Εκλογές με δραματικές προειδοποιήσεις για την οικονομία
Ο ερχομός του 1990 βρήκε τον πρωθυπουργό Ξενοφώντα Ζολώτα να εκπέμπει «δραματικό SOS» για την οικονομία*, προτείνοντας νέα δέσμη μέτρων για τη μείωση του δημόσιου ελλείμματος. Οι ενδοκυβερνητικές τριβές ήταν συνεχείς και η χώρα βρισκόταν διαρκώς σε απεργιακούς ρυθμούς, με κινητοποιήσεις των εργαζομένων τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Στα τέλη Ιανουαρίου, ο οικονομολόγος και ακαδημαϊκός Άγγελος Αγγελόπουλος κατήγγειλε ότι «η κυβέρνηση Ζολώτα δεν μπορεί να πάρει κάποια σωτήρια μέτρα για την ελληνική οικονομία επειδή δεν την αφήνουν (τα κόμματα)»**.
Στις 12 Φεβρουαρίου ο βίος της οικουμενικής κυβέρνησης έλαβε τέλος, με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη να αποφασίζει να αποσύρει τους υπουργούς του και να υποχρεώνει έτσι και τους άλλους δύο αρχηγούς να πράξουν το ίδιο. Οι τρεις ηγέτες συμφώνησαν στη νέα κυβέρνηση τη θέση των αποσυρθέντων κομματικών υπουργών να πάρουν οι υπηρεσιακοί υπουργοί κοινής αποδοχής που είχαν μετάσχει στην κυβέρνηση Γρίβα. Ο Ξ. Ζολώτας θα κατηγορούσε –χωρίς να τον κατονομάσει– τον αρχηγό της Ν.Δ. για υπονόμευση του έργου της οικουμενικής κυβέρνησης προκειμένου να αποδείξει την αποτυχία της και να στηρίξει την επιχειρηματολογία του υπέρ της αυτοδυναμίας της Ν.Δ.
Ακολούθησαν τρεις άκαρπες ψηφοφορίες για την εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας, με τους βουλευτές της Ν.Δ. να δηλώνουν «παρών». Σύμφωνα με το Σύνταγμα, η Βουλή έπρεπε να διαλυθεί και η χώρα να βαδίσει σε εκλογές, που θα διενεργούσε η κυβέρνηση Ζολώτα με τη σύνθεση που είχε αποκτήσει στις 13 Φεβρουαρίου.
Στις 12 Μαρτίου ξεκίνησε επίσημα η προεκλογική περίοδος για την αναμέτρηση της 8ης Απριλίου, με τη θυροκόλληση, για τρίτη φορά μέσα σε δέκα μήνες, του Προεδρικού Διατάγματος για τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη των εκλογών.
Δύο ημέρες μετά ανακοινώθηκε η συνεργασία του Συνασπισμού με το ΠΑΣΟΚ στις μονοεδρικές περιφέρειες, που προκάλεσε την έντονη αντίδραση του Κων. Μητσοτάκη, ο οποίος έβλεπε να γίνεται ακόμα πιο δύσκολη η επίτευξη της αυτοδυναμίας.
Στις 19 Μαρτίου ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζακ Ντελόρ έστειλε στον πρωθυπουργό επιστολή, κρούοντας και αυτός τον κώδωνα του κινδύνου που απειλούσε την ελληνική οικονομία και ζητώντας τη λήψη δραστικών μέτρων.
Στις 6 Απριλίου δόθηκε στη δημοσιότητα από τον πρωθυπουργό Ξ. Ζολώτα η έκθεση της επιτροπής εμπειρογνώμων («επτά σοφών»), με επικεφαλής τον Ά. Αγγελόπουλο, στην οποία τονιζόταν ότι «η πορεία της οικονομίας παρουσιάζει συνεχή επιδείνωση, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε εξελίξεις οι οποίες θα ήταν ενδεχομένως πολύ δύσκολο να ελεγχθούν» και προτείνονταν σκληρά μέτρα.
