Το ΠΑΣΟΚ σε αναταραχή
Τον Μάρτιο του 1989, ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου επαναλάμβανε ότι οι βουλευτικές εκλογές θα διεξάγονταν τον Ιούνιο του 1989 – και, πράγματι, έτσι θα συνέβαινε. Άλλωστε, δεν είχε κανέναν λόγο να επισπεύσει την εκλογική αναμέτρηση, καθώς το κυβερνών κόμμα βίωνε μια παρατεταμένη κρίση στους κόλπους του λόγω της σκανδαλολογίας, με κυριότερο το «σκάνδαλο Κοσκωτά». Μάλιστα, σε συνέντευξή του στο περιοδικό Time, από τις φυλακές του Σάλεμ, ο αμφιλεγόμενος επιχειρηματίας ενέπλεκε άμεσα τον Α. Παπανδρέου ως «παραλήπτη παράνομων παροχών», με τον πρωθυπουργό να ξεκαθαρίζει ότι «δεν τον αγγίζει ούτε ίχνος από τη λάσπη που πετιέται από όλες τις πλευρές», να αναφέρεται σε «εξυφαινόμενη συνωμοσία» και να διαβεβαιώνει ότι «θα πληρώσουν το τίμημα που τους αξίζει όσοι ενέχονται στο σκάνδαλο, όπου κι όσο ψηλά κι αν βρίσκονται».
Επίσης, την κοινή γνώμη συνέχιζε να απασχολεί το ερώτημα εάν ο 70χρονος πρωθυπουργός μπορούσε να συνεχίσει την άσκηση των καθηκόντων του, μετά τη σοβαρή εγχείρηση καρδιάς στην οποία είχε υποβληθεί στο Λονδίνο, ενώ ο ίδιος κατέθετε αγωγή διαζυγίου, έχοντας «νομιμοποιήσει» την εξωσυζυγική σχέση του με την, κατά 35 χρόνια νεότερή του, Δήμητρα Λιάνη ήδη κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα από τη βρετανική πρωτεύουσα, στις 22 Οκτωβρίου της περασμένης χρονιάς.
Τον ίδιο μήνα, ο Α. Παπανδρέου ανακοίνωνε ότι οι βουλευτές Αντώνης Τρίτσης, Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης και Ρούλα Κακλαμανάκη «έθεσαν εαυτούς εκτός κινήματος», επειδή επέλεξαν να απουσιάζουν από την ψηφοφορία εμπιστοσύνης προς την κυβέρνηση. Παράλληλα, λόγω της φημολογούμενης εμπλοκής τους στο «σκάνδαλο Κοσκωτά», ο άλλοτε πανίσχυρος υπουργός Προεδρίας Αγαμέμνων (Μένιος) Κουτσόγιωργας υπέβαλε την παραίτησή του και ο υπουργός Δημόσιας Τάξης Γιώργος Πέτσος ετίθετο εκτός κυβέρνησης. Η χώρα είχε ήδη μπει σε τροχιά (πολύμηνης) προεκλογικής περιόδου, με τη Ν.Δ. και τον Συνασπισμό να προβάλλουν έντονα το σύνθημα της «κάθαρσης», την οποία, ωστόσο, δεν αρνούνταν το ΠΑΣΟΚ. Οι εθνικές εκλογές διεξήχθησαν μαζί με τις ευρωεκλογές στις 18 Ιουνίου.
Νέος εκλογικός νόμος-«εμπόδιο» στην αυτοδυναμία της Ν.Δ.
Οι εκλογές διεξήχθησαν με τον ν. 1847/1989, που είχε ψηφιστεί με μεγάλη πλειοψηφία (ΠΑΣΟΚ – Ν.Δ.).
Ο νόμος καθιστούσε ιδιαίτερα δύσκολη την απόκτηση κοινοβουλευτικής αυτοδυναμίας από ένα κόμμα, το οποίο, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, προεξοφλούνταν ότι θα ήταν η Ν.Δ.: Ο Κων. Μητσοτάκης ανέφερε ότι η Ν.Δ. θα χρειαζόταν για αυτοδυναμία ένα ποσοστό της τάξης του 46% με 47%. Σύμφωνα με πολιτικούς αναλυτές, το ΠΑΣΟΚ υπολόγιζε σε μια μετεκλογική συνεργασία με την Αριστερά.
O νέος νόμος επανέφερε τον σταυρό προτίμησης και καταργούσε την τρίτη κατανομή. Επίσης, έδινε την ευκαιρία σε κόμματα και συνασπισμούς που είχαν καταρτίσει συνδυασμούς τουλάχιστον στα τρία τέταρτα του συνόλου των εκλογικών περιφερειών της χώρας και συγκέντρωναν σε όλη την επικράτεια ποσοστό ίσο ή μεγαλύτερο από το 2% των έγκυρων ψηφοδελτίων, να λάβουν τουλάχιστον τρεις έδρες. Αν συγκέντρωναν ποσοστό μικρότερο του 2%, όχι όμως του 1%, είχαν δικαίωμα να λάβουν μία έδρα.
Ο υπουργός Εσωτερικών Άκης Τσοχατζόπουλος έκανε λόγο για «το αναλογικότερο εκλογικό σύστημα που γνώρισε ο τόπος», ενώ το ΚΚΕ, η ΔΗΑΝΑ, η ΕΑΡ και ανεξάρτητοι βουλευτές είχαν ζητήσει επίμονα την κατάργηση της διάταξης που προέβλεπε το «συν 1». Ο νόμος ίσχυσε και στις δύο επόμενες αναμετρήσεις.
Οι δημοσκοπήσεις έδειχναν πρωτιά της Ν.Δ.
Μια σφυγμομέτρηση πανελλήνιας κλίμακας, που πραγματοποιήθηκε το διάστημα μεταξύ 17 και 22 Απριλίου από τη ΔΗΜΕΛ, για λογαριασμό του Συνασπισμού, δημοσιεύθηκε στην Αυγή στις 7 Μαΐου. Η Ν.Δ. συγκέντρωνε ποσοστό 39%, το ΠΑΣΟΚ 29%, ο Συνασπισμός 14% και το ποσοστό των αναποφάσιστων έφτανε στο 15%. Με συνυπολογισμό των αναποφάσιστων, η Ν.Δ. συγκέντρωνε 44%, το ΠΑΣΟΚ 36% και ο Συνασπισμός 16%. Όσον αφορούσε τις συσπειρώσεις των δύο μεγάλων κομμάτων, μόλις 55% όσων είχαν ψηφίσει ΠΑΣΟΚ το ’85 δήλωναν ότι θα το ξαναψηφίσουν, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στους κόλπους της Ν.Δ. άγγιζε το 90%.
Η έρευνα «Τάσεις» της MRB Hellas, που πραγματοποιήθηκε τον Μάιο σε πανελλαδικό επίπεδο, έδειξε ότι η Ν.Δ. προηγούνταν με 31,4% και ακολουθούσαν το ΠΑΣΟΚ με 30% και ο Συνασπισμός με 12,4%. Επίσης, η έρευνα έβγαζε: Αναποφάσιστοι 16%, Δεν απαντώ 6% και Λευκό 1,5%.
Ο Ελεύθερος Τύπος δημοσίευσε στις 14 Ιουνίου τα αποτελέσματα της πανελλαδικής έρευνας της Prognosis (27/5 – 11/6), που έδινε: Ν.Δ. 42,6%, ΠΑΣΟΚ 31,7%, Συνασπισμός 13%, Άλλοι 2,5%, Αναποφάσιστοι 6,9%. Δεν απαντώ 3,3%. Με στάθμιση των αναποφάσιστων, τα ποσοστά διαμορφώνονταν ως εξής: Ν.Δ. 47,8%, ΠΑΣΟΚ 35,5% και Συνασπισμός 14,7%.
Το ΠΑΣΟΚ κατηγόρησε τη Ν.Δ. ότι διοχέτευε στις εφημερίδες «κατασκευασμένες δημοσκοπήσεις, με στόχο να παραπληροφορήσουν και να δημιουργήσουν εντυπώσεις» και διαπίστωνε: «Πρόκειται για μέθοδο πληροφόρησης που εντάσσεται σε ένα πολιτικό μάρκετινγκ σαθρό και κατάπτυστο».
«Ένας τρελός, τρελός χορός δισεκατομμυρίων»
Τα κρατικά ταμεία άνοιξαν για την ετήσια οικονομική ενίσχυση των κομμάτων, με το ΠΑΣΟΚ να λαμβάνει 906 εκατ. δρχ., τη Ν.Δ. 809 εκατ. δρχ., το ΚΚΕ 209 εκατ. δρχ. και δέκα μικρότερα κόμματα (ΕΑΡ, ΕΣΠΕ, ΔΗΑΝΑ, ΚΟΔΗΣΟ, ΕΔΗΚ κ.λπ.) να μοιράζονται περίπου 200 εκατ. δρχ.
Τα κόμματα έδωσαν βαρύτητα στη μετακίνηση μεγάλου αριθμού ετεροδημοτών (οι οποίοι συνολικά υπολογίζονταν σε περίπου 1.200.000), προσφέροντας δωρεάν θέσεις σε τρένα, πλοία, λεωφορεία και Ι.Χ.
Παρά τους περιορισμούς που έθεσε ο νέος εκλογικός νόμος αλλά και τις δεσμεύσεις των κομμάτων για «αυτοσυγκράτηση», οι πόλεις γέμισαν με αφίσες, πλαστικά αεροπανό, φέιγ βολάν, προκηρύξεις, πλαστικές σημαίες, αυτοκόλλητα και συνθήματα με σπρέι, ενώ «φούντωσε» και πάλι ο «πόλεμος της αφίσας», που συχνά κατέληγε σε συμπλοκές.
Λόγω και του άφθονου τηλεοπτικού χρόνου που παραχωρήθηκε στα μεγάλα κόμματα, οι συγκεντρώσεις τους μετατράπηκαν ακόμη περισσότερο σε «υπερπαραγωγές». Όπως παρατηρούσε ο Στέλιος Κούλογλου στο Βήμα της Κυριακής, «οι συγκεντρωμένες μάζες δεν αποτελούν πλέον παρά τους χειραγωγούμενους κομπάρσους ενός καλοστημένου θεάματος», ενώ «από τους “χαρισματικούς” ηγέτες έχουμε πλέον περάσει στους “χαρισματικούς” σκηνοθέτες».
Επί της ουσίας, η δημιουργία εντυπωσιασμού μέσω των συγκεντρώσεων-show αποσκοπούσε στην προσέγγιση των αναποφάσιστων ψηφοφόρων, ενώ στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκε και η διαφημιστική εκστρατεία των κομμάτων, με τον Τύπο να κάνει λόγο για έναν «τρελό, τρελό χορό δισεκατομμυρίων».
