Ανδρέας εναντίον «αντι-Ανδρέα»
Στις 29 Αυγούστου 1984, ο Ευάγγελος Αβέρωφ, ο οποίος είχε ηττηθεί από τον Ανδρέα Παπανδρέου στις ευρωεκλογές της ίδιας χρονιάς αλλά αντιμετώπιζε και προβλήματα υγείας, έδωσε στη δημοσιότητα την επιστολή της παραίτησής του από την ηγεσία της Ν.Δ., τονίζοντας ότι παραδίδει το κόμμα με ισχυρή οργάνωση (2.000 τοπικές οργανώσεις, 400 κλαδικές και με τα μέλη της ΟΝΝΕΔ να πλησιάζουν τα 100.000). Θα ανακηρυσσόταν επίτιμος πρόεδρος του κόμματος.
Την 1η Σεπτεμβρίου, η Κοινοβουλευτική Ομάδα της Ν.Δ. κλήθηκε να εκλέξει τον τέταρτο κατά σειράν ηγέτη του κόμματος. Έξι χρόνια μετά την προσχώρησή του στο κόμμα, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης εξελέγη αρχηγός του, λαμβάνοντας 71 ψήφους έναντι 41 του αντιπάλου του Κωστή Στεφανόπουλου. Ο Κρητικός πολιτικός εξελέγη ως ο καταλληλότερος για την πραγματοποίηση ανοίγματος της Ν.Δ. στον κεντρώο χώρο, αλλά και ως «αντι-Ανδρέας», δηλαδή ως ο καταλληλότερος να αντιμετωπίσει τον πρωθυπουργό και πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ. Οι δύο άνδρες είχαν συνυπάρξει στην τελευταία κυβέρνηση του «Γέρου της Δημοκρατίας» και θεωρούνταν ως οι επικρατέστεροι διάδοχοί του στην ηγεσία της Ενώσεως Κέντρου.
Την επόμενη ημέρα, ο A. Παπανδρέου έκρινε ως «απόδειξη εκφυλισμού της Κοινοβουλευτικής Ομάδας της Νέας Δημοκρατίας το ότι μπόρεσε να εκλέξει έναν Εφιάλτη για αρχηγό της». Επίσης, ξεκαθάρισε ότι δεν επρόκειτο να έχει διάλογο με κάποιον που «πρόδωσε [το 1965] τον Γεώργιο Παπανδρέου και την Ένωση Κέντρου και είναι υπεύθυνος για την εφτάχρονη δικτατορία και την προδοσία της Κύπρου». Ακόμα, χαρακτήρισε τον Κων. Μητσοτάκη «άτομο που εκπροσωπεί τα μεγάλα μονοπωλιακά ξένα και ντόπια συμφέροντα και την εξάρτηση στη χώρα μας».
Στην εκλογική αναμέτρηση του 1985, η σύγκρουση μεταξύ των δύο μεγάλων κομμάτων θα είχε έντονο το στοιχείο της προσωπικής «βεντέτας» μεταξύ των ηγετών τους.
Η έντονη αντίδραση της Ν.Δ. στην εκλογή Σαρτζετάκη
Αν και άφηνε συστηματικά να εννοηθεί ότι θα πρότεινε εκ νέου τον Κωνσταντίνο Καραμανλή για Πρόεδρο της Δημοκρατίας, στις 9 Μαρτίου 1985, ο Α. Παπανδρέου ανακοίνωσε την απόφασή του να προτείνει την υποψηφιότητα του «διακεκριμένου Δικαστή και αγωνιστή της Δημοκρατίας», όπως τον χαρακτήρισε, Χρήστου Σαρτζετάκη και να προχωρήσει σε αναθεώρηση του Συντάγματος, μειώνοντας τις υπερεξουσίες του Προέδρου της Δημοκρατίας.
Πρόσωπο «συμβολικά φορτισμένο», όπως σημειώνει ο Γιάννης Βούλγαρης, ο Χρ. Σαρτζετάκης είχε επιδείξει γενναία στάση ως ο ανακριτής της πολύκροτης υπόθεσης Λαμπράκη, με την κυβέρνηση Κων. Καραμανλή να κατηγορείται από την ΕΔΑ ως υπεύθυνη για τη δολοφονία του βουλευτή της τον Μάιο του 1963.
Η επιλογή του Χρ. Σαρτζετάκη θεωρήθηκε ότι έγινε από τον Α. Παπανδρέου με στόχο την προσέγγιση των ψηφοφόρων της παραδοσιακής Αριστεράς.
Ο Κων. Καραμανλής παραιτήθηκε από το υπόλοιπο της θητείας του: Θα έλυνε τη σιωπή του δύο 24ωρα πριν από τις εκλογές, καλώντας τους Ελληνες να χρησιμοποιήσουν την πείρα τους και να μην «οδηγήσουν τη χώρα σε καινούργιες περιπέτειες», με το ΠΑΣΟΚ να απαντά ότι «ο ελληνικός λαός δεν έχει ανάγκη από αυτόκλητους σωτήρες».
Το ΚΚΕ συμφώνησε με την πρόταση για τον Χρ. Σαρτζετάκη, ο οποίος εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας, λαμβάνοντας 180 ψήφους, στην τρίτη, επεισοδιακή ψηφοφορία της Βουλής, στις 29 Μαρτίου.
Ο Κων. Μητσοτάκης αμφισβήτησε τη νομιμότητα της εκλογής του, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι στηρίχθηκε στην αμφισβητούμενη ψήφο του προέδρου της Βουλής και προσωρινού Προέδρου της Δημοκρατίας, Γιάννη Αλευρά. Απαίτησε μάλιστα εμφατικά πρόωρες εκλογές και στις 5 Απριλίου μίλησε σε μεγάλη συγκέντρωση της Ν.Δ. στην πλατεία Συντάγματος, που διοργανώθηκε με το σύνθημα: «Τώρα τη λύση να δώσει ο λαός».
Στην προεκλογική περίοδο, ο Κων. Μητσοτάκης έκανε «σημαία» την «παράνομη και άκυρη εκλογή Σαρτζετάκη», τον οποίο χαρακτήριζε «δήθεν Πρόεδρο». Εξέφρασε μάλιστα την άποψη ότι αν ο λαός δώσει την πλειοψηφία στη Ν.Δ., τότε ο Χρ. Σαρτζετάκης θα υποβάλει την παραίτησή του. Σε μια προσπάθεια διακωμώδησής του, μερίδα του φιλονεοδημοκρατικού Τύπου και οπαδοί του κόμματος είχαν δώσει στον Χρ. Σαρτζετάκη το παρατσούκλι «Αγκαλίτσας». Στο Β΄ Συνέδριο της Ν.Δ., τον Φεβρουάριο του 1986, ο Κων. Μητσοτάκης θα δήλωνε: «Είναι πιθανόν να μας έβλαψε εκλογικά η στάση μας στο θέμα Σαρτζετάκη. Δεν τονίσαμε πολύ την κοινωνική πλευρά του προγράμματός μας».
Προκήρυξη πρόωρων εκλογών για «εθνικούς λόγους»
Στις 17 Απριλίου, με επιστολή του στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ο Α. Παπανδρέου γνωστοποίησε την ομόφωνη απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου να προτείνει την προκήρυξη των εκλογών για τις 2 Ιουνίου, επικαλούμενος «δύο εξαιρετικής σημασίας εθνικούς λόγους»: την ανάγκη άμεσης εκλογής Αναθεωρητικής Βουλής και τη νέα εμπλοκή του Κυπριακού. Στις 22 Απριλίου, γνωστοποιήθηκε ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας είχε αποδεχθεί την πρόταση. Η χώρα είχε ήδη μπει σε προεκλογική περίοδο, η οποία ξεκίνησε επίσημα στις 7 Μαΐου, με τη θυροκόλληση του Προεδρικού Διατάγματος για τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη των εκλογών. Η Ν.Δ. διαμαρτυρήθηκε ότι οι υπηρεσιακοί υπουργοί «δεν είναι πρόσωπα κοινής εμπιστοσύνης».
Αναμέτρηση με την Ελλάδα «χωρισμένη στα δύο»
Ήταν μια προεκλογική περίοδος έντονης πόλωσης (που ερχόταν ως συνέχεια, και μάλιστα «ενισχυμένη», του κλίματος που είχε επικρατήσει στις Ευρωεκλογές του ’84), με την Ελλάδα «να έχει χωριστεί στα δύο», όπως σημείωσαν πολιτικοί αναλυτές.
Το φαινόμενο των «πράσινων» και «γαλάζιων» καφενείων γνώρισε την κορύφωσή του –ακόμα και ο Α. Παπανδρέου ανεφερόταν σ’ αυτό σε ομιλίες του– και, σχεδόν καθημερινά, οι εφημερίδες κατέγραφαν επεισόδια μεταξύ των οπαδών των δύο μεγάλων κομμάτων.
Παράλληλα, εκατοντάδες μικροβιοτεχνίες εργάζονταν νυχθημερόν για να προμηθεύσουν τους ψηφοφόρους με σημαίες, αναπτήρες, κομπολόγια, μπρελόκ, γραβάτες, στυλό, φλιτζάνια που όταν γέμιζαν εμφάνιζαν στην εξωτερική τους όψη το σήμα της Ν.Δ. και ρολόγια quartz στα οποία αναβόσβηνε ο ήλιος του ΠΑΣΟΚ*.
Οι τοίχοι γέμιζαν με αφίσες και συνθήματα, τα αεροπανό ήταν αναρίθμητα, χιλιάδες εκλογικά κέντρα με μεγάφωνα στη διαπασών στήθηκαν σε όλη την Ελλάδα και, όπως σημείωνε ο Γιώργος Λακόπουλος στο Βήμα της Κυριακής, κάθε βράδυ, στους δρόμους περιφέρονταν αυτοκίνητα και ενθουσιώδεις οπαδοί των δύο μονομάχων, ανεμίζοντας τις σημαίες τους και «χαλώντας τον κόσμο» με τα κλάξον.