(*) Η φράση «Δραματικό SOS από Ζολώτα» ήταν σε πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Τα Νέα, στις 9/1/1990.
(**) Οι δηλώσεις του Άγγελου Αγγελόπουλου είναι από συνέντευξη που παραχώρησε στον Κώστα Χαρδαβέλλα και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Τα Νέα, στις 29/1/1990, με τον τίτλο «Βουλιάζουμε και δεν το έχουμε καταλάβει», σελ. 26 και 27.
Δαπανηρή αναμέτρηση και κόπωση των ψηφοφόρων
Παρά τις διαγνώσεις περί «δραματικής κατάστασης στην οικονομία», η κρατική ενίσχυση των κομμάτων ανήλθε στο ποσό των 3,2 δισ. δρχ., με τη Ν.Δ. να λαμβάνει 1,456 δισ., το ΠΑΣΟΚ 1,294 δισ., τον Συνασπισμό 421 εκατ. και τους Ο.Ε.- ΟΟΕΟ 27 εκατ. Από αυτό το ποσό περίπου 120 εκατ. δρχ. δόθηκαν από τους παραπάνω πολιτικούς σχηματισμούς στα λεγόμενα μικρά κόμματα.
Οι διαφημιστικές δαπάνες των κομμάτων κυμάνθηκαν σε πολύ υψηλά επίπεδα καθώς μόνο στα «μετρούμενα Μέσα» διοχετεύθηκε πάνω από 1,1 δισ. δρχ.*. Μεγάλα κονδύλια διοχετεύθηκαν και για τη «μάχη των ετεροδημοτών», με επιδότηση των εισιτηρίων των οπαδών για οργανωμένες μετακινήσεις τους με αεροπλάνα, τρένα, λεωφορεία, πούλμαν και πλοία, ενώ υπήρξαν και οργανωμένα δρομολόγια με Ι.Χ. Σύμφωνα με τα ρεπορτάζ των εφημερίδων, οι τρεις μεγάλοι πολιτικοί σχηματισμοί είχαν οργανώσει επιχειρήσεις μεταφοράς ψηφοφόρων «που ανάλογες δεν είχε γνωρίσει η χώρα μας», με τη Ν.Δ. να υπολογίζει ότι θα μετακινήσει περί τους 150.000 ετεροδημότες, το ΠΑΣΟΚ πάνω από 200.000 και τον Συνασπισμό περίπου 50.000.
Ο Τύπος έκανε λόγο για τις δαπανηρότερες εκλογές στην πολιτική ιστορία της χώρας. Παράλληλα επισήμαινε την κόπωση και την απροθυμία του λαού να δώσει το «παρών» στις κομματικές συγκεντρώσεις (εκείνες των τριών «μεγάλων» έγιναν στο Πεδίον του Αρεως), τονίζοντας ότι η χρησιμότητα και σκοπιμότητα των «μπαλκονιών» είχε υποβαθμιστεί εξαιτίας των συνεντεύξεων και των συζητήσεων με πολιτικούς που φιλοξενούνταν κυρίως από τους μη κρατικούς ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς.
(*) Πηγή: Τα Νέα / NIELSEN.
Σταθερά μπροστά η Ν.Δ. στην πρόθεση ψήφου
Σε δημοσκόπηση που διενήργησε η MRB στην περιοχή της πρωτεύουσας, στη Θεσσαλονίκη και σε αστικά κέντρα και δημοσιεύτηκε στον Τύπο της Κυριακής στις 4 Μαρτίου, το 36,5% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι θα ψηφίσει Ν.Δ., το 26,2% ΠΑΣΟΚ, το 8,6% Συνασπισμό και το 2,7% Οικολόγους Εναλλακτικούς, ενώ το 14,4% δήλωσαν αναποφάσιστοι. Η Ν.Δ. εμφάνιζε υψηλότατο ποσοστό συσπείρωσης (περίπου 91%), ενώ το ΠΑΣΟΚ εμφανιζόταν να συγκρατεί το 81,5% των ψηφοφόρων του του Νοεμβρίου. Αντίθετα, πολύ χαμηλό ποσοστό συσπείρωσης εμφάνιζε ο Συνασπισμός (67,4%).