Άφθονος τηλεοπτικός χρόνος στα κόμματα
Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ γινόταν διαρκώς δέκτης έντονων διαμαρτυριών από τα άλλα κόμματα για καταχρηστική προβολή του κυβερνητικού έργου από την κρατική ραδιοτηλεόραση και για τον παράλληλο εξοβελισμό κάθε αντιπολιτευτικής φωνής.
Στα τέλη Μαρτίου του 1989, η κυβέρνηση αποφάσισε να διαθέσει τηλεοπτικό χρόνο στα κόμματα μέχρι την επίσημη έναρξη της προεκλογικής περιόδου. Η ΕΡΤ θα κάλυπτε δύο υπαίθριες συγκεντρώσεις κάθε κόμματος, ενώ δόθηκαν από πέντε τηλεοπτικά πεντάλεπτα σε 14 κόμματα.
Στις αρχές Μαΐου, ανταποκρινόμενοι στην πρόσκληση της Ν.Δ., περίπου 5.000 οπαδοί της απέκλεισαν για δύο ώρες το ραδιομέγαρο της ΕΡΤ. Κρατούσαν πανό και φώναζαν συνθήματα κατά της «φασιστικής» τηλεόρασης, ενώ συνέτριψαν αρκετές τηλεοπτικές συσκευές μπροστά στην κλειστή είσοδο.
Στις 18 Μαΐου, εγκαταστάθηκε στο ραδιομέγαρο της Αγίας Παρασκευής πενταμελής διακομματική επιτροπή, για να ελέγχει τα δελτία ειδήσεων και τις ενημερωτικές εκπομπές έχοντας τη δυνατότητα να παρεμβαίνει και στο υπόλοιπο τηλεοπτικό πρόγραμμα.
Μετά την επίσημη έναρξη της προεκλογικής περιόδου, δόθηκε στο ΠΑΣΟΚ, στη Ν.Δ. και στον Συνασπισμό κάλυψη πέντε ανοιχτών συγκεντρώσεων διάρκειας 60 λεπτών η καθεμία, μία συνέντευξη Τύπου 60 λεπτών και από δύο δεκάλεπτες ομιλίες. Επίσης, οι τρεις πολιτικοί σχηματισμοί είχαν εκπροσώπους τους σε πέντε τηλεοπτικές συζητήσεις (150΄ εκάστη), στις οποίες συμμετείχαν και «μικρά» κόμματα. Στη ΔΗΑΝΑ δόθηκε κάλυψη τριών ανοιχτών συγκεντρώσεων 40 λεπτών η καθεμία, μία συνέντευξη Τύπου 40 λεπτών και μία δεκάλεπτη ομιλία. Χρόνος διατέθηκε και στα υπόλοιπα κόμματα (δύο 15λεπτα σε όσα είχαν κατεβάσει συνδυασμούς στα τρία τέταρτα της επικράτειας), όπως επίσης και στις νεολαίες όλων των κομμάτων. Ο συνολικός τηλεοπτικός χρόνος που δόθηκε έφτασε συνολικά τις 53 ώρες (38 ώρες στην ΕΤ1 και 15 στην ΕΤ2), ενώ το κόστος των τηλεοπτικών καλύψεων όλων των κομμάτων ανήλθε σε 1,5 δισ. δρχ.
Και σε αυτή την εκλογική αναμέτρηση, ο Κων. Μητσοτάκης απηύθυνε «πρόσκληση» για τηλεοπτικό διάλογο με τον Α. Παπανδρέου. Ο ηγέτης του ΠΑΣΟΚ αρνήθηκε, με τη δικαιολογία ότι ο αντίπαλός του φέρει «βαριές ιστορικές ευθύνες» εξαιτίας του ρόλου του στην «αποστασία» του ’65 κι επειδή «δεν μπαίνει σε θέματα πολιτικής αλλά αναφέρεται κυρίως σε θέματα προσωπικά».
Στο μεταξύ, είχαν αρχίσει να γίνονται τα πρώτα βήματα της μη κρατικής τηλεόρασης. Μετά το συνδρομητικό TV Plus, εξέπεμψε το κανάλι του Δήμου Θεσσαλονίκης: Στις 10 Φεβρουαρίου 1989, ο Κων. Μητσοτάκης παρέστη στα εγκαίνια της ΤV 100, λέγοντας ότι η κυβέρνηση οφείλει να αποδεχθεί τη νέα τηλεοπτική πραγματικότητα και με τον κυβερνητικό εκπρόσωπο Σωτήρη Κωστόπουλο να κάνει λόγο για «φιέστα παρανόμων, που προκαλούν και καταλύουν τον νόμο και την τάξη».
Οι πρώτες εκλογές στην εποχή της «ελεύθερης ραδιοφωνίας»
Στις 31 Μαΐου του 1987 άρχισε να εκπέμπει ο ραδιοσταθμός του Δήμου Αθηναίων, Αθήνα 9,84. Ήταν ο πρώτος μη κρατικός ραδιοφωνικός σταθμός και η λειτουργία του διαφημίστηκε ως η αρχή της νέας εποχής της «ελεύθερης ραδιοφωνίας». Ο απεγκλωβισμός του ραδιοφώνου από τον κυβερνητικό εναγκαλισμό προσέδωσε μια νέα δυναμική διάσταση σ’ αυτό το μέσο μαζικής επικοινωνίας, η ακροαματικότητα του οποίου πολλαπλασιάστηκε σε σχέση με την εποχή κατά την οποία εξέπεμπαν μόνον οι κρατικοί ραδιοσταθμοί.
Το 1989, τα «ερτζιανά» της χώρας είχαν κατακλυσθεί από ραδιοσταθμούς οι οποίοι, σε μεγάλο ποσοστό, λειτουργούσαν χωρίς άδεια ή νόμιμη συχνότητα και με πολλές αποκλίσεις από τις κατευθύνσεις του νόμου. Η κυβέρνηση εξέφρασε τη θέληση να ισχύσουν για τους μη κρατικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς οι ίδιες ρυθμίσεις που αφορούσαν τα κρατικά μέσα για την παρουσίαση του προεκλογικού αγώνα. Η Διαρκής Επιτροπή Τοπικών Ραδιοφωνικών Σταθμών (ΔΕΤΟΡΣ) αντέδρασε έντονα, υποστηρίζοντας ότι είχε καταλήξει στις δικές της γενικές αρχές δεοντολογίας για την επικείμενη προεκλογική περίοδο και δεν επρόκειτο να δεχθεί ρυθμίσεις διάφορες ή αντίθετες προς τις αρχές αυτές. Η ΔΕΤΟΡΣ, μάλιστα, είχε την απόλυτη συμπαράσταση της αντιπολίτευσης. Τελικά, αυτές οι «αρχές» ήταν τόσο αόριστες και μη ουσιαστικά δεσμευτικές, ώστε η κατάληξη ήταν ο κάθε ραδιοσταθμός να λειτουργήσει προεκλογικά κατά την κρίση του.
Τα κόμματα (και κυρίως η Ν.Δ.) διέθεσαν ένα μέρος του διαφημιστικού τους κονδυλίου για μετάδοση ραδιοφωνικών διαφημιστικών μηνυμάτων (σποτ).
«Ροζ» βιβλία και δημοσιεύματα
Την 1η Ιουνίου, η Ελευθεροτυπία κυκλοφόρησε με λευκό πρωτοσέλιδο όπου με μικρά γράμματα έγραφε: «[…] αυριανισμός, χυδαιολογία, πορνοφωτογραφίες, απομνημονεύματα μπάτσων, γκομενιλίκια, ρουσφετολογία, υποκρισία. Πού είναι ο πολιτικός λόγος;». Τι είχε συμβεί;
Στις αρχές Μαΐου, είχε κυκλοφορήσει από τον δημοσιογράφο και δημιουργό της βιντεοεφημερίδας TV Press Γιώργο Καρατζαφέρη, το βιβλίο Η Λιάνη στηρίζει την αλλαγή, με φωτογραφίες της Δ. Λιάνη, κατά το πλείστον γυμνόστηθες. Το βιβλίο προβλήθηκε σε δημοσιεύματα ορισμένων εφημερίδων, που έγιναν ανάρπαστες. Το ΠΑΣΟΚ έκανε λόγο για «επέλαση ανηθικότητας» και τόνιζε ότι ο αρχηγός της Ν.Δ. «ενισχύει και ευλογεί τις απαράδεκτες αυτές τακτικές». Ο Κ. Μητσοτάκης επέρριψε ευθύνες τόσο στη Δ. Λιάνη, που «έδωσε αφορμή και φωτογραφίστηκε», όσο και στον πρωθυπουργό, «που προκαλεί το αίσθημα του ελληνικού λαού και διασύρει διεθνώς τη χώρα μας».
Στα τέλη του μήνα, η Αυριανή είχε κυκλοφορήσει με πρωτοσέλιδο τίτλο «Η κρυφή ζωή του Μητσοτάκη. Θεσσαλονικιά, ιδιοκτήτρια μπουτίκ η ερωμένη». Ο ηγέτης της Ν.Δ. μίλησε για «επίθεση λάσπης που είχε προετοιμαστεί από τον Α. Παπανδρέου και την ΚΥΠ». Η Αυριανή και ο ραδιοφωνικός της σταθμός συνέχισαν τις «αποκαλύψεις» τους για το εν λόγω ζήτημα έως και την παραμονή των εκλογών.
Την ίδια περίοδο είχε κυκλοφορήσει το βιβλίο Το απόρρητο ημερολόγιο στο Καστρί. Έξι χρόνια κοντά στον Ανδρέα, με την υπογραφή του αστυνόμου και τέως προϊσταμένου της προσωπικής ασφάλειας του Α. Παπανδρέου Βασίλη Κεραμά. Μεταξύ άλλων, το βιβλίο εμφάνιζε στοιχεία της προσωπικής ζωής του πρωθυπουργού, που έδωσαν αφορμή σε φιλονεοδημοκρατικές εφημερίδες να κυκλοφορήσουν με πρωτοσέλιδους τίτλους όπως «Σόδομα και Γόμορρα Ανδρέα» και «Σεξ στόρυ». Το κυβερνών κόμμα χαρακτήρισε το βιβλίο «λίβελλο ψεύδους και παραπληροφόρησης».
Ο Συνασπισμός κατήγγειλε τις «αθλιότητες των επιτελείων του ΠΑΣΟΚ και της Νέας Δημοκρατίας». Κυκλοφόρησε μάλιστα μια αφίσα με επίμαχα πρωτοσέλιδα της Αυριανής και του Ελεύθερου Τύπου, όπου κυριαρχούσε η ειρωνική προτροπή: «Θαυμάστε τους!».