Μεγαλειώδεις αυτοκινητοπομπές συνόδευαν τους ηγέτες των δύο μεγάλων κομμάτων στις επισκέψεις τους σε πολλές πόλεις και οι φανατικοί οπαδοί ντύνονταν «απ’ την κορφή ως τα νύχια» στα πράσινα ή στα μπλε, πραγματοποιούσαν «κηδείες» των αντιπάλων τους και δημιουργούσαν μια «πανηγυρική εικόνα», ανεμίζοντας πλαστικές ή υφασμάτινες σημαίες στις ογκώδεις συγκεντρώσεις, για τις τηλεοπτικές καλύψεις των οποίων χρησιμοποιήθηκαν μέχρι και ελικόπτερα.
Τον Μάιο του 1985, ο μέσος όρος της συνολικής κυκλοφορίας των πολιτικών αθηναϊκών εφημερίδων πανελλαδικής εμβέλειας σημείωσε ένα απλησίαστο ρεκόρ (1.326.000 φύλλα την ημέρα), με κάποιες εξ αυτών να διαδραματίζουν ιδιαίτερο ρόλο στο γενικότερο κλίμα όξυνσης στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι εκλογές: Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, η Αυριανή που, στις 10 Μαΐου, δημοσίευσε στην πρώτη σελίδα φωτογραφία του αρχηγού της Ν.Δ. επί Κατοχής με δύο «αξιωματικούς των Ες Ες» υπό τον τίτλο «Άνθρωπος των Ναζί ο Κώστας Μητσοτάκης». Το πολιτικό κλίμα πήρε φωτιά, με τους οπαδούς του ΠΑΣΟΚ να φωνάζουν στις συγκεντρώσεις «Φόλα στο σκύλο των Ες Ες» και να κρατάνε φωτογραφίες με τον αρχηγό της Ν.Δ. «ντυμένο» με στολή ναζί. Ο Κων. Μητσοτάκης έκανε λόγο για σκευωρία.
Όσον αφορά τις αξιόπιστες, δημοσιοποιημένες δημοσκοπήσεις, αυτές ήταν μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού. Πανελλαδικής εμβέλειας ήταν εκείνη που πραγματοποιήθηκε από την εταιρεία Metrix – Research Center, στο διάστημα από τις 18 έως τις 30 Απριλίου, κάλυψε την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΕΝΑ, στις 14 Μαΐου. Η έρευνα έφερνε πρώτο το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 40% και τη Ν.Δ. στη δεύτερη θέση με 36,8%, ενώ στα άλλα κόμματα έδινε: ΚΚΕ 11,9%, ΚΚΕ εσωτερικού 2,6% και ΕΠΕΝ 0,3%. Το ποσοστό των αναποφάσιστων ήταν 7,8%.
(*) Ηλίας Γεωργάκης, «Προεκλογικό… ψιλικατζίδικο», Τα Νέα, 24 Μαΐου 1985, σελ. 13.
του κυβερνώντος κόμματος.
Ψήφος στα 18 – Λίστα – Νέος εκλογικός νόμος
Το σύνθημα «Ψήφος στα 18» έγινε πράξη το 1981, όταν η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ μείωσε το κατώτατο ηλικιακό όριο για τη συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία με τον Ν. 1224. Ενα χρόνο μετά, με τον Ν. 1303, καταργήθηκε ο σταυρός προτίμησης και καθιερώθηκε η «λίστα». Η τροποποίηση της εκλογικής νομοθεσίας ολοκληρώθηκε με τον Ν. 1516/1985: Ο νέος εκλογικός νόμος διαμορφώθηκε με βάση τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών του 1984 και επέτρεπε στο πρώτο κόμμα να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση ακόμα και με μικρή διαφορά από το δεύτερο.
Με τον νέο εκλογικό νόμο:
– Στην πρώτη κατανομή διατηρούνταν το «συν ένα» και στις μονοεδρικές συνέχιζε να ισχύει σύστημα σχετικής πλειοψηφίας.
– Στη δεύτερη κατανομή καταργήθηκε το όριο του 17% και μετείχαν όλα τα κόμματα και οι συνασπισμοί.
– Στην πρώτη φάση της τρίτης κατανομής, πριμοδοτούνταν το κόμμα (ή ο συνασπισμός) που ήταν πρώτο στην επικράτεια, καθώς κέρδιζε τις αδιάθετες έδρες σε κάθε ελάσσονα εκλογική περιφέρεια στην οποία πλειοψήφησε σχετικά.
Η κρατική οικονομική ενίσχυση των κομμάτων
Το 1984, με τον Ν. 1443 προβλέφθηκε, για πρώτη φορά, η κρατική οικονομική ενίσχυση των κομμάτων, ώστε να καλύψουν ένα μέρος των εκλογικών και λειτουργικών τους αναγκών. Παράλληλα, προβλέφθηκε το επιτρεπτό της ιδιωτικής χρηματοδότησης των κομμάτων, τα οποία υποχρεώνονταν να τηρούν βιβλία και να δημοσιεύουν ισολογισμούς, ο έλεγχος των οποίων ανετίθετο σε Διακομματική Επιτροπή – γεγονός που δημιουργούσε σοβαρές αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητά του. Επίσης, ο νόμος όριζε ότι τα κόμματα όφειλαν να δημοσιοποιούν τις εκλογικές τους δαπάνες, στις οποίες όμως δεν όριζε ανώτατο όριο. Η οικονομική ενίσχυση καταβαλλόταν για κάθε βουλευτική περίοδο και για κάθε χρόνο χωριστά και το συνολικό ποσό οριζόταν σε 1%o (ένα τοις χιλίοις) των τακτικών εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού. Το σημαντικότερο κριτήριο ήταν ο αριθμός των έγκυρων ψήφων που έλαβε ένα κόμμα στις τελευταίες γενικές βουλευτικές εκλογές. Για το 1985, το ΠΑΣΟΚ έλαβε περίπου 570 εκατ. δρχ., η Ν.Δ. 480 εκατ. δρχ., το ΚΚΕ 146 εκατ. δρχ., ενώ το ΚΚΕ εσωτερικού, η ΕΔΑ και η ΕΔΗΚ πήραν από περίπου 20 εκατ. δρχ. Η εποχή των «κρατικοδίαιτων» κομμάτων είχε αρχίσει.
Περισσότερος χρόνος στα κόμματα για την τηλεοπτική τους προβολή
Σε σχέση με τις προηγούμενες εθνικές εκλογές, δόθηκε περισσότερος χρόνος στα κόμματα για την τηλεοπτική τους προβολή (από την ΕΡΤ-1): Τόσο για το ΠΑΣΟΚ όσο και για τη Ν.Δ. καλύφθηκαν τρεις ωριαίες δημόσιες συγκεντρώσεις, μια ωριαία συνέντευξη Τύπου και δύο 15λεπτες ομιλίες. Για το ΚΚΕ, καλύφθηκαν δύο ωριαίες συγκεντρώσεις, μια 15λεπτη ομιλία και μια 10λεπτη. Για τα κόμματα που εκπροσωπούνταν στο Ευρωκοινοβούλιο (ΚΚΕ εσωτερικού και ΕΠΕΝ), έγινε κάλυψη μιας συγκέντρωσης των 45΄, μιας συγκέντρωσης των 15΄ και μιας 15λεπτης ομιλίας. Στα υπόλοιπα κόμματα δόθηκε από ένα 15λεπτο.
Ο Κων. Μητσοτάκης δήλωσε ικανοποιημένος από τον χρόνο που δόθηκε στο κόμμα του, ενώ μέχρι να ξεκινήσει επίσημα η προεκλογική περίοδος, σε κάθε ευκαιρία, χαρακτήριζε «φασιστική» την «τηλεόραση του ΠΑΣΟΚ». Επίσης, ζήτησε εμφατικά να γίνει τηλεοπτικός διάλογος με τον Α. Παπανδρέου, αλλά εκείνος αρνήθηκε κατηγορηματικά. Στις 8 Μαΐου εγκαταστάθηκε στο ραδιομέγαρο της Αγίας Παρασκευής η Διακομματική Επιτροπή για τα ΜΜΕ, με έργο της τη διαπίστωση της πιστής εφαρμογής των συμφωνηθέντων από τα κόμματα για τη Ραδιοτηλεόραση.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
Η σύγκρουση «δύο τελείως διαφορετικών κόσμων»
Στο πολωτικό κλίμα των εκλογών έπαιξε ρόλο και η επιβολή της λεγόμενης «πλατφόρμας Κουτσόγιωργα». Την περιέγραψε ο ίδιος ο υπουργός Εσωτερικών και μυστικοσύμβουλος του πρωθυπουργού, σε δήλωσή του στον δημοσιογράφο Μιχάλη Δημητρίου*: «Ο πολιτικός αγώνας στις εκλογές δεν θα γίνει για τις ντομάτες και τα πορτοκάλια (σ.σ. δηλαδή για τα οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα, στα οποία ήθελε να εστιάσει η Ν.Δ.). Η αντιπαράθεση θα γίνει ανάμεσα στην αλλαγή και τη συντήρηση, ανάμεσα σε δύο τελείως διαφορετικούς κόσμους».
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, ο 66χρονος Α. Παπανδρέου έκανε λόγο για «μεγάλη σύγκρουση ανάμεσα στην υποτέλεια, την εκμετάλλευση, τον αυταρχισμό και από την άλλη μεριά τη δημοκρατία, την πρόοδο και την εθνική υπερηφάνεια» και απηύθυνε πρόσκληση στον «μη προνομιούχο δεξιό». Για τον όρο «φιλελεύθερη» με τον οποίο προβάλλονταν η Ν.Δ., τόνιζε ότι σημαίνει «ασυδοσία των μονοπωλίων, συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και του μόχθου των εργαζομένων, αφανισμό των μικρομεσαίων και υπονόμευση της οικογενειακής αγροτικής εκμετάλλευσης».