Στις 31 Μαρτίου ο Τύπος δημοσίευσε τα αποτελέσματα του πανελλήνιου γκάλοπ «Τάσεις» της MRB. H Ν.Δ. προηγούνταν στην πρόθεση ψήφου με 38,2% και ακολουθούσαν το ΠΑΣΟΚ με 29,6%, ο Συνασπισμός με 9,6% και οι Οικολόγοι Εναλλακτικοί με 2,7%, ενώ το 11,8% των ερωτηθέντων δήλωσε αναποφάσιστο. Η Ν.Δ. συνέχιζε να εμφανίζει υψηλό ποσοστό συσπείρωσης (περίπου 92%), ενώ το ΠΑΣΟΚ συσπείρωνε το 82,7% των ψηφοφόρων του και ο Συνασπισμός το 80,8%.
Στις 6 Απριλίου η εφημερίδα Πρώτη δημοσίευσε την πανελλαδική μέτρηση της ΔΗΜΕΛ, που έδινε στη Ν.Δ. την πρώτη θέση στην πρόθεση ψήφου με 43,3%. Ακολουθούσαν το ΠΑΣΟΚ με 36,3% και ο Συνασπισμός με 9,3%. Το 6,6% των ερωτηθέντων δήλωνε αναποφάσιστο.
Η κατανομή του τηλεοπτικού χρόνου στα κόμματα
Για πρώτη φορά μια ανεξάρτητη αρχή, το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (ΕΣΡ), ρύθμισε την παραχώρηση του τηλεοπτικού χρόνου στην (κρατική) ραδιοτηλεόραση.
Ωστόσο, ο σχετικός κανονισμός του ΕΣΡ ακυρώθηκε στις 19 Μαρτίου όταν, έπειτα από προσφυγή της ΔΗΑΝΑ που διαμαρτυρήθηκε για την «άνιση μεταχείρισή της», με την 930/90 απόφασή του το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) δέχτηκε ότι η μόνη επιτρεπτή διαδικασία ρύθμισης αυτού του θέματος ήταν η έκδοση Προεδρικού Διατάγματος, ύστερα από πρόταση του αρμόδιου υπουργού. Επίσης το ΣτΕ έκρινε ότι, σύμφωνα με το Σύνταγμα, στην προεκλογική περίοδο το κράτος είναι υποχρεωμένο να διαθέτει στα κόμματα τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα, ότι πρέπει να τηρείται η αρχή της αντικειμενικότητας που επιβάλλει τη διάθεση σε όλα τα πολιτικά κόμματα ενός ελάχιστου, πλην ικανού, χρόνου για την παρουσίαση ουσιωδών σημείων των προγραμμάτων τους, και ότι τα αντικειμενικά κριτήρια για τη διάθεση του χρόνου στα κόμματα ήταν η κοινοβουλευτική τους δύναμη, η οργάνωσή τους σε εθνική κλίμακα και ο ιστορικός τους ρόλος στην πολιτική ζωή.
Στις 21 Μαρτίου η ΕΡΤ ανακοίνωσε στα κόμματα τις προτάσεις της για την κατανομή του τηλεοπτικού χρόνου στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου. Οι ρυθμίσεις προέβλεπαν για τη Ν.Δ., το ΠΑΣΟΚ και τον Συνασπισμό κάλυψη δύο συγκεντρώσεων (Αθήνα και Θεσσαλονίκη, διάρκειας 45΄ η καθεμία), δύο κύκλους συνεντεύξεων με τους αρχηγούς τους και πέντε τηλεοπτικές συζητήσεις με εκπροσώπους τους. Ακόμη δόθηκαν από δύο 15λεπτα για να τα χρησιμοποιήσουν κατά το δοκούν (προβολή προγραμμάτων, μετάδοση διαφημιστικών σποτ κ.λπ.): Η Ν.Δ. χρησιμοποίησε όλο τον χρόνο της για μετάδοση σποτ.