Όσον αφορά τις κυκλοφορίες των εφημερίδων, τον Μάιο του ’89, η μέση ημερήσια κυκλοφορία του συνόλου των πανελλήνιας εμβέλειας αθηναϊκών πολιτικών εφημερίδων ήταν 1.013.831 φύλλα και τον Ιούνιο ανέβηκε σε 1.138.095 φύλλα*. Να σημειωθεί ότι, λόγω του «σκανδάλου Κοσκωτά», το ΠΑΣΟΚ είχε πλέον απέναντί του δύο μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδες, που το είχαν στηρίξει στο παρελθόν, το Έθνος και την Ελευθεροτυπία.
(*) Ζαούσης – Στράτος, Οι εφημερίδες 1974-92. Η αθέατη όψη μιας κρίσιμης πορείας, ό.π.
«Αφίσες αγνώστου… πατρός»
Και σ’ αυτή την προεκλογική περίοδο έκαναν την εμφάνισή τους αφίσες που έφεραν μεν κάποια υπογραφή, αλλά οι δημιουργοί τους παρέμεναν επί της ουσίας «ανώνυμοι»: Ο Γιώργος Παπαχρήστος θα τις χαρακτήριζε «αφίσες αγνώστου… πατρός»*.
Οι αφίσες με την υπογραφή «Λυκαβηττός» κατευθύνονταν ενάντια στο ΠΑΣΟΚ, στον πρόεδρό του και στο πέριξ αυτού περιβάλλον. Μεταξύ άλλων, η οργάνωση διαπίστωσε ότι «Οι ψεύτες και οι κλέφτες τα πρώτα 8 χρόνια χαίρονται» και αναρωτήθηκε: «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ – τα 40 δισ. πού είναι;». Ωστόσο, η φράση αυτή χρησιμοποιήθηκε αυτούσια από τον Κ. Μητσοτάκη στην ομιλία του στο Ηράκλειο, δίνοντας λαβή στο ΠΑΣΟΚ να «επιβεβαιώσει» την καταγγελία του ότι «πίσω από τον “Λυκαβηττό” κρύβεται η Νέα Δημοκρατία».
Η «απάντηση» στα μηνύματα του «Λυκαβηττού» ήρθε με μια σειρά αφισών που έφεραν την υπογραφή NAPOLEON (που παρέπεμπε στον «Ναπολέοντα» της καμπάνιας της Ν.Δ.) και επετίθεντο εναντίον της Ν.Δ. και του αρχηγού της. Μια αφίσα προέβλεπε «Βατερλώ» για τις 18 Ιουνίου, με τον Ναπολέοντα να κρατάει μια φωτογραφία του Κων. Μητσοτάκη. Μια παρόμοια αναφορά του Α. Παπανδρέου, στη συγκέντρωση στο Σύνταγμα, ακούστηκε ως επιβεβαίωση της υπόνοιας ότι πίσω από τον NAPOLEON κρυβόταν το ΠΑΣΟΚ, το οποίο, προηγουμένως, είχε κατηγορήσει τη Ν.Δ. για «μαύρη δουλειά στην επικοινωνία» και είχε ζητήσει «να υπογράφει η ίδια τις αφίσες της».
(*) Αρθρο στο Βήμα της Κυριακής με τον τίτλο «Αφίσες αγνώστου… πατρός», 5 Νοεμβρίου 1989, σελ. 29.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«Τσοβόλα, δώσ’ τα όλα!»
Το ΠΑΣΟΚ ξεκίνησε την προεκλογική του εκστρατεία με συγκέντρωση στον Βόλο. Ο Α. Παπανδρέου προέβλεψε ότι «στις εκλογές θα νικήσουν οι δυνάμεις της ανεξαρτησίας, της προόδου και της ομαλότητας και όχι εκείνες της εξάρτησης, της συντήρησης και της αποσταθεροποίησης». Επίσης, έκανε έκκληση στην Αριστερά να σταματήσει τον «μονομέτωπο αγώνα» κατά του Κινήματος.
Στη συνέχεια του προεκλογικού αγώνα, ο ηγέτης του ΠΑΣΟΚ:
• Εξέφραζε την πεποίθηση ότι το ΠΑΣΟΚ θα κατορθώσει να έχει αυτοδύναμη πλειοψηφία.
• Δεσμευόταν ότι «θα λάμψει η αλήθεια, θα ολοκληρωθεί η κάθαρση» και ζητούσε «να γίνει κοινή απαίτηση όλων των κομμάτων η έκδοση του φυγόδικου απατεώνα Κοσκωτά από την Αμερική στην Ελλάδα».
• Τόνιζε ότι ο αγώνας του ΠΑΣΟΚ είναι «μονομέτωπος κατά της Δεξιάς», στην οποία, μεταξύ άλλων, απέδιδε ευθύνη για τον εμφύλιο πόλεμο και τις συνέπειές του, για τις «γιορτές του μίσους του Γράμμου και του Βίτσι» και για τη δημιουργία του «αστυνομικού κράτους-δυνάστη, διώκτη, μπαμπούλα».
• Κατηγορούσε τον Κ. Μητσοτάκη με φράσεις όπως «ισόβιος υπηρέτης των προνομιούχων», «ο άλλοτε ηγέτης της αποστασίας, που άνοιξε τον δρόμο στη χούντα», «αθεράπευτος νοσταλγός των θεσμών που καταργούν τη λαϊκή κυριαρχία», «χτυπάει πισώπλατα τα συμφέροντα του έθνους», «πρόσφερε κήρυγμα εξάρτησης και υποτέλειας στους ξένους» και «περιπλανώμενος Ιουδαίος».
• Χαρακτήριζε το πρόγραμμα της Ν.Δ. «νεοφιλελεύθερο» και το παρομοίασε με τον λύκο που προσπαθεί να ντυθεί σαν Κοκκινοσκουφίτσα, μιας και «κρύβει τις αντιλαϊκές επιλογές της».
• Αναφερόταν στον στόχο του Κινήματος για «αλλαγή της αλλαγής».
• Απευθυνόταν στους οπαδούς του ΠΑΣΟΚ που δήλωναν αναποφάσιστοι ή εκδήλωναν τάσεις φυγής, στους νέους, «στους ανθρώπους του μόχθου, τους πατριώτες, τους απλούς ανθρώπους, που διατηρούν κάποιους δεσμούς με την πολιτική της ηγεσίας της Δεξιά τους», τους «παραδοσιακούς αριστερούς που έχουν βιώσει τους διωγμούς, τις εξορίες, τις φυλακίσεις, τους παραγκωνισμούς, τις αδικίες, την κοινωνική εκμετάλλευση σε όλα τα προσωπεία της Δεξιάς» και στις γενιές της Εθνικής Αντίστασης, του 1-1-4, του αντιδικτατορικού αγώνα, της Μεταπολίτευσης και της αλλαγής.
• Έθετε το διακύβευμα της αναμέτρησης της 18ης Ιουνίου, λέγοντας: «Στις εκλογές αυτές κρίνεται αν θα διατηρηθούν οι κατακτήσεις των εργαζομένων ή εάν θα ξαναγυρίσει το καθεστώς των προνομιούχων. Αν θα ολοκληρωθεί η λαϊκή κυριαρχία ή αν θα ξαναγυρίσει ο αυταρχισμός. Αν θα έχουμε κοινωνία σύγχρονη, ευρωπαϊκή και σοσιαλιστική ή κοινωνία αναχρονιστική, τυραννική και υπανάπτυκτη».
Επίσης, ο Α. Παπανδρέου:
• Στη συγκέντρωση στο Περιστέρι ανέφερε ότι στην περιοδεία του στη Δυτική Μακεδονία, ο κόσμος φώναζε «Τσοβόλα, δώσ’ τα όλα!», και τόνισε: «Χθες ο υπουργός Οικονομικών τα ’δωσε όλα (σ.σ. ρυθμίσεις των χρεών προς το Δημόσιο), με τη σύμφωνη γνώμη όλων μας και τη δική μου».
• Κατά τη διάρκεια του προεκλογικού αγώνα του ΠΑΣΟΚ, έδωσε έμφαση στις συναντήσεις του με ξένους ηγέτες, όπως ο Τόντορ Ζίβκοφ, ο Ντανιέλ Ορτέγκα, ο Φρανσουά Μιτεράν, ο Τουργκούτ Οζάλ και ο Τζορτζ Χ. Ου. Μπους.
• Στη συγκέντρωση στην Καβάλα κάλεσε, για πρώτη φορά, τη Δ. Λιάνη στην εξέδρα, για να χαιρετήσει το πλήθος.
«Η μάχη του εκσυγχρονισμού και του εκδημοκρατισμού»
Καταθέτοντας «το πρόγραμμα της νέας τετραετίας» του, το ΠΑΣΟΚ υπογράμμισε ότι «η μάχη του εκσυγχρονισμού συνοδεύεται από τη μάχη του εκδημοκρατισμού», και υποσχέθηκε, μεταξύ άλλων: Επιδίωξη της εξομάλυνσης των σχέσεων με τις ΗΠΑ, αντιμετώπιση των ελλειμμάτων του δημόσιου τομέα με περιστολή των λειτουργικών δαπανών, εξυγίανση των προβληματικών υπερχρεωμένων επιχειρήσεων, κατάργηση των φοροαπαλλαγών, ΑΤΑ σε μισθούς και συντάξεις, επικύρωση των ελεύθερων συλλογικών διαπραγματεύσεων, ολοκλήρωση του κράτους πρόνοιας, καθιέρωση εθνικής σύνταξης και καταπολέμηση της «μάστιγας» των ναρκωτικών.
«Η Δεξιά δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά»
Στη συγκέντρωση του κυβερνώντος κόμματος στην πλατεία Συντάγματος, ο Α. Παπανδρέου έκανε και πάλι λόγο για «βρώμικο πόλεμο και λάσπη», ταυτίζοντας τους αποδέκτες της με ολόκληρο «το σοσιαλιστικό κίνημα του ελληνικού λαού» ενώ, αναφερόμενος στον Κ. Μητσοτάκη, είπε ότι «ο κήρυκας μέχρι χθες του εσωτερικού διχασμού γίνεται τώρα κήρυκας της συμφιλίωσης».
Στην εκδήλωση κυριάρχησαν οι κόρνες, οι καραμούζες, οι κροτίδες, τα βεγγαλικά, οι φωτοβολίδες και τα πρασινο-κόκκινα λέιζερ, που σχημάτιζαν σε κτίρια τον ήλιο του ΠΑΣΟΚ, το σήμα της νίκης και συνθήματα του Κινήματος,.