Επιχειρώντας να «ακυρώσει» την απόπειρα ανοίγματος του αρχηγού της Ν.Δ. στον χώρο του Κέντρου, ο πρωθυπουργός υπενθύμιζε διαρκώς τον ρόλο του Κων. Μητσοτάκη «στην αποστασία του 1965» και τον χαρακτήριζε «αρχιεπίσκοπο της ανωμαλίας», «αρχισυνωμότη», «υπόδειγμα πολιτικής διαφθοράς», «απόβλητο της πολιτικής ιστορίας» και «υπηρέτη της πλουτοκρατίας, της ολιγαρχίας και των ξένων κέντρων αποφάσεων». Παράλληλα, απηύθυνε πρόσκληση στον «μη προνομιούχο δεξιό».
Επίσης, ο Α. Παπανδρέου τόνιζε διαρκώς τον «μονομέτωπο αγώνα» του κόμματός του απέναντι στη Δεξιά. Ωστόσο, εμμένοντας στη διαιρετική τομή «Δεξιά – Αντιδεξιά», δεν στόχευε μόνο στην περιχαράκωση των ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ, αλλά, κυρίως, επιχειρούσε να προσελκύσει μεγάλο μέρος της ΕΑΜογενούς Αριστεράς. Στο πλαίσιο αυτό μάλιστα, εκτός από τη διαρκή υπενθύμιση της πολιτικής και οικονομικής αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης από την κυβέρνησή του, κατηύθυνε τα βέλη ενάντια στις ηγεσίες του ΚΚΕ και του ΚΚΕ εσωτερικού, κατηγορώντας τες για σύμπραξη «παρά φύση μετώπου» με τη Ν.Δ. Το «οπλοστάσιο» του ΠΑΣΟΚ για άντληση ψήφων από την παραδοσιακή Αριστερά είχε ενισχυθεί και με την εκλογή Σαρτζετάκη, γι’ αυτό και οι υπενθυμίσεις του προέδρου του σε «διώξεις, φυλακές, Μακρόνησο και ξερονήσια» εμπλουτίζονταν με αναφορές σε «καρφίτσες, Γκοτζαμάνηδες και τρίκυκλα», που συνδέονταν με την υπόθεση Λαμπράκη.
Παράλληλα, ο ηγέτης του Κινήματος έθετε ως βασικές προτεραιότητες της δεύτερης τετραετίας την πτώση του πληθωρισμού, τη μείωση των ελλειμμάτων του δημόσιου τομέα, τη δημιουργία 200.000 νέων θέσεων εργασίας, την επέκταση του κράτους πρόνοιας και τη δημιουργία ειδικής τράπεζας για τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, ενώ υπογράμμιζε ότι ήταν αναγκαία η συμμετοχή της ιδιωτικής οικονομίας.
(*) Μιχάλης Δημητρίου, «Η πλατφόρμα Κουτσόγιωργα», Το Βήμα της Κυριακής, 7 Απριλίου 1985, σελ. 5.
Η «Αλλαγούλα», το «O Fortuna» και ο «Δρακουμέλ»
Μιλώντας στην κεντρική προεκλογική συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ στην πλατεία Συντάγματος, ο Α. Παπανδρέου χαρακτήρισε το κόμμα του «ήρεμη και αποφασιστική δύναμη» και «εγγυητή της ομαλότητας, του ήπιου κλίματος, της συμφιλίωσης, της ενότητας και της ομοψυχίας του ελληνικού λαού». Επίσης, απευθύνθηκε «σε κάθε πατριώτη, δημοκράτη, προοδευτικό Έλληνα και Ελληνίδα» και ιδιαίτερα «σε κάθε σκεφτόμενο και προβληματιζόμενο αγωνιστή της Αριστεράς».
Μόλις τελείωσε την ομιλία του ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, ένα μικρό κοριτσάκι βγήκε στην εξέδρα και του πρόσφερε τέσσερα γαρίφαλα, που συμβόλιζαν τη νέα τετραετία. Ο Α. Παπανδρέου το σήκωσε στα χέρια του και το φίλησε, αναφέροντας ότι ήταν «το κοριτσάκι της αφίσας»: Η 5χρονη Γιάννα Βελισσαρίδου (που είχε γίνει γνωστή ως «Αλλαγούλα» ή «Αλλαγίτσα») είχε εμφανιστεί χαμογελαστή και κρατώντας λουλούδια σε αφίσα του ΠΑΣΟΚ με το μήνυμα «Να κρατήσουμε ζωντανή την ελπίδα, ναι στη χαρά της αλλαγής». Μάλιστα, η «Αλλαγούλα» θα εμφανιζόταν και σε δύο αφίσες που κυκλοφόρησε το ΠΑΣΟΚ αμέσως μετά τις εκλογές, χωρίς το έμβλημά του και με τα μηνύματα: «Να προχωρήσουμε μαζί για την Ελλάδα του 2000 χωρίς νικητές και ηττημένους» και «Η νέα Ελλάδα ανήκει σε όλους μας. Να δουλέψουμε μαζί για ένα καλύτερο αύριο». Όπως παρατηρεί ο διαφημιστής Κώστας Μαρτζούκος, ήταν η πρώτη φορά που έγινε μετεκλογική καμπάνια στην Ελλάδα.
Όπως και στις εκλογές του 1981, το τραγούδι που ακουγόταν την ώρα που ο Α. Παπανδρέου έβγαινε στην εξέδρα, αλλά και όταν αποχωρούσε από αυτήν, ήταν το «Πνευματικό εμβατήριο». Στη συγκέντρωση στην Αθήνα ακούστηκε για πρώτη φορά σε εκδήλωση του ΠΑΣΟΚ το τραγούδι που έμελλε να ταυτιστεί με τις προεκλογικές του εκστρατείες: Το χορωδιακό «O Fortuna» (το οποίο είχε προτείνει ο Νίνο Ελματζιόγλου) προκάλεσε τον ενθουσιασμό των συγκεντρωμένων, που δεν γνώριζαν ότι τα Carmina Burana του Καρλ Ορφ υπήρξαν από τα αγαπημένα έργα της ναζιστικής περιόδου, την ώρα που πολλοί από αυτούς κρατούσαν φωτογραφίες του Κων. Μητσοτάκη, στο πρόσωπο του οποίου είχαν ζωγραφίσει «χιτλερικό» μουστάκι.
Στο Έθνος* της επόμενης ημέρας υπήρξε λεπτομερής καταγραφή των παραλειπόμενων της συγκέντρωσης: Κυριαρχούσαν οι σημαίες με τον ήλιο του ΠΑΣΟΚ, πράσινες και λευκές. Σε αρκετά πλακάτ και πανό, στόχος ήταν ο αρχηγός της Ν.Δ., με φράσεις όπως: «Κρήτη, Αθήνα και Μοριάς, Μακεδονία και Θράκη, όλοι θα σε μαυρίσουμε, προδότη Μητσοτάκη» και «Απόψε πεθαίνει ο Δρακουμέλ» (με τον Κων. Μητσοτάκη ζωγραφισμένο σαν Δράκουλα). Ένας οπαδός κρατούσε ένα ομοίωμα ανθρώπινου σκελετού που έγραφε πάνω του: «Ο νεκροθάφτης της δημοκρατίας Κ. Μητσοτάκης». Κάποιοι κρατούσαν πλακάτ με το αγγελτήριο: «Την αντιπαθή μας γιαγιά Νέα Φιλελεύθερη τρομοκρατία, κηδεύουμε στον Ιερόν Ναόν της Αγίας Κάλπης στις 2 Ιουνίου. Ο σύζυγος: Μητσο-Τάκης. Τα τέκνα: Ταγματασφαλίτες, Ρουφιάνοι και Γερμανοτσολιάδες. Λοιποί συγγενείς: Χουντικοί και Βασιλικοί». Σε πολλά σημεία της συγκέντρωσης τελούνταν κηδείες του αρχηγού της Ν.Δ., με πλαστικά φέρετρα και «παπάδες» ντυμένους στα πράσινα. Οι μικροπωλητές πουλούσαν γαρίφαλα βαμμένα πράσινα, σημαίες, κασκόλ και μπερέδες. Όταν εμφανίστηκε στην εξέδρα ο Α. Παπανδρέου, ρίχτηκαν κροτίδες, φωτοβολίδες και βεγγαλικά, και μπαλόνια υψώθηκαν στον ουρανό.
(*) Ρεπορτάζ υπό τον κεντρικό τίτλο «Φινάλε θριάμβου», που υπογράφουν οι Γιώργος Βλάχος, Θανάσης Λυρτσογιάννης, Κώστας Μανιμανάκης, Κώστας Μαρδάς και Γιάννα Μπαλή, Έθνος, 1 Ιουνίου 1985, σελ. 17-21.
«Καλύτερα παπάκι, παρά τον Μητσοτάκη»
Ιδιαίτερα δημοφιλή στις τάξεις των οπαδών του ΠΑΣΟΚ ήταν τα συνθήματα: «Ο αγώνας τώρα δικαιώνεται», «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά», «Κι αυτή η νίκη θα ’ναι του λαού», «Δεξιά σημαίνει Ελλάδα πουλημένη», «Εμπρός, για νέα τετραετία», «Ο λαός γνωρίζει, την αλλαγή στηρίζει», «Δικιά μας και η άλλη τετραετία», «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες», «Μαζί, μαζί, για την αλλαγή», «ΠΑΣΟΚ, ειρήνη, δημοκρατία», «Μαζί σου, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα», «Μαζί με το ΠΑΣΟΚ για τη νέα νίκη», «Μαζί σου, Ανδρέα, για τη νέα νίκη», «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά», «Ναι στην αλλαγή και τη δημοκρατία, όχι στη Νέα Δημοκρατία», «Εκεί, εκεί, στη Β΄ Εθνική, μαζί με τον Αβέρωφ και τον Καραμανλή».