Στους Ο.Ε.- ΟΟΕΟ δόθηκαν τρία 20λεπτα, ενώ δόθηκαν από δύο 15λεπτα στη Λαϊκή Αντιπολίτευση και τη ΔΗΑΝΑ, η οποία διαμαρτυρήθηκε εκ νέου επειδή ο καθορισμός των χρόνων δεν έγινε με Προεδρικό Διάταγμα.
Χρόνος δόθηκε και σε άλλα κόμματα.
Και η μη κρατική τηλεόραση στο «εκλογικό παιχνίδι»
Στο μεταξύ είχε αρθεί το κρατικό μονοπώλιο και στην τηλεόραση, με τη νομοθετική πρόβλεψη της μη κρατικής, τοπικής τηλεόρασης, η οποία, ωστόσο, έκανε την εμφάνισή της σε συνθήκες νομοθετικού χάους και αποθέωσης της παρανομίας: Κανένα από τα μη κρατικά κανάλια που εξέπεμπαν πρόγραμμα δεν είχε οριστική άδεια λειτουργίας, εκτός από δύο, τα οποία είχαν ανακλήσιμη προάδεια δοκιμαστικών εκπομπών.
Η ΔΗΑΝΑ διαμαρτυρήθηκε έντονα επειδή οι ιδιωτικοί τηλεοπτικοί σταθμοί παρουσίαζαν «συνεχώς και σε μεγάλους χρόνους στελέχη των τριών κομμάτων», αλλά απέφευγαν, όπως ισχυρίστηκε, να καλούν στις εκπομπές τους οποιοδήποτε στέλεχός της.
Τα μη κρατικά τηλεοπτικά κανάλια απορρόφησαν σημαντικό μέρος από τα διαφημιστικά κονδύλια των κομμάτων, κυρίως από την πλευρά της Ν.Δ.
H εμφάνιση της μη κρατικής τηλεόρασης είχε επιπτώσεις στην κυκλοφορία (και στα διαφημιστικά έσοδα) των εφημερίδων: Η μέση ημερήσια κυκλοφορία του συνόλου των πανελλήνιας εμβέλειας αθηναϊκών πολιτικών εφημερίδων σημείωσε αξιοσημείωτη πτώση, καθώς από 1.138.000 φύλλα που ήταν τον Ιούνιο του 1989 υποχώρησε στα 860.000 φύλλα τον Μάρτιο του 1990. Τον Απρίλιο η μέση ημερήσια κυκλοφορία ανέβηκε στα περίπου 900.000 φύλλα και έπειτα μπήκε σε συνεχή πτωτική πορεία. Τον Δεκέμβριο του 1992 έφτασε στα 569.000 φύλλα*.
(*) Τα στοιχεία για τις κυκλοφορίες των εφημερίδων είναι από το παράρτημα του βιβλίου Ζαούσης – Στράτος, Οι εφημερίδες 1974-92. Η αθέατη όψη μιας κρίσιμης πορείας, ό.π.
Το πρώτο debate πολιτικών αρχηγών
«Η πολιτική ιστορία της Ελλάδας έγινε πλουσιότερη και –επιτέλους– απέκτησε μια γεύση ευρωπαϊκών πολιτικών αντιπαραθέσεων», σημείωνε την επόμενη ημέρα το Έθνος. Στις 12 Μαρτίου 1990 έλαβε χώρα, στο μεγάλο αμφιθέατρο του Παντείου Πανεπιστημίου, το πρώτο debate σε επίπεδο πολιτικών αρχηγών στη χώρα μας, με τους ηγέτες των τριών μεγαλύτερων πολιτικών σχηματισμών να κάθονται στο ίδιο τραπέζι και να συζητούν μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες για τις εξελίξεις στα Βαλκάνια και την ελληνική εξωτερική πολιτική. Η συζήτηση μεταδόθηκε ταυτόχρονα από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση (ET1, ET2, Mega Channel, AΝΤ1).