Οι συγκεντρωθέντες κρατούσαν πλαστικές σημαίες, φορούσαν πράσινα κασκόλ και μπερεδάκια με τη φωτογραφία του Α. Παπανδρέου και φώναζαν συνθήματα όπως: «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ, ενωμένο δυνατό», «Απόψε πεθαίνει ο αποστάτης», «Λαός – ΠΑΣΟΚ στην εξουσία», «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά», «Μαζί σου, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα», «Ήσουν και θα είσαι ο πρωθυπουργός», «Δεξιά σημαίνει Ελλάδα πουλημένη», «Κι αυτή η νίκη είναι του λαού», «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες», «Ο αγώνας τώρα δικαιώνεται», «Στου λαού την καρδιά δεν χωράει η Δεξιά», «Μαζί, μαζί, για την αλλαγή», «Όταν οι άλλοι θα ψάχνουν για αρχηγό, εμείς θα σε φωνάζουμε ξανά πρωθυπουργό» και «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά», με τον Α. Παπανδρέου να απαντά: «Η Δεξιά δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά».
«Το ροκ της καντίνας» και τα «φιλμάκια α λα Μιτεράν»
Σημαίνουσα θέση στο «soundtrack» των συγκεντρώσεων του Κινήματος είχαν το «Πνευματικό εμβατήριο», το «O Fortuna» και «Το ροκ της καντίνας» της Ελένης Καραΐνδρου.
Πριν από τις ομιλίες του Α. Παπανδρέου, από τεράστιες βιντεοοθόνες προβάλλονταν «clip» (ή «φιλμάκια», όπως τα χαρακτήριζε ο Τύπος): Ήταν μεταφορά της ιδέας που είχαν χρησιμοποιήσει οι Γάλλοι Σοσιαλιστές κατά την προεκλογική εκστρατεία του Φρανσουά Μιτεράν το 1988, με ένα «clip» διάρκειας 78 λεπτών το οποίο αποτελούνταν από 800 εικόνες που προέρχονταν από 300 ιστορικά ντοκουμέντα. Στα «clip» του ΠΑΣΟΚ, που είχαν τον χαρακτήρα μιας αναδρομής στην ιστορία της Ελλάδας από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή, ο κορμός ήταν ο ίδιος, αλλά υπήρχαν αλλαγές ανάλογα με την κάθε περιοχή. Τα «clip» έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στη «διεθνή ακτινοβολία» του Α. Παπανδρέου, παρουσιάζοντας φωτογραφίες του με ξένους ηγέτες.
«Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ. Σιγουριά για το παρόν, ελπίδα για το μέλλον»
Στη διαφημιστική εκστρατεία του, το ΠΑΣΟΚ χρησιμοποίησε πολλά συνθήματα. Μεταξύ αυτών:
• Το σύνθημα «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ» (συνήθως συνοδευόμενο από τη φράση «Σιγουριά για το παρόν, ελπίδα για το μέλλον»), που έδινε μια απάντηση σιγουριάς και αυτοπεποίθησης σε όσους ήθελαν να παρουσιάσουν το Κίνημα ως καταρρέον. Στην τελική ευθεία των εκλογών, παρουσιάστηκε η παραλλαγή του «Το ΠΑΣΟΚ είναι μπροστά».
• Το επίσης συσπειρωτικό και αισιόδοξο σύνθημα «Μαζί για τη νίκη και τη νέα πορεία».
• Το «Μαζί για τους νέους ορίζοντες» συνοδευόμενο από τις ημερομηνίες-ορόσημα «1989 – 1992 – 2000».
• Το «1989-1992: Η κρίσιμη τετραετία», που έθετε έμμεσα ένα δίλημμα στον ψηφοφόρο για το ποιο κόμμα θα μπορούσε να διαχειριστεί καλύτερα την «ευρωπαϊκή πρόκληση».
«Μαζί για μια Ελλάδα που αγαπάμε, σε μια Ευρώπη που θέλουμε»
Στις αρχές του 1989, το ΠΑΣΟΚ έθεσε σε εφαρμογή μια επιχείρηση «αισιοδοξίας και αναθάρρησης», όπως σημείωνε ο φιλοκυβερνητικός Τύπος, με στόχο τη συσπείρωση των ψηφοφόρων του. Μεταξύ άλλων, κυκλοφόρησε μια αφίσα που απεικόνιζε δύο χαμογελαστές κοπέλες, με τη μία να συμβολίζει την Ελλάδα και την άλλη την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς το ΠΑΣΟΚ είχε αποφασίσει να αναδείξει σε βασικές θεματικές τής διαφημιστικής του καμπάνιας το μέλλον και την Ευρώπη. Ανάμεσα στις κοπέλες υπήρχε ο αριθμός «92», που παρέπεμπε στη Συνθήκη του Μάαστριχτ, η οποία θα υπογραφόταν το 1992. Η αφίσα έγραφε: «Ευρωπαϊκή πρόκληση 1992. Ναι σε μια Ευρώπη ενωμένη και ισχυρή. Ναι σε μια Ελλάδα σύγχρονη και προοδευτική».
Από την πληθώρα αφισών που κυκλοφόρησε το ΠΑΣΟΚ, ξεχώρισαν επίσης οι εξής:
• Εκείνη που παρουσιάστηκε στις αρχές Απριλίου, με την αναφορά «Η Ελλάδα είναι έτοιμη για την Ευρώπη», και έδειχνε το «χέρι της Ελλάδας» να σφίγγει το «χέρι της Ευρώπης», σχηματίζοντας μια «γέφυρα» που οδηγούσε τους Έλληνες προς το μέλλον.
• H αφίσα με την εικόνα του Α. Παπανδρέου, που δεν έκρυβε την επιρροή της από εκείνη που είχε χρησιμοποιήσει ο Φρανσουά Μιτεράν στις προεδρικές εκλογές της Γαλλίας το 1988: Το σίγουρο, αποφασιστικό και προσηλωμένο στο μέλλον βλέμμα του δημιουργούσε την εντύπωση μιας ήρεμης δύναμης και συνοδευόταν με το ιδιόχειρο μήνυμα: «Μαζί για μια Ελλάδα που αγαπάμε, σε μια Ευρώπη που θέλουμε».
• Εκείνη που απεικόνιζε ένα γιγαντιαίο άλογο και πάνω του ένα νεαρό ζευγάρι να καλπάζει προς το μέλλον, «με σιγουριά και ελπίδα»: Το μήνυμά της επιχειρήθηκε να «ακυρωθεί» από τους εμπνευστές της αφίσας που έγραφε «ΠΑΣΟΚ και πράσινα άλογα». Συνέχεια της αφίσας του Κινήματος ήταν εκείνη που έδειχνε ένα μικρό αγόρι να ατενίζει το μέλλον, έχοντας δίπλα του το ίδιο «ηλεκτρονικό» άλογο.
• Η αφίσα με μια «γυμνή» νεαρή μητέρα να κρατάει στα χέρια της ένα βρέφος. Σε μια περίοδο που οι πολιτικές διαμάχες βρίσκονταν σε κορύφωση και το «γυμνό» δέσποζε στη θεματογραφία μερίδας του Τύπου, η αφίσα πρόβαλλε ένα ήρεμο μήνυμα, ενώ το σύνθημα «Για μια κοινωνία με ανθρώπινο πρόσωπο» ήταν ενισχυτικό του κοινωνικού προσώπου του Κινήματος. Για τον αντιπολιτευόμενο Τύπο ήταν μια «ατυχής έμπνευση», καθώς δημιουργούσε συνειρμούς για τα «πάμπερς του Κοσκωτά».
Εκτός από τις παραπάνω, το ΠΑΣΟΚ κυκλοφόρησε και μια σειρά άλλων αφισών (μικρών ή μεγάλου μεγέθους), οι οποίες εντάσσονταν σε δύο κατηγορίες: Στην πρώτη, με τη φράση «Αυτή είναι η αλήθεια μας – αυτή είναι η πραγματικότητα», γινόταν αναφορά στο «χθες» (κυβερνήσεις Δεξιάς), στο «σήμερα» (απολογισμός του κυβερνητικού έργου του ΠΑΣΟΚ) και στο «αύριο» (δεσμεύσεις του Κινήματος). Στη δεύτερη κατηγορία αφισών, υπήρχαν οι προτροπές «Απόφαση τώρα» και «Ψηφίζω ΠΑΣΟΚ» και δεσμεύσεις όπως: «Για ακόμα καλύτερη κοινωνική πρόνοια», «Για την αποκέντρωση και τη λαϊκή συμμετοχή», «Για την ανεξαρτησία και την ειρήνη», «Για την ισοτιμία των δύο φύλων», «Για ακόμα καλύτερες συντάξεις».
Οι ολοσέλιδες διαφημιστικές καταχωρίσεις του ΠΑΣΟΚ στις εφημερίδες αναφέρονταν στην υγεία και στην περίθαλψη, στην κοινωνική πρόνοια και στην ελευθερία στην έκφραση. Επίσης, το κυβερνών κόμμα σαφώς και ευνοήθηκε από το «ύφος» και την έκταση της διαφημιστικής προβολής των υπουργείων, των ΔΕΚΟ και κυρίως του ΠΡΟΠΟ, το οποίο προπαγάνδισε απροκάλυπτα το κυβερνητικό έργο με διαφημιστικές καταχωρίσεις αξίας εκατοντάδων εκατ. δρχ.
Σε μία ακόμη αναμέτρηση, το ΠΑΣΟΚ έδωσε καθοριστικό ρόλο στο βίντεο, κυκλοφορώντας πολλές βιντεοταινίες που αναφέρονταν στις διοικητικές περιφέρειες της χώρας και κάλυπταν διάφορους κυβερνητικούς τομείς (υγεία, παιδεία, πολιτισμό, νέα γενιά, λαϊκή επιμόρφωση, ισότητα, ανάπτυξη, τουρισμό κ.λπ.), με σκοπό την ενημέρωση για το έργο που έχει επιτελεσθεί.
Το επιτελείο
Το ΠΑΣΟΚ σύστησε την Κεντρική Επιτροπή Εκλογικού Αγώνα, στο πολυμελές συντονιστικό όργανο της οποίας, σύμφωνα με Τα Νέα, συμμετείχαν οι Γιώργος Γεννηματάς, Απόστολος Κακλαμάνης, Κώστας Σκανδαλίδης, Άκης Τσοχατζόπουλος, Χρήστος Παπουτσής, Παρασκευάς Αυγερινός, Γιάννης Σουλαδάκης, Δημήτρης Σωτηρλής, Παντελής Οικονόμου, ο διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του πρωθυπουργού Αντώνης Λιβάνης, ο συνεργάτης του πρωθυπουργού Γιώργος Καράτσης, ο γραμματέας Οργανωτικού Βαγγέλης Μαλέσιος, ο υπεύθυνος του Γραφείου Τύπου Νίκος Αθανασάκης και ο Κώστας Λαλιώτης. Ο τελευταίος ήταν υπεύθυνος και συντονιστής για τον πολιτικό και επικοινωνιακό σχεδιασμό και για την εκλογική στρατηγική και την κλιμάκωσή της.