Ακούγονταν ωστόσο και πιο «άγρια» συνθήματα, με στόχο τον Κων. Μητσοτάκη, όπως: «Απόψε πεθαίνει ο φίλος των Eς Eς», «Απόψε πεθαίνει ο αποστάτης», «Στις δύο του Ιούνη, πεθαίνει το γουρούνι».
Το σύνθημα, όμως, που «έμεινε» από εκείνη την περίοδο ήταν σκωπτικό καθώς, στην υπόσχεση του αρχηγού της Ν.Δ. για κατάργηση της εισφοράς και των δασμών στο επιβατικό αυτοκίνητο, οι οπαδοί του ΠΑΣΟΚ απαντούσαν: «Καλύτερα παπάκι, παρά τον Μητσοτάκη».
«Και τώρα πάλι ΠΑΣΟΚ. Για ακόμα καλύτερες ημέρες»
Κεντρικό σύνθημα της καμπάνιας του Κινήματος ήταν το «Και τώρα πάλι ΠΑΣΟΚ. Για ακόμα καλύτερες ημέρες». Με αυτό, κυκλοφόρησαν αφίσες που ανέφεραν μεταξύ άλλων: «Με το λαό για το λαό. Με τον άνθρωπο για τον άνθρωπο. Για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση», «Ψηφίζεις Δεξιά; Τι σχέση έχεις εσύ με την ολιγαρχία του πλούτου; Τι σχέση έχεις εσύ με αυτούς;», «Μιλάν για ακρίβεια; Ας μιλήσουμε για το γάλα και τη ζάχαρη».
Συνδυαστικά με το κεντρικό σύνθημα, χρησιμοποιήθηκε σε τμήμα της καμπάνιας του Κινήματος και η φράση «Μαζί για τη νέα νίκη». Οι λέξεις «Μαζί» και «Νίκη» θα εμφανίζονταν σε όλες ανεξαιρέτως τις προεκλογικές καμπάνιες του ΠΑΣΟΚ σε εθνικές εκλογές έως και το 2007.
Κυκλοφόρησε επίσης μια σειρά αφισών που είχαν τον κεντρικό τίτλο «Ψηφίζω ΠΑΣΟΚ» και, μεταξύ άλλων, ανέφεραν: «Για την αλλαγή», «Για ακόμα μεγαλύτερο εισόδημα», «Για ακόμα καλύτερη παιδεία», «Για ακόμα καλύτερες συντάξεις», «Για την ειρήνη» κ.λπ. Στην αφίσα που ανέφερε «Για το ζωντάνεμα της υπαίθρου», εμφανίζονταν έντεκα παιδιά από το Δημοτικό Σχολείο Πύλης Βοιωτίας. Ωστόσο, σύμφωνα με τον φιλονεοδημοκρατικό Τύπο, οι γονείς εννέα μαθητών κατήγγειλαν ενυπόγραφα ότι «άνθρωποι του ΠΑΣΟΚ είχαν πει στα παιδιά ότι θα τραβήξουν μια αναμνηστική φωτογραφία για ένα σχολικό περιοδικό αλλά τελικά τη χρησιμοποίησαν για καθαρά κομματικούς σκοπούς».
Μια άλλη σειρά αφισών ήρθε ως απάντηση σε εκείνες της Ν.Δ. και ταύτιζε το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης με «άγρια φορολογία», «ανεργία», «ακρίβεια» και τη «σοδειά στους μεσάζοντες», ενώ διανθιζόταν με φράσεις όπως «Θέλω το μόχθο μου. Ψηφίζω ΠΑΣΟΚ».
Κάποιες από τις αφίσες που κυκλοφόρησε το ΠΑΣΟΚ δεν είχαν τον «ήλιο». Η απουσία του εμβλήματος του Κινήματος εκλήφθηκε από εφημερίδες που στήριζαν τη Ν.Δ. ως «αποτέλεσμα των οδηγιών των Αμερικανών συμβούλων» του κυβερνώντος κόμματος, με σκοπό την προσέγγιση «των ήσυχων και μετριοπαθών κεντρώων ψηφοφόρων».
Ένα από τα συνθήματα του κόμματος, που έκανε την εμφάνισή του κυρίως σε ταμπλό στις συγκεντρώσεις του, ήταν το: «Και τώρα πάλι ΠΑΣΟΚ. Το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω».
Το ΠΑΣΟΚ κατέβηκε στις εκλογές με πάνω από 30 αφίσες και 50 έντυπα, στα οποία παρουσιάστηκε το κυβερνητικό του έργο σε διάφορους τομείς και για διάφορες κοινωνικές ομάδες. Ένα από τα έντυπα είχε γελοιογραφίες του Κώστα Μητρόπουλου και αντιπαρέβαλε στα «40 χρόνια Δεξιά» τα «4 χρόνια ΠΑΣΟΚ».
Σ’ αυτή την αναμέτρηση έκανε την πρώτη της εμφάνιση η (αγνώστων ιδρυτών) Δημοκρατική Ένωση Πολιτών, η οποία υπέγραψε χιουμοριστικές αφίσες, με τον γενικό τίτλο «Τα παραμύθια της Δεξιάς», που «απαντούσαν» στις αναφορές της Ν.Δ. περί «βεβαιότητας για νίκη», για «το καλάθι της νοικοκυράς» κ.λπ. Τα σκίτσα ήταν του Ανακρέοντος Καναβάκη. Παραπολιτικές στήλες του φιλοκυβερνητικού Τύπου απέδιδαν την όλη ιδέα στον γενικό γραμματέα Τύπου και Πληροφοριών Σωτήρη Κωστόπουλο.
Βιντεοκασέτες, «χείμαρροι» κι ένας «ιπτάμενος» εικονολήπτης
Την προεκλογική εκστρατεία του ΠΑΣΟΚ ανέλαβε η Κεντρική Εκλογική Επιτροπή, στην οποία σημαίνοντες ρόλους είχαν η Βάσω Παπανδρέου και ο Κώστας Λαλιώτης, ο οποίος ήταν υπεύθυνος και συντονιστής για τον πολιτικό και επικοινωνιακό σχεδιασμό και για την εκλογική στρατηγική και την κλιμάκωσή της. Το δημιουργικό κομμάτι στις αφίσες και το υπόλοιπο έντυπο προεκλογικό υλικό του Κινήματος επιμελήθηκε ο Τάκης Καλαντίδης, ενώ στα κείμενα και τα συνθήματα συνεργάστηκε ο διαφημιστής Κώστας Γκόμπλιας (ο οποίος είχε επιμεληθεί τη διαφημιστική καμπάνια του ΚΟΔΗΣΟ-ΚΑΕ το 1981).
Στην Επιτροπή Κινητοποιήσεων προΐστατο ο Ακης Τσοχατζόπουλος και μεταξύ άλλων συμμετείχε ο υπεύθυνος για την οργάνωση των συγκεντρώσεων Κίμων Κουλούρης, ο οποίος συνέχιζε να συντονίζει τα «ρυάκια» των οπαδών που προσέρχονταν οργανωμένοι, για να σχηματίσουν «ποτάμια», τα οποία γίνονταν «χείμαρροι» και, εντέλει, κατέληγαν σε «λαοθάλασσες». Στην οργάνωση των συγκεντρώσεων συνέδραμαν και οι Γιώργος Παναγιωτακόπουλος και Τάκης Κασκαμπάς*.
Την επιμέλεια της τηλεοπτικής κάλυψης των συγκεντρώσεων του ΠΑΣΟΚ είχε ο Τάσος Μπιρσίμ. Για πιο εντυπωσιακές λήψεις, είχε στη διάθεσή του ένα ελικόπτερο στη Θεσσαλονίκη και δύο στην Αθήνα. Πολύτιμος συνεργάτης του, ο εικονολήπτης Κώστας Ατζιάρας, ο οποίος δεν δίστασε να κρεμαστεί από την ανοιχτή πόρτα ενός ελικοπτέρου, να ανεβεί στα 70 μ. ύψος στο κουβούκλιο ενός γερανού και να μπει σε ένα τεράστιο αερόστατο που ανυψώθηκε σε ύψος 200 μ., στη συγκέντρωση της Αθήνας. Ο Α. Παπανδρέου του έδωσε προσωπικά συγχαρητήρια για τα επιτεύγματά του**.
Στα εκλογικά κέντρα του ΠΑΣΟΚ προβάλλονταν πάνω από 60 βιντεοκασέτες με διάφορα θέματα, κυρίως αντίστοιχα με εκείνα των εντύπων, ενώ σε κάποιες, που είχαν επιθεωρησιακό χαρακτήρα και σατίριζαν τη Δεξιά και σημαίνοντα στελέχη της Ν.Δ., έπαιζαν γνωστοί ηθοποιοί, όπως η Μαίρη Χρονοπούλου, ο Νίκος Παπαναστασίου και ο Γιώργος Πάντζας.
Τα μέλη του ΠΑΣΟΚ, που είχαν φτάσει τα 250.000, είχαν, για μια ακόμη φορά, ενεργό συμμετοχή στην προεκλογική του εκστρατεία.
(*) Από προσωπική συνέντευξη με τον Κίμωνα Κουλούρη.
(**) Από προσωπική συνέντευξη με τον Τάσο Μπιρσίμ.
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
«Μια νέα πρόταση ελευθερίας»
Στις 3 Φεβρουαρίου 1985, ο Κων. Μητσοτάκης παρουσίασε το νέο ιδεολογικό μανιφέστο της Ν.Δ., δίνοντάς του την ονομασία «Μια νέα πρόταση ελευθερίας».