Όπως σημείωσε ο Τύπος, οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των τριών ανδρών διατηρήθηκαν απόλυτα μέσα στο πλαίσιο ενός ευπρεπούς διαλόγου και υπήρξε συμφωνία σε κάποια θέματα.
Γεγονότα που δημιούργησαν ένταση
Παρά τη συνύπαρξή τους στην κυβέρνηση Ζολώτα, η Ν.Δ. και το ΠΑΣΟΚ οδηγήθηκαν σε μεταξύ τους αντιπαραθέσεις με αφορμή διάφορα γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου.
Η «υπόθεση Κιάππε», που συνδέθηκε με «σικέ ματς» στο ελληνικό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου, απασχόλησε τα πρωτοσέλιδα για μεγάλο χρονικό διάστημα και έγινε αντικείμενο κομματικής αντιπαράθεσης, με τη Ν.Δ. να καταγγέλλει ότι «το ΠΑΣΟΚ της αποδιοργάνωσης, της αποτελμάτωσης και της σήψης άφησε στο πέρασμά του βαθιά τα ίχνη του στο ποδόσφαιρο» και το ΠΑΣΟΚ να κατηγορεί τη Ν.Δ. ότι χρησιμοποιεί «συνταγές της λασπολογίας, της ψευδολογίας και της συκοφαντίας».
Η σύλληψη στον Υμηττό ενός αστυνομικού και ενός υπαλλήλου της ΕΥΠ, που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για παρεμβολές στο πρόγραμμα του τηλεοπτικού σταθμού της Αυριανής, Κανάλι 29, εξελίχθηκε σε μεγάλο πολιτικό θέμα, με τον πρωθυπουργό να δίνει εντολή να απολυθεί ο διοικητής της ΕΥΠ, τον Ανδρέα Παπανδρέου να καταγγέλλει ότι «οι παρακρατικές αυτές ενέργειες γίνονται κάτω από την κάλυψη και την πατρωνία των γνωστών πολιτικών κύκλων της Νέας Δημοκρατίας» και τον Κων. Μητσοτάκη να καλεί την κυβέρνηση «να διερευνήσει άμεσα αυτό το περίεργο περιστατικό». Μία εβδομάδα πριν από τις εκλογές, οι συμπλοκές μεταξύ οπαδών των δύο μεγάλων κομμάτων στον νομό Ηρακλείου είχαν ως αποτέλεσμα τον θανάσιμο τραυματισμό ενός οπαδού του ΠΑΣΟΚ και τον τραυματισμό τεσσάρων άλλων ατόμων, με τον Κων. Μητσοτάκη να υποστηρίζει ότι τα γεγονότα ήταν «μέρος ενός προδιαγεγραμμένου σχεδίου, εν γνώσει και με τις ευλογίες του Ανδρέα Παπανδρέου» και τον ηγέτη του Κινήματος να χαρακτηρίζει ηθικό αυτουργό των επεισοδίων τον αρχηγό της ΝΔ.
«Αφίσες αγνώστου… πατρός»
Με δημοσιεύματα να «φωτογραφίζουν» ως ιθύνοντα νου της οργάνωσης το ηγετικό στέλεχος της Ν.Δ. Μιλτιάδη Εβερτ, ο Λυκαβηττός κατάφερε να συζητηθεί και πάλι με τα κείμενα των αφισών του, που προβάλλονταν κατά κόρον από τον φιλονεοδημοκρατικό Τύπο. Όπως και κατά την προηγούμενη προεκλογική περίοδο, εμφανίστηκαν αφίσες με την υπογραφή της οργάνωσης που στρέφονταν κατά της Ν.Δ. Ο «ορίτζιναλ» Λυκαβηττός αντέδρασε έντονα, με επιστολή που έκανε λόγο για «πράσινα χαλκεία παραπληροφόρησης» και με μια αφίσα που έγραφε: «Θαυμάστε τους συκοφάντες!».