Δημιουργικός διευθυντής της καμπάνιας ήταν ο Τάκης Καλαντίδης (ο οποίος είχε ιδρύσει τη διαφημιστική εταιρεία APRIL το 1987), ενώ ο Κώστας Γκόμπλιας είχε σημαντική συμβολή στα συνθήματα και επιμελήθηκε τα κείμενα. Ο Κ. Λαλιώτης συνέχιζε να επισημαίνει ότι οι πολιτικές επιλογές και οι επιμέρους άξονες της καμπάνιας ανήκουν αποκλειστικά στο Κίνημα, τονίζοντας ότι στην αντίθετη περίπτωση «αναγορεύεις τους επαγγελματίες της διαφήμισης σε διαμορφωτές της γραμμής και της πολιτικής που διακηρύσσει το κάθε κόμμα».
«Συγκεντρωσιάρχες» του Κινήματος ήταν ο γραμματέας της επιτροπής κινητοποιήσεων, Γιώργος Παναγιωτακόπουλος, και ο Πέτρος Λάμπρου, με τον δεύτερο να είναι και ο διαχειριστής των οικονομικών του ΠΑΣΟΚ.
Ο Τάσος Μπιρσίμ αποτέλεσε αντικείμενο σχεδόν καθημερινών αναφορών στον Τύπο, τόσο τον φιλοκυβερνητικό όσο και τον αντιπολιτευόμενο, με τον δεύτερο να τον κατηγορεί για «παραποίηση της πραγματικότητας» στις συγκεντρώσεις του ΠΑΣΟΚ, αλλά και να αναγνωρίζει ότι «κάνει θαύματα» και ότι οι τηλεοπτικές καλύψεις που είχαν την υπογραφή του «διεκδικούν Όσκαρ».
Το ΠΑΣΟΚ συνεργάστηκε με την εταιρεία δημοσκοπήσεων METRIX.
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
«Κάθαρση», «Νέο πρόγραμμα» και «Νέο πρόσωπο»
Σύμφωνα με τον συντονιστή της διαφημιστικής καμπάνιας του κόμματος Κώστα Μαρτζούκο*, η στρατηγική της Ν.Δ. είχε τρεις άξονες: Κάθαρση, νέο πρόγραμμα και νέο πρόσωπο του κόμματος. Αναλυτικότερα, η Ν.Δ.:
• Με τον άξονα «Κάθαρση», επιδίωκε να αξιοποιήσει το πολιτικό κλίμα της εποχής και να στρέψει την υπάρχουσα δυσφορία υπέρ αυτής.
• Με τον άξονα «Νέο πρόγραμμα», επιδίωκε το ξεδίπλωμα μιας νέας πρότασης, η οποία κάλυπτε όλους τους τομείς της δημόσιας και καθημερινής ζωής.
• Με τον άξονα «Νέο πρόσωπο», επιδίωκε τη συνολική ανανέωση της φυσιογνωμίας της, σε μια προσπάθεια να την απαλλάξει, όσο ήταν δυνατό, από τα ισχυρά ακόμη αντιδεξιά σύνδρομα που επικρατούσαν σε μεγάλη μερίδα του εκλογικού σώματος. Στο πλαίσιο αυτό, χρησιμοποιήθηκαν χαμηλοί και εθνικοσυμφιλιωτικοί τόνοι, εγκαταλείφθηκε η χρησιμοποίηση των τραγουδιών του Ρόμπερτ Ουίλιαμς και εκείνων της «γαλάζιας γενιάς» στις συγκεντρώσεις, και στη διαφημιστική εκστρατεία υιοθετήθηκε ως εκλογικό σύμβολο το ουράνιο τόξο και μάλιστα σε δύο παραλλαγές, γιατί συμβόλιζε «μια νέα εποχή, μετά την καταιγίδα» και κάλυπτε όλο το φάσμα των «κομματικών» χρωμάτων». Ωστόσο, ύστερα από πίεση της κομματικής βάσης, ο αναμμένος πυρσός χρησιμοποιήθηκε πολύ διακριτικά σε αφίσες και καταχωρίσεις.
(*) Από προσωπική συνέντευξη του συγγραφέα με τον Κώστα Μαρτζούκο.
Η νέα «εικόνα» του Κων. Μητσοτάκη
Ο 71χρονος Κων. Μητσοτάκης δεν εμφάνιζε υψηλά ποσοστά δημοτικότητας. Έτσι, επιχειρήθηκε βελτίωση της δημόσιας εικόνας του. Ο αρχηγός της Ν.Δ. παρουσιαζόταν να ενδιαφέρεται για την επαφή και τον διάλογο με τους «απλούς» ανθρώπους και, πολλές φορές, φωτογραφιζόταν φορώντας μπουφάν και πουκάμισο χωρίς γραβάτα. Επίσης, πρόβαλλε την «εικόνα» του «καλού οικογενειάρχη», φωτογραφιζόμενος αγκαλιά με τη δοκιμαζόμενη από προβλήματα υγείας σύζυγό του και σε στιγμιότυπα με τα παιδιά του: ήταν μια έμμεση ανταγωνιστική επικοινωνία, με στόχο τον Α. Παπανδρέου.
Παράλληλα, «έτρεξε» μια εκστρατεία δημοσίων σχέσεων (αυτοβιογραφία με πρόλογο του Μίκη Θεοδωράκη κ.λπ.), με σκοπό να παρουσιαστεί το «άλλο πρόσωπο» του Κων. Μητσοτάκη, δίνοντας βαρύτητα στους αγώνες του «για τη δημοκρατία και την Ελλάδα», και καλλιεργώντας το προφίλ του ικανού, του αποφασισμένου να χαράξει μια νέα πορεία, του δημιουργού ενός νέου πολιτικού κλίματος στην Ελλάδα.
«Κίνητρα για δημιουργία σε όλους»
Η Ν.Δ. παρουσίασε το πρόγραμμά της, διαφημίζοντάς το ως «κίνητρα για δημιουργία σε όλους» και υπογραμμίζοντας ότι μοχλός του είναι ο άνθρωπος και όχι το κράτος «που έγινε ξαφνικά επιχειρηματίας» και, κυρίως, «άρχισε να ξοδεύει σπάταλα». Στο πρόγραμμα προβλέπονταν, μεταξύ άλλων: Ειδικά φορολογικά κίνητρα στις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα για να διανέμουν κέρδη στους εργαζομένους, είτε με τη μορφή πριμ είτε με τη μορφή μετοχών. Προώθηση του θεσμού των ελεύθερων διαπραγματεύσεων. Λιγότεροι φόροι και επαρκής χρηματοδότηση στους επαγγελματίες, με την απελευθέρωση του τραπεζικού συστήματος. Διάλυση των παρεμβατικών εταιρειών του Δημοσίου (ΠΡΟΜΕΤ, ΕΜΠΟ, ITCO κ.λπ.). Ιδιωτικοποίηση των βιώσιμων προβληματικών επιχειρήσεων. Μεταβίβαση στον ιδιωτικό τομέα βιομηχανικών επιχειρήσεων του Δημοσίου (όχι Επιχειρήσεις Κοινής Ωφελείας, όπως ΔΕΗ, ΟΤΕ κ.λπ.).
«Εθνική συμφιλίωση»
Στις 19 Μαρτίου, η Ν.Δ. διοργάνωσε μια μεγάλη συγκέντρωση στο Σύνταγμα. Μεταξύ άλλων, ο Κων. Μητσοτάκης: Ζήτησε αυτοδυναμία, με το επιχείρημα ότι σε περίπτωση συνεργασίας ΠΑΣΟΚ-Συνασπισμού η κάθαρση δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Κατηγόρησε τον Α. Παπανδρέου ότι «η αλλαγή που εισήγαγε είναι το κράτος των κυκλωμάτων, της μίζας και της διαφθοράς» και ότι «βύθισε τη χώρα στα χρέη και την κατέστησε περίγελο της οικουμένης». Έδωσε έμφαση στην επισήμανση της ανάγκης της «εθνικής συμφιλίωσης», που θα γινόταν, μαζί με το αίτημα της «κάθαρσης», βασική «σημαία» στην προεκλογική εκστρατεία της Ν.Δ. Να σημειωθεί ότι η στρατηγική της «εθνικής συμφιλίωσης» είχε ακολουθηθεί για πρώτη φορά στις πολιτικοποιημένες από τη Ν.Δ. δημοτικές εκλογές του 1986, με σκοπό το ξεπέρασμα των διαχωριστικών γραμμών που καλλιεργούσε το ΠΑΣΟΚ και με το κόμμα να κατακτά με σημαίνοντα στελέχη του τους Δήμους Αθηναίων, Θεσσαλονίκης και Πειραιά.
«Γκάνγκστερ κυριολεκτικά μας κυβερνούν»
Μετά την επίσημη έναρξη της προεκλογικής περιόδου, ο Κων. Μητσοτάκης:
• Ανέφερε ότι στις 18 Ιουνίου «συγκρούονται δύο κόσμοι: της ανάπτυξης και της αύξησης του εισοδήματος, που εξασφαλίζεται με την πολιτική της Νέας Δημοκρατίας, και της λιτότητας και των σκανδάλων του ΠΑΣΟΚ».
• Χρησιμοποίησε σκληρή γλώσσα για το κυβερνών κόμμα του, λέγοντας μεταξύ άλλων: «Γκάνγκστερ κυριολεκτικά μας κυβερνούν, χωρίς να σέβονται ούτε καν τους νόμους της μαφίας».
• Διαβεβαίωσε ότι «ο κ. Παπανδρέου, εάν είναι ένοχος, θα μπει φυλακή», υπογράμμισε πως «μόνο η Νέα Δημοκρατία εγγυάται την κάθαρση» και χαρακτήρισε εαυτόν «σημαιοφόρο της κάθαρσης».
• Έκανε άνοιγμα προς όσους είχαν ψηφίσει ΠΑΣΟΚ το 1985, διαχωρίζοντάς τους από την ηγεσία του και τονίζοντας ότι «είναι έντιμοι Έλληνες», ενώ απευθύνθηκε και στους οπαδούς της Αριστεράς.