Η διακήρυξη υπογράμμιζε ότι, για να αντιμετωπίσει ο τόπος τα πιο κρίσιμα προβλήματά του, χρειαζόταν φιλελεύθερες λύσεις, με περιορισμό της κρατικής επέκτασης, ιδιαίτερα στην οικονομία, και ενίσχυση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Επίσης, τόνιζε: «Όταν η Νέα Δημοκρατία θα έλθει στην εξουσία, δεν θα δράσει ως χαλαστής. Στόχος της θα είναι να χτίσει και όχι να γκρεμίσει. Και ό,τι σωστό υπάρχει σήμερα δεν θα το ανατρέψει, αλλά θα το βελτιώσει και θα το ολοκληρώσει. Γι’ αυτό δεν θα εμφανισθεί ως εκδικητής, αλλά ως συμφιλιωτής». Όπως σημειώνει ο Γιάννης Βούλγαρης, η νέα ηγεσία της Ν.Δ., στοχεύοντας στον ενδιάμεσο χώρο με νέους όρους, υιοθέτησε τη φιλελεύθερη ιδεολογία, την οποία αισθανόταν στη μεταπολεμική ελληνική κεντρώα εκδοχή της, αλλά το ιδιαίτερο βάρος της νεοφιλελεύθερης εκδοχής που ήταν τότε της μόδας, άφηνε εκτεθειμένο το κόμμα στην κατηγορία ότι ουσιαστικά έστριβε προς τα δεξιά, ταυτιζόμενο με τον θατσερισμό*.
(*) Γιάννης Βούλγαρης, Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης 1974-1990: Σταθερή δημοκρατία σημαδεμένη από τη μεταπολεμική ιστορία, Εκδόσεις Θεμέλιο, 2001, σελ. 248-249.
«80.000 νέες θέσεις εργασίας τον χρόνο»
Υποστηρίζοντας εμφατικά ότι διαθέτει πλήρες πρόγραμμα, η Ν.Δ. υποσχέθηκε μεταξύ άλλων: Δημιουργία 80.000 νέων θέσεων εργασίας τον χρόνο, μέσω ενθάρρυνσης επενδύσεων στον ιδιωτικό τομέα. Αύξηση του αφορολόγητου ορίου για κάθε οικογένεια με παιδιά και μείωση της φορολογικής κλίμακας, ώστε να ανακουφιστούν κυρίως τα μικρά και μεσαία εισοδήματα. Αυτοκίνητο χωρίς εισφορά και δασμούς. Ιδιωτικοποίηση των προβληματικών επιχειρήσεων που πήρε το κράτος. Αποκρατικοποίηση τμημάτων δημοσίων επιχειρήσεων και δραστικό περιορισμό των μονοπωλιακών τους προνομίων. Ελεύθερη επιλογή γιατρού και νοσοκομείου. 18 μήνες θητεία. Ο υπουργός Οικονομικών Γεράσιμος Αρσένης χαρακτήρισε τα οικονομικά μέτρα «δημαγωγικά και επικίνδυνα, που εισάγουν έναν μονεταριστικό θατσερισμό της πιο στυγνής μορφής».
Ο «αναξιόπιστος» Α. Παπανδρέου και οι «πρασινοφρουροί»
Στις ομιλίες του, ο 67χρονος Κων. Μητσοτάκης:
• Απευθυνόταν στους νέους και σε όλους όσοι ανήκαν «στο ευρύ δημοκρατικό φάσμα: παλιούς οπαδούς της ΕΡΕ, παλιούς συνεπείς κεντρώους, μετριοπαθείς αριστερούς».
• Στον Α. Παπανδρέου απέδιδε χαρακτηρισμούς, όπως «έξαλλος», «αντιφατικός», «απρόβλεπτος», «παρορμητικός», «ανεύθυνος», «διαρκής κίνδυνος της ομαλότητας», «διχασμένη προσωπικότητα», «ψυχρός προδότης της δημοκρατίας», «φορέας τριτοκοσμικών και μαρξιστικών οραμάτων». Ιδιαίτερα τόνιζε τον χαρακτηρισμό «αναξιόπιστος», με την αιτιολογία ότι «παραπλάνησε προκλητικά τον Μακεδόνα εθνάρχη Κωνσταντίνο Καραμανλή, λέει ότι θα βγάλει την Ελλάδα έξω από την ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ αλλά τελικά εννοεί ότι θα την αφήσει μέσα, λέει ότι θα διώξει τις βάσεις αλλά πανηγυρίζει όταν υπογράφει συμφωνία για την παραμονή τους».
• Ανέφερε ότι το ΠΑΣΟΚ «είναι υπεύθυνο για όργια αναξιοκρατίας και οικογενειοκρατίας», ότι έχει βασικό του στόχο την «εγκαθίδρυση μονοκομματικού κράτους με το πρόσχημα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας» και ότι έχει επιδοθεί σε «κινητοποιήσεις των πρασινοφρουρών του, που επιδίδονται σε πράξεις βίας και εκφοβισμού των αντιπάλων του».
• Επαναλάμβανε τις θέσεις του κόμματός του για την οικονομία, επιδιώκοντας να δώσει στις εκλογές χαρακτήρα «οικονομικού δημοψηφίσματος» (καθώς, σύμφωνα με τον επικεφαλής της Επιτροπής Εκλογικού Αγώνα Στέφανο Μάνο, οι έρευνες της κοινής γνώμης που πραγματοποιούσε το κόμμα έδειχναν ότι το σημαντικότερο πρόβλημα που απασχολούσε τους πολίτες ήταν η οικονομική κατάσταση).
«Χρεοκοπημένη Ελλάδα θα μας παραδώσει το ΠΑΣΟΚ»
Στην προεκλογική συγκέντρωση της Ν.Δ. στην πλατεία Συντάγματος, ο Κων. Μητσοτάκης δεσμεύτηκε ότι η κυβέρνηση του κόμματός του «θα είναι κυβέρνηση όλων των Ελλήνων», διευκρινίζοντας, ωστόσο, πως θα αποκαταστήσει «τα θύματα των αδίκων διώξεων». Ακόμα, απηύθυνε τη δραματική προειδοποίηση: «Χρεοκοπημένη Ελλάδα θα μας παραδώσει το ΠΑΣΟΚ. Σήμερα ζούμε με δανεικά. Τρώμε τις σάρκες μας και υπονομεύουμε το μέλλον μας και το μέλλον των παιδιών μας».
Mε την εμφάνιση του Κων. Μητσοτάκη στην ειδικά διαμορφωμένη εξέδρα, δημιουργήθηκε μια ατμόσφαιρα «ποδοσφαιρικής γιορτής»: εκατοντάδες μπαλόνια αφέθηκαν να σηκωθούν στον αέρα, έπεσαν χιλιάδες χαρτάκια, ρίχτηκαν φωτοβολίδες και βεγγαλικά, με τους καπνούς να σκεπάζουν τον ουρανό της πλατείας, ακούγονταν ήχοι από καραμούζες, ροκάνες και κόρνες, και οι οπαδοί της Ν.Δ. κουνούσαν πλαστικές σημαίες και φορούσαν καπελάκια, αυτοκόλλητα και κασκόλ με το έμβλημα του κόμματος. Μια μπάντα με κρουστά έπαιζε κάτω από την εξέδρα όση ώρα μιλούσε ο αρχηγός της Ν.Δ.
Σε πλακάτ και πανό ήταν γραμμένα: «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά γιατί πέρναγε καλά», «Ανδρέα, Αγκαλίτσα, ετοιμάστε τη βαλίτσα», «Τι έκανες στον πόλεμο, Ανδρέα;». Χειροκροτήθηκε ιδιαίτερα μια τεράστια προσωπογραφία του προέδρου της Ν.Δ. διαστάσεων 10×5 μέτρων την οποία κρατούσαν πάνω από είκοσι οπαδοί του κόμματος. Επίσης, συζητήθηκε η παρουσία ενός αυτοκινήτου που κουβαλούσε ένα φέρετρο, παρουσία μιας μαυροφορεμένης «χήρας» που πήγαινε «στην κηδεία της αλλαγής».
«Κάτω η χούντα του ΠΑΣΟΚ»
Από τα συνθήματα που φώναζαν στις συγκεντρώσεις οι οπαδοί του κόμματος, ξεχώριζαν τα: «Κάτω η χούντα του ΠΑΣΟΚ», «Ψηλέ, προχώρα, έφτασε η ώρα», «Κάτω οι ψεύτες του ΠΑΣΟΚ», «Σεισμός, σεισμός, έρχεται ο Ψηλός», «Ο λαός προχωρεί, το ΠΑΣΟΚ αποχωρεί», «Ο Ψηλός, ο Ψηλός, άξιος πρωθυπουργός», «Ακρίβεια, ανεργία, πληθωρισμός, την αλλαγή πληρώνει ο λαός», «Φιλελεύθερος λαός, Μητσοτάκης αρχηγός», «Μητσοτάκη, εμπρός, σε θέλει ο λαός», «Αγρότη, θυμήσου, η γη είναι δική σου», «Αέρα, αέρα, να φύγει η χολέρα», «Εθνάρχης είναι ο Καραμανλής».
Το τραγούδι που κυριάρχησε στις συγκεντρώσεις της Ν.Δ. ήταν το «Ζήτω η Νέα Δημοκρατία», σε μουσική και στίχους Ρόμπερτ Ουίλιαμς, με ερμηνευτές τον Βίκτωρα Πολυδώρου και τη Λία Βίσση. Την τιμητική τους είχαν επίσης και Τα τραγούδια της γαλάζιας γενιάς, που είχε γράψει και είχε ερμηνεύσει ο Χάρης Χατζηκοκόλης. Οι οπαδοί της Ν.Δ. είχαν σκαρώσει και ένα τραγούδι-σύνθημα για τον αρχηγό τους, στον ρυθμό του «Rasputin» των Boney M: «Δεν είμαστε καλά, δεν έχουμε μυαλό, είμαστε άρρωστοι με τον Κώστα τον ψηλό. Θα γίνουμε καλά, θα βάλουμε μυαλό, όταν θα ’χουμε τον Ψηλό πρωθυπουργό».