Κατά την προεκλογική περίοδο έκαναν την εμφάνισή τους και οι Οικουμενικοί Πολίτες, με αφίσες που έβαζαν στο στόχαστρο την «παροχολογία» του αρχηγού της Ν.Δ. (τον οποίο αποκαλούσαν «ΜητσοΘΑκη»), με κείμενα όπως: «1985. Μοίραζε αυτοκίνητα. Τώρα άρχισε τα ίδια. 100 χιλιάδες ΘΑ στους ανέργους για το 1993. Αφορολόγητα ΘΑ στους συνταξιούχους από το 1993. Ανέξοδα ΘΑ στους στρατιώτες. ΘΑ-ΘΑ-ΘΑ και στα ναρκωτικά. ΘΑ-ΘΑ-ΘΑ και στις γυναίκες. Μικρό απάνθισμα φαυλότητας».
Σε ανάλογη κατεύθυνση κινήθηκαν και οι Νέοι Πολίτες, οι οποίοι σε μια αφίσα τους είχαν το σκίτσο της Μάργκαρετ Θάτσερ με το πρόσωπο του Κ. Μητσοτάκη (το οποίο χρησιμοποιούσε και η Νεολαία ΠΑΣΟΚ), συνοδευόμενο από τη φράση: «Ο Μητσο-θατσερισμός υπόσχεται: Παιδεία για λίγους, ανεργία για πολλούς, αυταρχισμό για όλους».
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
«Αυτοδύναμη κυβέρνηση ή διάλυση του κράτους;»
Τα στοιχεία που είχαν κυρίαρχη θέση στον προεκλογικό αγώνα της Ν.Δ. ήταν:
Πρώτον, η ανάγκη ανάδειξης δυνατής, σταθερής και ομοιογενούς κυβέρνησης. Ο Κων. Μητσοτάκης υπογράμμιζε ότι η οικουμενική κυβέρνηση αποτέλεσε ένα «αποτυχημένο πείραμα» καθώς, λόγω της ασυμφωνίας των εταίρων στα μεγάλα θέματα, «οδήγησε σε διαλυμένο κράτος, βούλιαγμα της οικονομίας και απεργίες». Παράλληλα απέκλειε κατηγορηματικά τη σύμπραξη της Ν.Δ. σε μετεκλογικό σχήμα σε περίπτωση μη κατάκτησης της αυτοδυναμίας, προειδοποιώντας ότι θα υπάρξουν «ακυβερνησία», «κατάρρευση της οικονομίας» και «οριστική πλέον διάλυση του κράτους».
Δεύτερον, το θέμα της κάθαρσης. Ο ηγέτης της Ν.Δ. διαβεβαίωνε ότι «οι ένοχοι θα πληρώσουν», ενώ χαρακτήριζε την πρωθυπουργική οκταετία του Α. Παπανδρέου «χρόνια παρακμής και διαφθοράς». Με τη συγκεκριμένη τακτική η Ν.Δ. αποσκοπούσε στην προσέλκυση μετριοπαθών ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ.
Τρίτον, οι εξελίξεις στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού». H Ν.Δ. τις αξιοποίησε τονίζοντας τη «δικαίωση» του προγράμματος και των θέσεών της. Παράλληλα κατηγορούσε την ηγεσία της ελληνικής Αριστεράς «για απόκρυψη της αλήθειας από τον τίμιο Ελληνα αριστερό για την κομμουνιστική κοινωνία, την οποία πρόβαλλε ως πρότυπο ενώ επρόκειτο περί μιας στυγνής δικτατορίας». Όπως σημείωνε ο Τύπος, με τις αναφορές αυτές η Ν.Δ. προσδοκούσε εκλογικά οφέλη όχι μόνο από την προσέλκυση ψηφοφόρων της Αριστεράς, αλλά και από την εκλογική πτώση του Συνασπισμού, με τους ψηφοφόρους του να στρέφονται στην αποχή ή στο λευκό.
