή την αναμέτρηση, τα συνεργεία των αφισοκολλητών πρόσφεραν εθελοντικά την εργασία τους***.
(*) «Τα τραγούδια της εκλογικής μάχης του ΚΚΕ», Ριζοσπάστης, 10 Σεπτεμβρίου 1981, σελ. 4.
(**) «Το Κανάλι 17», Ριζοσπάστης, 23 Σεπτεμβρίου 1981, σελ. 4. «Η τηλεόραση του ΚΚΕ», Ριζοσπάστης, 7 Οκτωβρίου 1981, σελ. 4.
(***) Μπαρτζινόπουλος, «Η βιομηχανία του προεκλογικού αγώνα», ό.π., σελ. 5.
«Λήθη στο παρελθόν»
Σχεδόν διπλασιάζοντας το ποσοστό του από το 1977, το ΠΑΣΟΚ κατέκτησε μια ισχυρή κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Όπως σημειώνει ο Ηλίας Νικολακόπουλος, η νίκη του Κινήματος «υπήρξε το αποτέλεσμα αφενός της συνολικής σχεδόν απορρόφησης της εκλογικής βάσης που είχε απομείνει στην ΕΔΗΚ (περίπου κατά 80%) και αφετέρου ενός εντυπωσιακού ρεύματος απευθείας από τη Ν.Δ., το μέγεθος του οποίου εκτιμάται ότι άγγιξε το 12%-13% του εκλογικού σώματος»*. Ο Α. Παπανδρέου ζήτησε από τον λαό «συμφιλίωση, λήθη στο παρελθόν».
Ο Γ. Ράλλης συνεχάρη ιπποτικά τον αντίπαλό του και ευχήθηκε να μη χρειαστεί να μετανιώσει ο λαός για την επιλογή του. Στα τέλη Νοεμβρίου, έθεσε θέμα ανανέωσης της εμπιστοσύνης στο πρόσωπό του, αλλά στις 7 Δεκεμβρίου οι περισσότεροι βουλευτές της Ν.Δ. ψήφισαν υπέρ της… αλλαγής στην ηγεσία του κόμματος. Δύο ημέρες μετά, ο 71χρονος Ευ. Αβέρωφ πετύχαινε να εκλεγεί αρχηγός της Ν.Δ., λαμβάνοντας 67 ψήφους, έναντι 32 του Κ. Στεφανόπουλου και 12 του Ιωάννη Μπούτου.
Αν και το ΚΚΕ έμεινε μακριά από τον εκλογικό του στόχο, οι οπαδοί του πανηγύρισαν μαζί με εκείνους του ΠΑΣΟΚ σε όλη τη χώρα και ο Χ. Φλωράκης δεσμεύτηκε ότι το κόμμα του «θα συμβάλει αποφασιστικά στην πραγματοποίηση της Αλλαγής στον τόπο μας».
Το Κόμμα Προοδευτικών του Σπύρου Μαρκεζίνη κατέλαβε την τέταρτη θέση (με ποσοστό 1,68%) αλλά έμεινε εκτός Βουλής, όπως άλλωστε και το ΚΚΕ εσωτερικού, το οποίο, στις πρώτες εκλογές που κατέβηκε αυτοτελώς, βρέθηκε στην πέμπτη θέση (με ποσοστό 1,34%).
Επίσης, στις εθνικές εκλογές του ’81, επισφραγίστηκε ο «εξοβελισμός» του Κέντρου από την κεντρική πολιτική σκηνή, καθώς κανείς από τους σχηματισμούς με τους οποίους εκπροσωπήθηκε (ΕΔΗΚ, Κόμμα Φιλελευθέρων και ΚΟΔΗΣΟ-ΚΑΕ) δεν κατάφερε να μπει στη Βουλή των Ελλήνων.
(*) Ηλίας Νικολακόπουλος, Των εκλογών τα πάθη. Ψηφίδες της ελληνικής εκλογικής ιστορίας του 20ού αιώνα. Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Το Βήμα, 2012, σελ. 165.