Οι αφίσες της Ν.Δ. και ο «καλοσυνάτος λύκος»
Το κόμμα κυκλοφόρησε μια σειρά από αφίσες που είχαν μόνο κείμενα και καθόλου εικόνες, με τον Στ. Μάνο να επισημαίνει ότι ήθελε η καμπάνια της Ν.Δ. «να απευθύνεται περισσότερο στη λογική και όχι στο συναίσθημα, όπως εκείνη του ΠΑΣΟΚ»*.
Οι αφίσες αναφέρονταν σε «Φιλελεύθερη Νέα Ελλάδα» και σε «Φιλελεύθερη Νέα Δημοκρατία» και υπόσχονταν, μεταξύ άλλων, μια Ελλάδα «χωρίς ανεργία», «χωρίς ακρίβεια» και «χωρίς άγρια φορολογία». Σε μια σειρά αφισών, τα μηνύματα περνούσαν μέσα από ερωτήσεις, όπως «Νοικοκυρές, θα ψηφίσετε ακρίβεια; Ή φιλελεύθερη Νέα Δημοκρατία», με τη λέξη «ακρίβεια» να είναι γραμμένη με πράσινα γράμματα.
Επίσης, η (προφανώς προσκείμενη στη Ν.Δ.) Πανελλήνια Οργάνωση Νοικοκυρών κυκλοφόρησε μια αφίσα που απεικόνιζε ένα σκίτσο κατσαρόλας από την οποία έβγαιναν «θα», με τη διαπίστωση ότι «Οι υποσχέσεις του ΠΑΣΟΚ δεν χόρτασαν κανέναν», ενώ μια άλλη αφίσα της διατυμπάνιζε: «Όχι άλλο ακρίβεια. Όχι άλλο ΠΑΣΟΚ». Ακόμα, κυκλοφόρησαν ανυπόγραφες αφίσες, με μηνύματα όπως: «Διάλογος στην TV σημαίνει αλήθεια. Αυτό φοβάται ο κ. Παπανδρέου;».
Η Ν.Δ. θέλησε να αναδείξει το πρόσωπο του νέου της ηγέτη με απλές αφίσες και με μια ασπρόμαυρη γιγαντοαφίσα η οποία συζητήθηκε πολύ, αλλά με αρνητικό τρόπο. Σχολιάζοντας τη φωτογραφία, ο Λεωνίδας Κύρκος τόνισε: «Το χαμόγελο του κ. Μητσοτάκη μού θυμίζει τον καλοσυνάτο λύκο, που φορώντας μια προβιά μπαίνει προσεκτικά στη στάνη». Σύμφωνα με τον Στ. Μάνο, η συγκεκριμένη αφίσα έγινε με την έγκριση της διευθύντριας του ιδιαίτερου γραφείου του Κων. Μητσοτάκη και της θυγατέρας του, Ντόρας Μπακογιάννη, και προκάλεσε την έντονη αντίδρασή του. Η Ν.Δ. εξέδωσε περίπου 30 έντυπα και συνεργάστηκε με τη διαφημιστική εταιρεία Spot Thompson.
(*) Προσωπική συνέντευξη με τον Στέφανο Μάνο.
Η «Σώγιερ»… και οι άλλοι
Ο Κων. Μητσοτάκης αποφάσισε να εισάγει «σύγχρονες μεθόδους στην οργάνωση του κόμματος» και, στο πλαίσιο αυτό, η Ν.Δ. εξοπλίστηκε με ηλεκτρονικούς υπολογιστές και έκανε «δημοσκοπήσεις της κοινής γνώμης, με σκοπό να προσανατολιστεί η προεκλογική εκστρατεία του κόμματος προς τα ειδικότερα ενδιαφέροντα του κόσμου», όπως δήλωνε ο πρόεδρός της*. Η Ν.Δ. συνεργάστηκε με την αμερικανική εταιρεία συμβουλευτικών υπηρεσιών στρατηγικής και επικοινωνίας «Σώγιερ» (όπως συνήθως ανέφερε ο Τύπος τη Sawyer / Miller Group), που, σύμφωνα με τον Κων. Μητσοτάκη, συμβούλευε το κόμμα «για το τεχνικό μέρος της προεκλογικής του καμπάνιας, ειδικότερα για τα κομπιούτερ, τα λογιστικά και τις δημοσκοπήσεις». Τις υπηρεσίες της στη Ν.Δ. πρόσφερε και η, συνεργαζόμενη με τη «Σώγιερ», εταιρεία Kennan Research του Νεντ Κέναν, ο οποίος είχε εξειδικευτεί στη μέθοδο ποιοτικής έρευνας focus groups (ομάδες εστίασης), δηλαδή κατέγραφε τις τάσεις-προτιμήσεις του εκλογικού σώματος, συγκροτώντας και κάνοντας συνεντεύξεις σε μια μικρή ομάδα πολιτών από διάφορα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα.
Η ανάμειξη της «Σώγιερ» προκάλεσε μεγάλο «θόρυβο», με τον Α. Παπανδρέου να κάνει διαρκώς αναφορές στις συγκεντρώσεις του ΠΑΣΟΚ ενώ την κατήγγειλε και για την κυκλοφορία φημών περί κλονισμού της υγείας του, οι οποίες έλαβαν μεγάλη έκταση από τον φιλονεοδημοκρατικό Τύπο.
Την ίδια περίοδο, το ΚΚΕ αναφερόταν συχνά στη συνεργασία του ΠΑΣΟΚ με την αμερικανική εταιρεία «Χάμιλτον» (σ.σ. έτσι αποκαλούσε τη Hamilton & Staff). Με ανακοίνωσή της, η Ν.Δ. επισήμανε ότι ναι μεν το ΠΑΣΟΚ δεν χρησιμοποιεί τη «Χάμιλτον» αλλά «χρησιμοποιεί στον προεκλογικό του αγώνα τους εξής Αμερικανούς συμβούλους: 1) την εταιρεία του δημοσκόπου του Δημοκρατικού Κόμματος της Αμερικής Ρόμπερτ Χάρισον Χίκμαν, ο οποίος εργαζόταν στη “Χάμιλτον” αλλά έφυγε το 1984 για να ιδρύσει δική του εταιρεία (σ.σ. την Hickman-Brown Research), 2) τον σύμβουλο δημοσίων σχέσεων Μάικλ Σκάνλον, για τη διεξαγωγή καμπάνιας στις ΗΠΑ που να πείθει ότι το ΠΑΣΟΚ δεν διακατέχεται από αντιαμερικανικά αισθήματα, 3) την εταιρεία του πολιτικού συμβούλου Ρίτσαρντ Πάρκερ». Μάλιστα, σε ομιλίες του, ο Κων. Μητσοτάκης απέδιδε στους Χίκμαν και Σκάνλον το γεγονός ότι «το ΠΑΣΟΚ ακολούθησε τον κατήφορο της λάσπης, των ύβρεων και των συκοφαντιών», όπως ανέφερε. Το ΠΑΣΟΚ αντέδρασε έντονα στις «αποκαλύψεις» της Ν.Δ., κάνοντας λόγο για «συκοφαντία» και, αφού εξέφρασε την αντίθεσή του στις «ξενόφερτες μεθόδους», διευκρίνισε ότι διεξάγει τους προεκλογικούς του αγώνες με τα δικά του στελέχη. Επίσης, ο Κ. Λαλιώτης υποστήριξε ότι η «Σώγιερ» «έχει υποκαταστήσει πλήρως την πολιτική ηγεσία της Νέας Δημοκρατίας» και ότι «βλέπει τους Ελληνες σαν καταναλωτές προϊόντων και όχι σαν πολίτες»**, την ώρα που ο φιλονεοδημοκρατικός Τύπος ισχυριζόταν ότι στο ΠΑΣΟΚ «οι Αμερικανοί σύμβουλοι μπαίνουν και σε θέματα πολιτικού σχεδιασμού»***.
(*) Ρεπορτάζ ανυπόγραφο, με τον τίτλο «Εγώ θα κάνω τη λίστα», Τα Νέα, 4 Φεβρουαρίου 1985, σελ. 5.
(**) Από συνέντευξη του Κώστα Λαλιώτη στον Γιώργο Δουατζή και το Έθνος της Κυριακής, «Πώς η Σώγιερ συμβουλεύει τον Ψηλό», 5 Μαΐου 1985, σελ. 6 και 7. (***) Αρθρο του Τίτου Αθανασιάδη, «Χίκμαν – Ανδρέας και Σία», ό.π., σελ. 7.
Το επιτελείο της Ν.Δ. και οι συγκεντρώσεις που «θύμιζαν» ΠΑΣΟΚ
Στην «ομάδα Μάνου» συμμετείχαν μεταξύ άλλων οι Γιάννης Λούλης, Κώστας Παναγόπουλος, Νάσος Τσαγκανέλης, Γιάννης Λοβέρδος, Αντώνης Σαμαράς και Γιώργος Φλέσσας. Ο δημοσιογράφος και γαμπρός του Κων. Μητσοτάκη Παύλος Μπακογιάννης είχε σημαίνοντα ρόλο στη χάραξη του πολιτικού σχεδιασμού και της επικοινωνιακής στρατηγικής. «Συγκεντρωσιάρχης» ήταν ο επικεφαλής του Γραφείου Κινητοποίησης Άγγελος Μπρατάκος*. Την ευθύνη της τηλεοπτικής κάλυψης της συγκέντρωσης στο Σύνταγμα είχε ο σκηνοθέτης Σταύρος Ζερβάκης, ο οποίος χρησιμοποίησε 14 κάμερες όπως επίσης και πλάνα που ελήφθησαν από ελικόπτερο και από έναν γερανό ύψους 85 μέτρων.