Τέταρτον, η αντιμετώπιση της «μάστιγας» των ναρκωτικών. Η Ν.Δ. δεσμεύτηκε για «κήρυξη πολέμου» σε όσους εμπλέκονταν στο εμπόριο των ναρκωτικών, με ειδική ομάδα δίωξης, και για φροντίδα για τον χρήστη, ο οποίος θα αντιμετωπιζόταν ως ασθενής και όχι ως παραβάτης.
Πέμπτον, η προβολή του προγράμματός της. H Ν.Δ. υποσχόταν, μεταξύ άλλων, τη δημιουργία 100.000 θέσεων εργασίας στον ιδιωτικό τομέα με ενθάρρυνση των επενδύσεων και «καλύτερες δουλειές», όπως επίσης κατάργηση της φορολογίας των συντάξεων, ισόβια σύνταξη σε 150.000 πολύτεκνες μητέρες, οικογενειακά επιδόματα σε 400.000 μητέρες με τρία παιδιά, εκατοντάδες νέους βρεφονηπιακούς σταθμούς σε όλη την Ελλάδα και αύξηση των αγροτικών συντάξεων κατά 50%.
δεν προβαλλόταν μόνον ο ηγέτης του.© ΑΡΧΕΙΟ ΓΙΩΡΓΟΥ ΦΛΕΣΣΑ
Επίσης, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ο Κων. Μητσοτάκης ζητούσε από τους παλιούς κεντρώους και φιλελεύθερους να ψηφίσουν τη Ν.Δ., γιατί, όπως έλεγε, αυτή είναι το κόμμα που τους εκφράζει ιδεολογικά και «όχι το αμαρτωλό ΠΑΣΟΚ». Παράλληλα, με αφορμή τη συνεργασία του Συνασπισμού με το ΠΑΣΟΚ στις μονοεδρικές, επιτίθετο κατά της ηγεσίας της Αριστεράς κατηγορώντας την για έλλειψη συνέπειας και ηθικής.
Όπως και σε προηγούμενες προεκλογικές εκστρατείες της Ν.Δ., η σύζυγος του προέδρου της, Μαρίκα Μητσοτάκη, πραγματοποίησε σειρά περιοδειών σε όλη τη χώρα μιλώντας σε συγκεντρώσεις, με τον φίλα προσκείμενο στο κόμμα Τύπο να προβάλλει ιδιαίτερα τον «αγώνα» της και να αναφέρεται σε «λαϊκούς ξεσηκωμούς για την υποδοχή της».
«Ψηλέ, μπροστά, η νίκη είναι κοντά»
Στην κεντρική συγκέντρωση της Ν.Δ. στο Πεδίον του Άρεως, ο Κων. Μητσοτάκης απευθύνθηκε στους οπαδούς του ΠΑΣΟΚ και του Συνασπισμού, τους οποίους χαρακτήρισε όλους «τίμιους», λέγοντας: «Η επιλογή δεν είναι Δεξιά ή Αριστερά, είναι μπροστά ή πίσω» (σ.σ. φράση που είχε αποτυπωθεί και σε αφίσα). Επίσης, απευθυνόμενος σε όλο τον ελληνικό λαό τόνισε: «Αν δεν βγει κυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας, θα πάτε στα ταμεία να πληρωθείτε τους μισθούς και τις συντάξεις σας και θα βρείτε τα ρολά κατεβασμένα».
Οι συγκεντρωμένοι οπαδοί κρατούσαν σημαίες, φορούσαν καπελάκια με το σήμα του κόμματος και αυτοκόλλητα στο πέτο, κρατούσαν μπαλόνια καθώς και άσπρα και βαμμένα γαλάζια γαρίφαλα. Στα πανό ήταν γραμμένα τα συνθήματα: «Νιάτα χωρίς ναρκωτικά», «Ο κόσμος αλλάζει, στις 8 Απριλίου αλλάζει και η Ελλάδα», «Η Ελλάδα δεν γυρίζει πίσω», «Ν.Δ. – Σταθερότητα – Ανάπτυξη – Σιγουριά». Λίγο πριν από την ομιλία του Κων. Μητσοτάκη κρατήθηκε ενός λεπτού σιγή στη μνήμη του Παύλου Μπακογιάννη. Με την εμφάνιση του αρχηγού του κόμματος στην εξέδρα, οπαδοί άναψαν λευκές, αναστάσιμες λαμπάδες, καπνογόνα και βεγγαλικά.