• Επισήμανε ότι εξαιτίας της οικονομικής πολιτικής της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, η Ν.Δ. δεν θα είχε τη δυνατότητα να ικανοποιήσει τις εύλογες απαιτήσεις του λαού, λέγοντας: «Εγώ θέλω να είμαι τίμιος με τον ελληνικό λαό. Δεν θέλω να πω πράγματα που δεν θα κάνω».
«Κάτω οι κλέφτες του ΠΑΣΟΚ»
Η Ν.Δ. έκλεισε τον κύκλο των προεκλογικών της συγκεντρώσεων εκεί απ’ όπου είχε ξεκινήσει, στην πλατεία Συντάγματος, με τον αρχηγό της να λέει «Φτάνει πια!» και να ζητάει «να φύγει η κυβέρνηση των ενόχων και πρώτος ο μεγάλος υπεύθυνος, ο Ανδρέας Παπανδρέου». Ξεκαθαρίζοντας ότι δεν θα υπάρξει κανένα πνεύμα αντεκδίκησης, ο Κων. Μητσοτάκης έκλεισε την ομιλία του, τονίζοντας: «Μόνο ενωμένοι μπορούμε να έχουμε την Ελλάδα που όλοι θέλουμε και αξίζουμε».
Τα συνθήματα που φώναζαν οι οπαδοί της Ν.Δ. όση ώρα μιλούσε ο αρχηγός τους ήταν: «Ψηλέ, προχώρα, έφθασε η ώρα», «Ψηλός σημαίνει Ελλάδα ενωμένη», «Ήρθε η ώρα του Ψηλού», «Φιλελεύθερος λαός, ο Ψηλός πρωθυπουργός», «Απόψε μιλάει ο λαός», «Ο λαός κυρίαρχος», «Ο λαός απαντά όχι πια στη διαφθορά», «Την κάθαρση θα φέρει ο λαός», «Αέρα, αέρα, να φύγει η χολέρα», «Βάλε τους κλέφτες φυλακή», «Κάτω οι κλέφτες του ΠΑΣΟΚ», «Βάλτε στον Κορυδαλλό τον Ανδρέα τον γαμπρό», «Μητσοτάκη, εμπρός, σε θέλει ο λαός», «Είσαι, είσαι ο πρωθυπουργός», «Τίποτα, τίποτα δε μας σταματά, θα είμαστε κυβέρνηση στις 19».
Τα συνθήματα από πλευράς Ν.Δ. εκφωνούσαν οι ηθοποιοί Γιάννης Κατράνης, Γιώργος Σίσκος και Τζένη Τσέκου.
Όλοι σχεδόν οι συγκεντρωθέντες κρατούσαν πλαστικές, υφασμάτινες και χάρτινες κομματικές και ελληνικές σημαίες, ενώ πολλοί κρατούσαν μπαλόνια, καραμούζες και σφυρίχτρες και φορούσαν κασκόλ, κονκάρδες, καπελάκια, μπερεδάκια και αυτοκόλλητα της Ν.Δ. Κάποια πλακάτ έγραφαν: «Ανδρέας και Λιάνη στου λαού το άδειο τηγάνι», «Ιστορία – γράψε, Ελλάδα – κλάψε, για τον καψούρα τον γεροξούρα». Οι μικροπωλητές πουλούσαν «πόστερ» με «τολμηρές» φωτογραφίες της Δ. Λιάνη, κηδειόσημα του ΠΑΣΟΚ, φανάρια που έγραφαν «Ζητούνται έντιμοι», κουτιά «πάμπερς» (μέσα στα οποία, σύμφωνα με καταγγελίες, ο Γιώργος Κοσκωτάς τοποθετούσε πεντοχίλιαρα για δωροδοκίες) και σατιρικές κασέτες για τον πρωθυπουργό και τη σύντροφό του (κάποιες απ’ τις οποίες είχαν τη μορφή κρητικών μαντινάδων). Ένας οπαδός έδωσε τη δική του απάντηση στο τετράποδο της αφίσας του ΠΑΣΟΚ, κάνοντας την εμφάνισή του πάνω σε ένα άλογο τυλιγμένο με σημαίες της Ν.Δ. και κρατώντας ένα πλακάτ που έγραφε: «Καλπάζουμε για τη νίκη». Λέιζερ σχημάτιζαν τα αρχικά Ν.Δ. και συνθήματα του κόμματος. Όταν εμφανίστηκε ο Κων. Μητσοτάκης στην εξέδρα, πυροτεχνήματα, καπνογόνα και φωτοβολίδες χρωμάτισαν τον ουρανό. Ο μουσικοσυνθέτης και υποψήφιος βουλευτής της Ν.Δ. Σταύρος Ξαρχάκος διηύθυνε 80μελή ορχήστρα που εκτέλεσε αποσπάσματα από έργα των Τζοακίνο Ροσίνι, Γιόχαν Μπραμς, Ζορζ Μπιζέ, Γιόχαν Στράους, Νίκου Σκαλκώτα και Μ. Θεοδωράκη. Επίσης, πριν από την ομιλία του αρχηγού της Ν.Δ., από τα μεγάφωνα ακούστηκαν, μεταξύ άλλων, τα τραγούδια «Ένα το χελιδόνι», «Υπομονή» (Κάντε υπομονή κι ο ουρανός θα γίνει πιο γαλανός), «Σώπα όπου να ’ναι θα σημάνουν οι καμπάνες», «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις», «Πότε θα κάνει ξαστεριά» και «Άμα λευτερωθεί η Κρήτη». Μετά από προτροπή του Κων. Μητσοτάκη, η συγκέντρωση έκλεισε με τους οπαδούς να ψάλλουν τον Εθνικό Ύμνο, συνοδεία της ορχήστρας.
«Αξίζουμε μια καλύτερη Ελλάδα»
Στο ξεκίνημα της διαφημιστικής της καμπάνιας, η Ν.Δ. χρησιμοποίησε την τακτική της προδιαφήμισης (teaser), κυκλοφορώντας μια αφίσα μόνο με το ουράνιο τόξο και χωρίς την «υπογραφή» του κόμματος.
Κεντρικό σύνθημα του κόμματος ήταν το «Αξίζουμε μια καλύτερη Ελλάδα» που, κατά τον Κ. Μαρτζούκο, «ήταν αντίστιξη στο πνιγηρό κλίμα που επικρατούσε αλλά περιείχε και μήνυμα ελπίδας»*. Το λανσάρισμα του συνθήματος έγινε με μια αφίσα με την εικόνα ενός μικρού αγοριού με έξυπνο βλέμμα, ενώ το όνομα του κόμματος συνοδευόταν από το σλόγκαν «Με το βλέμμα στο μέλλον».
Ακολούθησε η αφίσα που έδειχνε τα πόδια ενός δρομέα και συνδυαζόταν με τη φράση «Κίνητρα για δημιουργία σε όλους. Η πρόταση της Νέας Δημοκρατίας για να πάμε –επιτέλους– μπροστά».
Στη συνέχεια, η Ν.Δ. «έριξε» στον προεκλογικό της αγώνα το συμφιλιωτικό σύνθημα «Ενωμένοι-Κερδισμένοι».
Η Ν.Δ. συνέχισε να χρησιμοποιεί την πρακτική του «προφανούς συμβολισμού», την οποία είχε εφαρμόσει εκτεταμένα το ΠΑΣΟΚ στην αναμέτρηση του ’81 (με την εικόνα να οπτικοποιεί ευκρινώς το μήνυμα ώστε να γίνεται κατευθείαν αντιληπτό από τον δέκτη-ψηφοφόρο) αλλά επανερχόμενη στα θετικά μηνύματα: Η εικόνα με τα τέσσερα παιδάκια που σχηματίζουν με τουβλάκια την ελληνική σημαία, συνοδευόταν από τη φράση «Ενωμένοι στον δρόμο της ανάπτυξης – Με τίμιο κράτος, λιγότερα λόγια, πρόγραμμα και πολλή δουλειά». Σε μια παραλλαγή της, ένα χέρι τοποθετούσε το τελευταίο τουβλάκι στον σχηματισμό της ελληνικής σημαίας.
Στην τελική ευθεία για τις εκλογές, η Ν.Δ. κυκλοφόρησε μια γιγαντοαφίσα που παρουσίαζε έναν νησιωτικό τοίχο με μπουκαμβίλια, με φόντο τον γαλάζιο ουρανό, και είχε τη φράση «18 Ιουνίου. Καλημέρα Ελλάδα», περνώντας ένα αισιόδοξο μήνυμα κόντρα στο οξυμένο πολιτικό κλίμα.
Σε διαφημιστικές καταχωρίσεις στον Τύπο, χρησιμοποιήθηκαν και άλλες φράσεις-συνθήματα, όπως: «Ώρα για δουλειά και ενότητα», «Το παρελθόν διχάζει. Το μέλλον μάς ενώνει», «Αλήθεια. Κάθαρση. Συμφιλίωση».
(*) Από προσωπική συνέντευξη του συγγραφέα με τον Κώστα Μαρτζούκο.
«Αυτό είναι το ΠΑΣΟΚ σήμερα. Το εμπιστεύεστε;»
Η Ν.Δ. κατέφυγε και στην αρνητική πολιτική διαφήμιση. Με σκοπό τον προσεταιρισμό των αναποφάσιστων ψηφοφόρων που προέρχονταν από το ΠΑΣΟΚ, στις αρχές Μαΐου, παρουσίασε μια απωθητική εικόνα του κυβερνώντος κόμματος, με την αφίσα του «Ναπολέοντα», ο οποίος φορούσε σαν καπέλο την Αυριανή και κοιτούσε το λαό «αφ’ υψηλού», μέσα από οθόνη τηλεόρασης με την ένδειξη «ΕΤ» (σ.σ. Ελληνική Τηλεόραση). Η εικόνα συμπληρωνόταν από τη φράση «Αυτό είναι το ΠΑΣΟΚ σήμερα. Το εμπιστεύεστε;». Σύμφωνα με τον Κ. Μαρτζούκο*, η διαφημιστική εταιρεία του κόμματος είχε εισηγηθεί να φτιαχτεί μόνο η παραπάνω αφίσα στο πλαίσιο της «καμπάνιας φθοράς του αντιπάλου/smear campaign», αλλά η Ν.Δ. ζήτησε τη δημιουργία και άλλων τέτοιων αφισών, στις οποίες μάλιστα υπήρχε η ειρωνική επισήμανση «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ»: Έτσι, το κυβερνών κόμμα εμφανίστηκε σαν ακρίδα που κατατρώει τη δραχμή, παρουσιάστηκε ένας ασθενής που καθόταν πάνω σε ένα ράντσο, παρατημένος καταμεσής του δρόμου, και το περιστέρι που είχε κάνει την εμφάνισή του σε αφίσα του ΠΑΣΟΚ το ’85 πλέον είχε στραμμένο στο κεφάλι ένα όπλο, με τη Ν.Δ. να αναφέρει, σε καταχώρισή της, ότι ο μεγάλος της αντίπαλος «μιλάει για ειρήνη και αφοπλισμό και την ίδια στιγμή κάνει λαθρεμπόριο όπλων με εμπόλεμες χώρες και αυταρχικά καθεστώτα». Όλα αυτά, σε μια περίοδο που η αρνητική διαφήμιση απαγορευόταν αυστηρά από την ελληνική εμπορική νομοθεσία.