Η Ν.Δ. «υιοθέτησε» πολλά στοιχεία που έως τότε χαρακτήριζαν τις συγκεντρώσεις του ΠΑΣΟΚ, όπως οι ομιλίες του αρχηγού της από εξέδρα και όχι από μπαλκόνια και ο τρόπος της τηλεοπτικής κάλυψης των συγκεντρώσεων. Επίσης, ο Κων. Μητσοτάκης άνοιγε «διάλογο» με το συγκεντρωμένο πλήθος, απαντώντας στα συνθήματά του, και ανέφερε το όνομα του Α. Παπανδρέου με τέτοιο τρόπο (συλλαβιστά και κάνοντας παύση), ώστε να προκληθούν έντονες αποδοκιμασίες.
Στις εκδηλώσεις του κόμματος, τις εκφωνήσεις των συνθημάτων έκαναν οι ηθοποιοί Γιάννης Κατράνης, Γιώργος Μούτσιος, Έφη Οικονόμου, Τζένη Τσέκου, Χρήστος Πάρλας, Γιώργος Τζώρτζης, Γιώργος Σίσκος και Δέσποινα Νικολαΐδου.
Στα εκλογικά κέντρα της Ν.Δ., μεταξύ άλλων, προβάλλονταν βιντεοκασέτες με επιθεωρησιακό περιεχόμενο και ομιλίες του αρχηγού της.
Σύμφωνα με τον Τύπο της εποχής, από τα 180.000 μέλη του κόμματος που είχαν ψηφίσει στις εκλογές για ανάδειξη τοπικών επιτροπών, πάνω από τα μισά συμμετείχαν στην προεκλογική του κινητοποίηση. Εκείνη την περίοδο, η Ν.Δ. διέθετε πλέον 10.000 περίπου οργανώσεις σε ολόκληρη τη χώρα.
(*) Από προσωπική συνέντευξη με τον Γιώργο Φλέσσα.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ
Υπέρ μιας κυβέρνησης συνεργασίας των «δημοκρατικών δυνάμεων»
Τον Οκτώβριο του 1982, στον δεύτερο γύρο των αυτοδιοικητικών εκλογών, το ΚΚΕ υποστήριξε τους υποψηφίους του ΠΑΣΟΚ στους τρεις μεγάλους δήμους της χώρας. Δύο μήνες μετά, πραγματοποιήθηκε το 11ο Συνέδριο του κόμματος, όπου, αφού διαπιστώθηκε ότι η αλλαγή που είχε υποσχεθεί το ΠΑΣΟΚ κάθε άλλο παρά προωθούνταν, το ΚΚΕ έθεσε ως στόχο του τη διεκδίκηση της «πραγματικής αλλαγής». Στις ευρωεκλογές του 1984, ο γενικός γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Χαρίλαος Φλωράκης έδωσε έμφαση όχι στο ποσοστό που στόχευε το κόμμα του αλλά στο «άθροισμα των δημοκρατικών δυνάμεων» (σ.σ. ΠΑΣΟΚ – ΚΚΕ).
Στις εκλογές του 1985, το ΚΚΕ κατέβηκε με το «ενωτικό» του ψηφοδέλτιο, χαρακτηρίζοντάς το «πόλο συσπείρωσης κομμουνιστών, ριζοσπαστών σοσιαλιστών και όλων των αριστερών και προοδευτικών ανθρώπων». Επίσης, ζήτησε την ενίσχυσή του ώστε «να ανοίξει ο δρόμος για μια κυβέρνηση συνεργασίας των δημοκρατικών δυνάμεων», η οποία θα εφάρμοζε ένα κοινό πρόγραμμα που θα περιλάμβανε: Μέτρα περιορισμού της ασυδοσίας του ντόπιου και ξένου κεφαλαίου, κατάργησης των αποικιοκρατικών συμβάσεων και ανόρθωσης της εθνικής οικονομίας. Μέτρα που να κατοχυρώνουν νομοθετικά μια γνήσια ΑΤΑ και την προστασία του εισοδήματος των εργαζομένων. Πλήρη απομάκρυνση των βάσεων και των πυρηνικών όπλων, έξοδο από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ και πορεία αποδέσμευσης από την ΕΟΚ.
«Φτάνει πια οι αριστεροί να ποτίζουν ξένες γλάστρες»
Στις ομιλίες του, ο 71χρονος Χ. Φλωράκης υπενθύμιζε τους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες του κόμματός του υπέρ των εργαζομένων και διαβεβαίωνε εργάτες, υπάλληλους, επαγγελματίες και βιοτέχνες, φτωχούς αγρότες και συνταξιούχους ότι το ΚΚΕ θα βρίσκεται πάντα δίπλα τους. Βλέποντας την προσπάθεια του ΠΑΣΟΚ να «αλώσει», όπως έλεγε, τις ψήφους της Αριστεράς, τόνιζε: «Φτάνει πια οι αριστεροί να ποτίζουν ξένες γλάστρες. Πολλές ποτίστηκαν μέχρι τώρα και, όπως ξέρετε, μαράθηκαν». Στις αναφορές του ΠΑΣΟΚ για «ξερονήσια», το κατηγορούσε για «εκλογική επένδυση πάνω στις θυσίες των αγωνιστών της Αριστεράς» και επισήμαινε ότι «η αναμέτρηση του σήμερα δεν γίνεται με τα μετεμφυλιακά φαντάσματα, που αποτελούν τελεσίδικο παρελθόν». Ακόμα, κατήγγειλε το κυβερνών κόμμα για εφαρμογή «δεξιάς» πολιτικής σε βασικά θέματα. Παράλληλα, επιτίθετο εναντίον της ηγεσίας του ΚΚΕ εσωτερικού, κάνοντας λόγο για «επιμονή σε διασπαστικές καταστάσεις» και «συκοφαντίες».
«Τέρμα πια στον εμπαιγμό, με τα μονοπώλια ή με το λαό»
Στην κεντρική συγκέντρωση του ΚΚΕ στην πλατεία Συντάγματος, ο Χ. Φλωράκης υπογράμμισε: «Φτάνουν πια τα ψεύτικα διλήμματα. Το 1981 σας είπαν: Ψηφίστε αριστεροί ΠΑΣΟΚ για να φύγει η Δεξιά και μετά θα δούμε. Σήμερα, σας λένε: Ψηφίστε αριστεροί ΠΑΣΟΚ για να μην έρθει η Δεξιά και μετά θα δούμε. Να δούμε τι; Όσο συνεχίζεται αυτή η ιστορία, αλλαγή δεν πρόκειται να δούμε».
Όπως παρατήρησε η Ελευθεροτυπία, «ήταν μια συγκέντρωση πάθους και όχι ένα χολιγουντιανό θέαμα, καθώς έλειπαν οι πλαστικές σημαίες, οι φωτοβολίδες και οι ακτίνες λέιζερ», που κυριαρχούσαν στις συγκεντρώσεις των δύο μεγάλων κομμάτων.
Σε δύο μεγάλα πανό στο κέντρο της πλατείας ήταν γραμμένα τα συνθήματα «Όχι στο δικομματισμό, ναι στην αλλαγή» και «Οι αγωνιστές της αλλαγής ενισχύουν το ενωτικό ψηφοδέλτιο του ΚΚΕ».
Τα συνθήματα που ακούστηκαν περισσότερο ήταν: «Θέλω αλλαγή – Ψηφίζω ΚΚΕ», «ΚΚΕ δυνατό, δύναμη για το λαό», «Εμπρός, λαέ, τώρα ΚΚΕ», «Τέρμα πια στον εμπαιγμό, με τα μονοπώλια ή με το λαό», «Ο λαός απαιτεί αλλαγή πραγματική», «Ενότητα και πάλη για την αλλαγή», «Εμπρός, για μια νέα Ελλάδα», «Ψήφο στο κόμμα της εργατιάς», «O δικομματισμός δεν θα περάσει», «Τιμημένο ΚΚΕ», «ΚΚΕ, το κόμμα σου λαέ».
Πριν και μετά την ομιλία του Χ. Φλωράκη, ακούστηκαν από τα μεγάφωνα οι συνθέσεις του Μίκη Θεοδωράκη «Οι πρώτοι νεκροί» και «Λίγο ακόμα».
«Θέλω αλλαγή – Ψηφίζω ΚΚΕ»
Στην προεκλογική εκστρατεία, το κεντρικό σύνθημα του κόμματος ήταν το «Θέλω αλλαγή – Ψηφίζω ΚΚΕ», που αποτυπώθηκε στη βασική του αφίσα, η φωτογραφία της οποίας ήταν από τη συγκέντρωση του ΚΚΕ την Πρωτομαγιά του ’85, στην πλατεία Αμερικής. Ένα άλλο σύνθημα του κόμματος που αποτυπώθηκε σε αφίσα ήταν το «Εμπρός, λαέ, τώρα ΚΚΕ».
Σύμφωνα με τα Νέα, επικεφαλής της 11μελούς Εκλογικής Επιτροπής του ΚΚΕ ήταν ο Νίκος Καλούδης. Το έντυπο υλικό ανέλαβε, υπό την καθοδήγηση του Τμήματος Προπαγάνδας, ομάδα από επαγγελματίες του χώρου της διαφήμισης – μέλη του ΚΚΕ, στην οποία συμμετείχαν ο γραφίστας και σύμβουλος επικοινωνίας Τζανέτος Πετροπουλέας, ο Παναγιώτης Μαυροειδάκος και ο Ηλίας Σκούρας. Ο σκηνοθέτης Τ. Μπιρσίμ ανέλαβε την τηλεοπτική κάλυψη των συγκεντρώσεων του ΚΚΕ σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ
«Η Αριστερά του μέλλοντος»
Μπορεί στις εθνικές εκλογές του 1981 να απέτυχε να εξασφαλίσει την παρουσία του στη Βουλή των Ελλήνων, αλλά τόσο στις ευρωεκλογές της ίδιας χρονιάς όσο και σε εκείνες του 1984, το ΚΚΕ εσωτερικού κατάφερε να εκλέξει ευρωβουλευτή τον Λεωνίδα Κύρκο. Στις 23 Μαρτίου 1985, εν μέσω οξύτατων εσωκομματικών συγκρούσεων, ο 61χρονος Λ. Κύρκος εξελέγη πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος. Γραμματέας παρέμεινε ο 46χρονος Γιάννης Μπανιάς, ο οποίος, σε συνέντευξή του στη Μεσημβρινή, είχε κατηγορήσει τον Λ. Κύρκο ότι «ενίσχυε τάσεις προσωποπαγούς ή ολίγον αρχηγικού κόμματος».
Στις ομιλίες του, ο Λ. Κύρκος ζήτησε να στηριχτεί η «αλλαγή» σε ευρύτερο φάσμα δυνάμεων, κατηγόρησε το ΠΑΣΟΚ ότι «επιχειρεί να αρπάξει την ψήφο» των οπαδών του κόμματός του και έστρεψε τα βέλη του κατά του ΚΚΕ, ζητώντας να αποδοκιμαστεί «η διχαστική, αποπροσανατολιστική, συμβιβαστική και καπελωτική πολιτική του» και τονίζοντας: «Εμείς είμαστε οι αριστεροί που βλέπουμε προς το 2000 και όχι προς το 1920-30».
Το ΚΚΕ εσωτερικού πρότεινε μια «πολιτική δημοκρατικής διεξόδου από την κρίση», που θα είχε ως άξονες, μεταξύ άλλων, τη νομοθετική κατοχύρωση της ΑΤΑ, την απαγόρευση των μαζικών απολύσεων, τη μείωση των ωρών εργασίας χωρίς μείωση του μισθού, τη μείωση του συντάξιμου ορίου ηλικίας και τη χρηματοδότηση προγραμμάτων κοινωνικής σκοπιμότητας για τη δημιουργία θέσεων εργασίας.
«Ελπίδα τώρα του λαού, ΚΚΕ εσωτερικού»
Στην κεντρική συγκέντρωση του κόμματος στην πλατεία Συντάγματος, μεταξύ άλλων, ο Λ. Κύρκος κάλεσε τον λαό «να αντισταθεί στην απίστευτη βαρβαρότητα και χυδαιότητα που καλλιεργούν από τα μπαλκόνια οι δυο “μονομάχοι” και να δώσει την απάντησή του ψηφίζοντας ΚΚΕ εσωτερικού».
Τα συνθήματα που κυριαρχούσαν σε μεγάλα πανό ήταν τα «Ποτέ πια Βουλή χωρίς ΚΚΕ εσωτερικού» και «Όχι στην πόλωση», ενώ ο κόσμος φώναζε «Ελπίδα τώρα του λαού, ΚΚΕ εσωτερικού» και «Ούτε ΠΑΣΟΚ, ούτε Δεξιά, η λύση είναι τώρα προς τα αριστερά», κρατώντας σημαίες με το έμβλημα του κόμματος (στο οποίο κυριαρχούσε μια κόκκινη σημαία με το σφυροδρέπανο μπροστά από την ελληνική).
Η «Ωδή στη χαρά», από την «Ενάτη Συμφωνία» του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, ακούστηκε από τα μεγάφωνα την ώρα που ανέβαινε στην εξέδρα ο Λ. Κύρκος, ο οποίος αποχαιρέτησε τους συγκεντρωμένους κρατώντας στα χέρια ένα λευκό και ένα κόκκινο γαρίφαλο, με το πρώτο να συμβολίζει «την αγνότητα και την ευτυχία» και το δεύτερο «τον αγώνα και την ελπίδα», όπως εξήγησε. Η ομιλία έκλεισε με το «Ας κρατήσουν οι χοροί» του Διονύση Σαββόπουλου. Το «soundtrack» της εκδήλωσης περιλάμβανε επίσης συνθέσεις των Μορίς Ραβέλ, Μ. Θεοδωράκη, Μάνου Λοΐζου, Λουκιανού Κηλαηδόνη, Μάνου Χατζιδάκι και των Χειμερινών Κολυμβητών.
Ο Λ. Κύρκος συνέχισε να παίζει φυσαρμόνικα σε συγκεντρώσεις. Σε αυτή την αναμέτρηση, το έκανε στην εκδήλωση νέων που διοργάνωσε η οργάνωση νεολαίας του κόμματος, «Ρήγας Φεραίος», στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας, όπου άρχισε να παίζει και να τραγουδά το «Ακορντεόν» του Μ. Λοΐζου, μαζί με τον Πάνο Τζαβέλα και τη Νατάσα Παπαδοπούλου.
«Σκέφτομαι. Άρα ψηφίζω ΚΚΕ εσωτερικού»
Το ΚΚΕ εσωτερικού διαφημίστηκε κυρίως με μικρές αφίσες, που είχαν μόνο γράμματα ή και σκίτσα. Τα συνθήματα που αναγράφονταν σ’ αυτές ήταν: «Σκέφτομαι. Άρα ψηφίζω ΚΚΕ εσωτερικού», «Είμαι Αριστερός. Ψηφίζω ΚΚΕ εσωτερικού», «Αντισταθείτε στον εκφυλισμό της πολιτικής ζωής, στη συγκάλυψη των πραγματικών προβλημάτων. Απαντήστε ΚΚΕ εσωτερικού» και «Τη Δεξιά τη ζήσαμε, το ΠΑΣΟΚ το γνωρίσαμε. Ψηφίζω ΚΚΕ εσωτερικού» – σύνθημα το οποίο το σκέφτηκε ένα μέλος του κόμματος, «ο Ηλίας ο οικοδόμος από τη Νέα Ιωνία», όπως αποκάλυψε ο Λ. Κύρκος.
Στην Κεντρική Εκλογική Επιτροπή του ΚΚΕ εσωτερικού συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, οι Πέτρος Κουναλάκης, Κώστας Φιλίνης, Γιάννης Δρόσος και Γιάννης Βούλγαρης, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για το έντυπο υλικό. Κειμενογράφος ήταν η συγγραφέας Μιράντα Ευδοκιμίδου, η επικοινωνιολόγος Μάρω Κουσίδου-Γαλανάκη παρείχε τις συμβουλές της για τα ΜΜΕ και ο γραφίστας Τάσσος Αρβανίτης επιμελήθηκε δημιουργικά τις αφίσες* .
(*) Από συνεντεύξεις του συγγραφέα με τους Γιάννη Βούλγαρη και Τάσσο Αρβανίτη.
«Βαθιά συγκίνηση» και «εκλογές της ντροπής»
Αν και έχασε πάνω από 2 ποσοστιαίες μονάδες σε σχέση με τις εθνικές εκλογές του ’81, το ΠΑΣΟΚ αύξησε τον αριθμό των ψήφων του, για να αποδείξει ότι δεν ήταν ένα «περιστασιακό φαινόμενο», όπως το ήθελαν οι αντίπαλοί του. Σε δήλωσή του, ο Α. Παπανδρέου εξέφρασε τη «βαθιά του συγκίνηση» και τόνισε ότι η ψήφος του ελληνικού λαού «έχει έναν χαρακτήρα θριάμβου».
Η Ν.Δ. σημείωσε άνοδο σε ποσοστά και ψήφους και το ποσοστό της, τόσο σε σχέση με τις εθνικές εκλογές του ’81 όσο και σε σχέση με τις ευρωεκλογές του ’84. Ο Κων. Μητσοτάκης υπογράμμισε τη «μεγάλη μετατόπιση αριστερών ψήφων προς το ΠΑΣΟΚ» και την «αδίστακτη εκμετάλλευση του κράτους από την κυβέρνηση», κάνοντας λόγο για «εκλογές της ντροπής».
Για τον Χ. Φλωράκη, ένα μέρος των ψηφοφόρων της Αριστεράς «επηρεάστηκε από την κατευθυνόμενη κινδυνολογία του ΠΑΣΟΚ και τα εκβιαστικά διλήμματα», ενώ ο Λ. Κύρκος απέδωσε στο κλίμα της «ακραίας πόλωσης» το γεγονός ότι το ΚΚΕ εσωτερικού περιορίστηκε σε μία έδρα.
Δεν πέρασαν ούτε δυο μήνες από τη νίκη του ΠΑΣΟΚ, όταν ο Α. Παπανδρέου διαπίστωνε ότι «καταναλώνουμε ως έθνος περισσότερα από όσα παράγουμε», για να ακολουθήσουν σκληρά πακέτα οικονομικών μέτρων που προκάλεσαν μεγάλες απεργίες και διαδηλώσεις.
Στη Ν.Δ., ο Κων. Μητσοτάκης ήρθε σε σύγκρουση με τον Κ. Στεφανόπουλο και, στις 24 Αυγούστου, υπέβαλε την παραίτησή του από την ηγεσία του κόμματος, ζητώντας ανανέωση της εμπιστοσύνης της Κοινοβουλευτικής Ομάδας. Μετά την επανεκλογή του Κων. Μητσοτάκη στην προεδρία του κόμματος, ο Κ. Στεφανόπουλος αποχώρησε από τη Ν.Δ. και στις 6 Σεπτεμβρίου ανακοίνωσε την ίδρυση της Δημοκρατικής Ανανέωσης (ΔΗΑΝΑ), την οποία στελέχωσαν εννέα βουλευτές της Ν.Δ. και πολλά στελέχη του κόμματος και της ΟΝΝΕΔ. Η διάσπαση της Ν.Δ. ήταν γεγονός.