(*) Τη σχετική πληροφορία έδωσε στον συγγραφέα ο Κώστας Μαρτζούκος σε προσωπική συνέντευξη.
Το επιτελείο
Επικεφαλής της προεκλογικής εκστρατείας της Ν.Δ. ήταν ο Τζαννής Τζαννετάκης. Μεταξύ άλλων, σημαίνοντα ρόλο στην καμπάνια είχαν ο Βασίλης Κοντογιαννόπουλος, ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος και ο πολιτικός σύμβουλος του προέδρου του κόμματος, Π. Μπακογιάννης. Συντονιστής σε πολλά θέματα οργάνωσης της καμπάνιας ήταν ο Κυριάκος Γριβέας.
Τη διαφημιστική καμπάνια του κόμματος ανέλαβε η Olympic DDB Needham του Φιλήμονα Παπαπολύζου, με συντονιστή τον Κ. Μαρτζούκο. Με τη διαφημιστική εταιρεία συνεργάστηκε μια ομάδα εξειδικευμένων στελεχών της Ν.Δ.: οι Θόδωρος Σκυλακάκης, Δημήτρης Κατσούδας και Λύδα Μοδιάνο από τη Γραμματεία Πολιτικού Σχεδιασμού και οι Γιώργος Φλέσσας και Κωστής Χατζηδάκης από τη Γραμματεία Ενημέρωσης. Ο Ζαν Κοέν ήταν σύμβουλος επικοινωνίας του Κων. Μητσοτάκη (1988-1990).
Για τις συγκεντρώσεις και τις περιοδείες του Κων. Μητσοτάκη, υπεύθυνοι ήταν ο γενικός διευθυντής του κόμματος Άγγελος Μπρατάκος και ο υπεύθυνος του τομέα κινητοποιήσεων Αντώνης Σγαρδέλης. Ο σκηνοθέτης Βασίλης Βλαχοδημητρόπουλος ανέλαβε την κάλυψη των προεκλογικών συγκεντρώσεων του κόμματος.
Η Ν.Δ. συνεργάστηκε με τις εταιρείες δημοσκοπήσεων ALCO του Κώστα Παναγόπουλου και Prognosis του Κωνσταντίνου Πλούμπη*.
(*) Από συνεντεύξεις με τον Γιώργο Φλέσσα, τον Κώστα Μαρτζούκο και τον Βασίλη Βλαχοδημητρόπουλο.
ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ
«Η διαμόρφωση ενός ισχυρού πόλου στα αριστερά»
Η μετατόπιση σημαντικού αριθμού πρώην ψηφοφόρων του ΚΚΕ προς το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1985 είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση του κόμματος από τη αρχή του «αθροίσματος των δημοκρατικών δυνάμεων». Τον Μάιο του 1987, πραγματοποιήθηκε το 12ο συνέδριο του ΚΚΕ, όπου δόθηκε έμφαση στον στόχο της «συγκρότησης του κοινωνικού και πολιτικού συνασπισμού των δυνάμεων της Αριστεράς και της Προόδου». Την ίδια περίπου περίοδο, ο Λεωνίδας Κύρκος εκλεγόταν γραμματέας του νέου κόμματος Ελληνική Αριστερά (ΕΑΡ), που προήλθε από τη διάσπαση του ΚΚΕ εσωτερικού.
Τον Δεκέμβριο του 1988, δημοσιοποιήθηκε το «Κοινό Πόρισμα ΚΚΕ-ΕΑΡ», το οποίο αποτέλεσε τη βάση για την ίδρυση του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου, που πήρε «σάρκα και οστά» στις 3 Φεβρουαρίου του 1989, με την κοινή σύσκεψη αντιπροσωπειών των κομμάτων ΚΚΕ, ΕΑΡ, ΕΔΑ, ΕΣΠΕ και ΑΚΕ, με τη συμμετοχή και των Στάθη Γιώτα, Μανώλη Δρεττάκη, Στέλιου Νέστωρ και Νίκου Κωνσταντόπουλου. Στις 7 Απριλίου, πρόεδρος του Συνασπισμού αναδείχτηκε ο 75χρονος Χαρίλαος Φλωράκης και γραμματέας ο 65χρονος Λ. Κύρκος.
Ενδεικτικό της διάθεσης του Συνασπισμού να απευθυνθεί σε ένα ευρύ εκλογικό ακροατήριο ήταν το έμβλημά του: αποξενωμένο από τα κλασικά σύμβολα της Αριστεράς, αποτελούνταν από έναν ανατέλλοντα αστέρα κίτρινου χρώματος πίσω από δύο πλάγιες, παράλληλες, τεθλασμένες γραμμές, κόκκινου και γαλάζιου χρώματος.
Όπως σημειώνει ο Γιάννης Βούλγαρης, η εκ νέου συνάντηση των δύο τμημάτων που είχαν προκύψει από τη διάσπαση του ενιαίου ΚΚΕ το 1968, ύστερα από πολλά χρόνια άγριου πολιτικού εμφύλιου πολέμου, αντανακλούσε τόσο την ιδεολογική ανανέωση που προωθούσε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στο Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης όσο και την εσωτερική πολιτική συγκυρία, καθώς η διαμόρφωση ενός ισχυρού πόλου στα αριστερά πολλαπλασίαζε αυτομάτως τη δυνατότητα προσέλκυσης ψήφων που θα έφευγαν από τον όμορο χώρο, το ΠΑΣΟΚ, που παρουσίαζε εικόνα κατάρρευσης*.
(*) Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990, ό.π., σελ. 361-362.
«Πρωταρχικός στόχος, η καταπολέμηση της ανεργίας»
Στο πρόγραμμά του, ο Συνασπισμός τόνιζε την «ανάγκη δημιουργίας ισχυρών συμμαχικών κυβερνήσεων των αριστερών προοδευτικών δυνάμεων» και εγγυόταν ότι θα προχωρήσει σε βάθος η κάθαρση της δημόσιας ζωής, θα αποδοθούν ευθύνες και θα τιμωρηθούν οι ένοχοι. Ο Συνασπισμός ζήτησε την ενδυνάμωση του ρόλου της Βουλής, υπογράμμισε ότι θέτει ως πρωταρχικό στόχο της αναπτυξιακής πολιτικής του την καταπολέμηση της ανεργίας, δεσμεύτηκε για την ανακατανομή του κοινωνικού πλούτου, τάχθηκε υπέρ ενός δημόσιου επιχειρηματικού τομέα παραγωγικού και συνολικά κερδοφόρου, και αναγνώρισε τον ρόλο του ιδιωτικού τομέα σε νέα πλαίσια επιχειρηματικής δράσης, με τη συμμετοχή των εργαζομένων. Στην εξωτερική πολιτική, στις επιδιώξεις του ήταν η αποδέσμευση από το ΝΑΤΟ, η απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων και ο ειρηνικός διάλογος με την Τουρκία. Όσον αφορούσε την ΕΟΚ, υπογράμμισε ότι θα επιδιώξει τον εκδημοκρατισμό των θεσμών της Κοινότητας, με την ενίσχυση του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
«Όχι» σε μετεκλογική συνεργασία με τον Α. Παπανδρέου
Ο Συνασπισμός προβλήθηκε ως «γνήσιος εκφραστής των συμφερόντων των εργαζομένων του χωριού και της πόλης, του χεριού και του πνεύματος» και ως μια δύναμη με προοπτική συμμετοχής στην εξουσία, και ζήτησε την υπερψήφισή του, ώστε να μπορέσει μετεκλογικά να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις.
Ο Χ. Φλωράκης έκανε λόγο για αντιλαϊκά σχέδια του ΠΑΣΟΚ και της Ν.Δ., στα οποία μόνον η Αριστερά θα μπορούσε να αντιταχθεί, ενώ, απευθυνόμενος στους αριστερούς, τους κάλεσε να αντισταθούν στην «εκμετάλλευση των αντιδεξιών αισθημάτων» τους που επιχειρούσε η ηγεσία του ΠΑΣΟΚ.
Έπειτα από πολλούς επαμφοτερισμούς, όσον αφορούσε τη στάση που θα κρατούσε μετά τις εκλογές, στις 22 Μαΐου, με απόφαση της Πολιτικής Επιτροπής του, ο Συνασπισμός ξεκαθάρισε ότι δεν θα υποστήριζε μια κυβέρνηση «κάθαρσης και ανασυγκρότησης», στην οποία θα μετείχαν πρόσωπα που είχαν ποινικές ή κορυφαίες πολιτικές ευθύνες στα σκάνδαλα, αποκλείοντας έτσι ουσιαστικά μια συνεργασία με τον Α. Παπανδρέου.
«Ο λαός δεν ξεχνά και ΠΑΣΟΚ και Δεξιά»
Στην κεντρική συγκέντρωση του Συνασπισμού, στην πλατεία Συντάγματος, ο Χ. Φλωράκης και ο Λ. Κύρκος εξαπέλυσαν επίθεση εναντίον των δύο μεγάλων κομμάτων. Επίσης, ο πρόεδρος του Συνασπισμού κατηγόρησε την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ επειδή «κατέφυγε στις λάσπες, στον αυριανισμό και τον τομπρισμό, στις χυδαιότητες, στον αντικομμουνισμό» και της απέδωσε μεγάλες ευθύνες «για τη δεξιά πολιτική που ακολούθησε, για τα σκάνδαλα που συγκάλυψε». Από την πλευρά του, ο Λ. Κύρκος ανέφερε ότι «ο χώρος του ΠΑΣΟΚ έχει μέσα του μεγάλες δημοκρατικές και αριστερές δυνάμεις, στις οποίες ο Συνασπισμός απλώνει το χέρι του». Ακόμη, χαρακτήρισε «προσωπικό όργανο του πρωθυπουργού» την Αυριανή, η οποία εκείνη την περίοδο παρουσίαζε «αποκαλύψεις» όπως «Βίλα η Δαμανάκη, κότερο ο Φλωράκης» και «Τα εργοστάσια των Φλωράκηδων».
Οι συγκεντρωμένοι οπαδοί κρατούσαν κόκκινες, κίτρινες και λευκές υφασμάτινες σημαίες με το έμβλημα του Συνασπισμού και φώναζαν τα συνθήματα: «Ήρθε η ώρα της Αριστεράς», «Σκάνδαλα, ρουσφέτια, ξεπεσμός, την κάθαρση θα φέρει ο Συνασπισμός», «Τώρα, τώρα, Συνασπισμός», «Τώρα μπροστά με την Αριστερά», «Όχι δεξιά πολιτική, θέλουμε κυβέρνηση δημοκρατική», «Μόνη λύση ο Συνασπισμός», «Μαζί – λαός – Συνασπισμός», «Ο λαός δεν ξεχνά και ΠΑΣΟΚ και Δεξιά», «Ούτε ΠΑΣΟΚ ούτε Δεξιά, ήρθε η ώρα για την Αριστερά», «Ως εδώ, ώς εδώ, μαύρο τώρα και στους δυο», «Τέρμα πια, ώς εδώ, ψήφο στον Συνασπισμό», «Στις 18 με τον Συνασπισμό», «Την κάθαρση θα φέρει ο Συνασπισμός», «Τίποτα, τίποτα, δεν μας σταματά, ετούτο τον Ιούνη θα πάμε αριστερά», «Την Κυριακή τον λόγο έχει ο λαός. Την Κυριακή Συνασπισμός».
Η συγκέντρωση, εκτός από τα «αγωνιστικά τραγούδια της Αριστεράς», «ντύθηκε» μουσικά με τραγούδια των Μ. Θεοδωράκη, Διονύση Σαββόπουλου, Πίτερ Γκάμπριελ, Στινγκ, Pink Floyd και Doors, συνθέσεις των Τζουζέπε Βέρντι, Αντόνιο Βιβάλντι, Μορίς Ραβέλ και με την, αγαπημένη του Λ. Κύρκου, «Ωδή στη χαρά» από την Ενάτη Συμφωνία του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν.
«Τολμάμε το σήμερα – Δημιουργούμε το αύριο»
Ο Συνασπισμός ήταν ο μόνος από τους τρεις μεγάλους πολιτικούς σχηματισμούς το ύφος της καμπάνιας του οποίου ήταν απόλυτα ενιαίο. Στις μεγάλες του αφίσες χρησιμοποίησε μόνο γράμματα και καθόλου εικόνες.
Χρησιμοποιώντας την τακτική της προδιαφήμισης, ο Συνασπισμός, στην πρώτη του γιγαντοαφίσα, δεν έβαλε την «υπογραφή» του, ενώ κυριαρχούσε το σύνθημα «Τώρα», συνοδευόμενο από τη φράση «Τολμάμε το σήμερα – Δημιουργούμε το αύριο». Η δεύτερη μεγάλη γιγαντοαφίσα αποτέλεσε συνέχεια της πρώτης, γράφοντας «Τώρα Συνασπισμός». Στην τρίτη γιγαντοαφίσα δέσποζε το σύνθημα «Νίκη», που θεωρείται μια λέξη-κλειδί για τη δημιουργία κλίματος αισιοδοξίας στους οπαδούς ενός κόμματος αλλά και για την προσέλκυση αναποφάσιστων.
Οι μικρές αφίσες του Συνασπισμού προσανατολίστηκαν κυρίως στους νέους ψηφοφόρους («Οι νέοι με το νέο») και στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης πάνω στο θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος («Πριν να είναι αργά…»), σε μια (διπλή) εκλογική αναμέτρηση στην οποία έδιναν το «παρών» αρκετά οικολογικά σχήματα.
Είκοσι τέσσερις ηθοποιοί, καλλιτέχνες και συγγραφείς προσκείμενοι στον Συνασπισμό ετοίμασαν μια χιουμοριστική βιντεοταινία με τον τίτλο «Φτου μας».
Στην επιτροπή ενημέρωσης του Συνασπισμού, που είχε την ευθύνη της διαφημιστικής του καμπάνιας, επικεφαλής ήταν ο Δημήτρης Κοντοφάκας (μέλος της Γραμματείας της Πολιτικής Επιτροπής του Συνασπισμού) και συμμετείχαν οι Γιάννης Τούντας, Δημήτρης Χαραλαμπάκης και Ηλίας Γκουράρος. Η δημιουργία των αφισών δεν έγινε από διαφημιστική εταιρεία αλλά με τη συνδρομή ενός επιτελείου γραφιστών και ανθρώπων της διαφήμισης, που ήταν στελέχη ή φίλοι του Συνασπισμού. Ο Δ. Κοντοφάκας είχε επίσης την ευθύνη της διοργάνωσης των μεγάλων συγκεντρώσεων, στις οποίες υπεύθυνος της τηλεοπτικής κάλυψης ήταν ο σκηνοθέτης Κώστας Κουτσομύτης*.
(*) Από συνέντευξη του Δημήτρη Κοντοφάκα στον συγγραφέα.
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΑΝΕΩΣΗ
«Δεν υπάρχει χαμένη ψήφος»
Η Δημοκρατική Ανανέωση (ΔΗΑΝΑ) εμφανιζόταν στις δημοσκοπήσεις να καταφέρνει οριακά την είσοδό της στην επόμενη Βουλή και γι’ αυτό ο 63χρονος ηγέτης της Κωστής Στεφανόπουλος τόνιζε διαρκώς ότι «δεν υπάρχει χαμένη ψήφος».
Το πρόγραμμα της ΔΗΑΝΑ, με τον τίτλο «Για μια Ελλάδα ήθους – δικαιοσύνης – ευημερίας», τόνιζε ότι το κόμμα απευθύνεται σε όλους τους «πατριώτες, προοδευτικούς και δημοκράτες Ελληνες». Μεταξύ των προτάσεών της ΔΗΑΝΑ ήταν η άσκηση φιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής με έντονο κοινωνικό χαρακτήρα, η μείωση των φορολογικών συντελεστών, η συμμετοχή των εργαζομένων στη διοίκηση και στα κέρδη της επιχείρησης, η ανάπτυξη της αγροτικής βιομηχανίας, η λήψη μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος και η χρήση διαλόγου στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Θεωρώντας την αυτοδυναμία ενός κόμματος «υπεύθυνη για την υποβάθμιση της πολιτικής ζωής του τόπου», ο Κ. Στεφανόπουλος τάχθηκε υπέρ μιας πολυκομματικής κυβέρνησης στη βάση ορισμένων αρχών, με πρώτη την κάθαρση, θέτοντας ως προϋπόθεση την απομάκρυνση των Α. Παπανδρέου και Κων. Μητσοτάκη από τα πράγματα.
Κάλεσμα σε όλους
Στην ομιλία του στη συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος, ο Κ. Στεφανόπουλος απευθύνθηκε στους «απογοητευμένους» οπαδούς του ΠΑΣΟΚ, λέγοντας ότι το κόμμα του προσφέρει μια «πραγματοποιήσιμη αλλαγή», στους «παλιούς φίλους» από τη Ν.Δ., αναφέροντας ότι «το φιλελεύθερο όραμα χρειάζεται προοδευτική ανανέωση», αλλά και στους οπαδούς της Αριστεράς, τονίζοντας ότι βρίσκονται κοντά στη ΔΗΑΝΑ διότι «ο φιλελευθερισμός της είναι φιλολαϊκός».
Πριν από την ομιλία, τα μεγάφωνα μετέδιδαν συνθέσεις των Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Μανώλη Καλομοίρη και τραγούδια για τη ΔΗΑΝΑ που έγραψε ο Χάρης Χατζηκοκόλης (συνθέτης των τραγουδιών της «γαλάζιας γενιάς»). Το κόμμα απέφευγε να χρησιμοποιεί στις συγκεντρώσεις του πλαστικά σημαιάκια, βαρελότα και ντουντούκες.
«Η σωστή απόφαση»
Κεντρικό σύνθημα της ΔΗΑΝΑ ήταν το «Η σωστή απόφαση», που αποτυπώθηκε και σε αφίσα, με το «όμικρον» να απεικονίζεται ως κυκλικός στόχος σκοποβολής, από το κέντρο του οποίου ξεφύτρωνε ένα κλαδί ελιάς. Μια άλλη αφίσα έδειχνε τον Κ. Στεφανόπουλο (γνωστό και ως «το αηδόνι της Βουλής») να αγορεύει στο Κοινοβούλιο.
«Το ΠΑΣΟΚ δεν είναι εδώ, είναι στον Κορυδαλλό»
Σε σχέση με τις εκλογές του 1985, η Ν.Δ. αύξησε τη δύναμή της περίπου κατά 3,5 ποσοστιαίες μονάδες και κατά 287.000 ψήφους, και κατάφερε να νικήσει για πρώτη φορά το ΠΑΣΟΚ μετά το 1977. Ο Κων. Μητσοτάκης έκανε λόγο για λαϊκή καταδίκη της κυβέρνησης «των σκανδάλων και της διαφθοράς», ενώ οι οπαδοί του κόμματός του πανηγύριζαν, φωνάζοντας το σύνθημα «Το ΠΑΣΟΚ δεν είναι εδώ, είναι στον Κορυδαλλό».
Το κυβερνών κόμμα έχασε 6,7 μονάδες και περίπου 365.000 ψήφους. Ο Α. Παπανδρέου εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του «στους πολίτες που συμπαραστάθηκαν στο ΠΑΣΟΚ» και την ελπίδα για κυβερνητική συνεργασία με τον Συνασπισμό.
Ο Συνασπισμός συγκέντρωσε ποσοστό που ήταν κατά μιάμιση μονάδα μεγαλύτερο από το άθροισμα των ποσοστών που είχαν στην αναμέτρηση του ’85 το ΚΚΕ και το ΚΚΕ εσωτερικού. Ο Χ. Φλωράκης ερμήνευσε την άνοδο της εκλογικής δύναμης της Ν.Δ. όχι ως επικύρωση «του συντηρητικού της προγράμματος», αλλά ως «ψήφο αποδοκιμασίας της κυβερνητικής πολιτικής και τακτικής του ΠΑΣΟΚ».
Ο Κ. Στεφανόπουλος αναφέρθηκε σε «συμπίεση» της ΔΗΑΝΑ.
Στον νομό Ροδόπης, εξελέγη ένας βουλευτής (η «ηγετική φιγούρα» της μουσουλμανικής μειονότητας, Αχμέτ Σαδίκ), με τον συνδυασμό ανεξαρτήτων Εμπιστοσύνη.