Τα συνθήματα που ακούστηκαν περισσότερο ήταν: «Απόψε μιλάει ο λαός», «Ψηλέ, προχώρα, σε θέλει όλη η χώρα», «Φιλελεύθερος λαός, ο Ψηλός πρωθυπουργός», «Δική μας είναι η νίκη, το μέλλον μας ανήκει», «Ήρθε η ώρα του λαού», «Μητσοτάκη, εμπρός, σε θέλει ο λαός», «Ψηλέ, προχώρα, τώρα ήρθε η ώρα», «Ψηλέ, μπροστά, η νίκη είναι κοντά», «Είμαστε μαζί σου», «Είσαι στην καρδιά όλου του λαού», «Κα… κα… κάθαρση».
Στις συγκεντρώσεις της Ν.Δ. είχαν την τιμητική τους κυρίως οι συνθέσεις που είχε γράψει για την ταινία Αλέξης Ζορμπάς ο υποψήφιος βουλευτής Επικρατείας του κόμματος Μίκης Θεοδωράκης, ενώ ακουγόταν και το, δημοφιλές στις συγκεντρώσεις της Αριστεράς, τραγούδι του «Λίγο ακόμα» (με ερμηνεύτρια τη Μαρία Φαραντούρη, η οποία ήταν υποψήφια βουλευτής Επικρατείας του ΠΑΣΟΚ).
«Νέες ιδέες για μια νέα Ελλάδα»
Στην πρώτη γιγαντοαφίσα της Ν.Δ. κυριαρχούσαν μια φωτογραφία από την κατεδάφιση του Τείχους του Βερολίνου και η φράση «Ο κόσμος αλλάζει. Εμείς;». Στην αφίσα έκανε «ντεμπούτο» το κεντρικό σύνθημα «Νέες ιδέες για μια νέα Ελλάδα».
Στις μεγάλου μεγέθους αφίσες που ακολούθησαν, καταγράφηκαν η υπόσχεση του κόμματος για «Νέες δουλειές με επενδύσεις», η ετοιμότητά του να ανταποκριθεί επιτυχώς στις δύσκολες κυβερνητικές ευθύνες («Έτοιμοι με νέες ιδέες») και η δέσμευσή του για «Νιάτα χωρίς ναρκωτικά».
Η φράση «Μπροστά με σιγουριά» χρησιμοποιήθηκε στη γιγαντοαφίσα με τη φωτογραφία του Κων. Μητσοτάκη εν μέσω 11 «δοκιμασμένων, έμπειρων και ικανών στελεχών» του κόμματος. Η Ν.Δ. εμφανίστηκε σαν μια ομάδα ανθρώπων οι οποίοι εργάζονται συλλογικά και ήταν η πρώτη φορά που σε καμπάνια ενός ελληνικού κόμματος δεν προβαλλόταν μόνον ο ηγέτης του.
Λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές η Ν.Δ. χρησιμοποίησε σε διαφημιστικές καταχωρίσεις στον Τύπο το πρόσωπο ενός μικρού παιδιού που κοιτούσε «κατάματα» τον ψηφοφόρο, με την προτροπή: «Σκεφτείτε το μέλλον».
«Το ΠΑΣΟΚ συνιστά»
Η Ν.Δ. επανήλθε στη χρήση της αρνητικής διαφήμισης με μια σειρά αφισών που είχαν την υπογραφή της ΟΝΝΕΔ και τον κεντρικό τίτλο «Το ΠΑΣΟΚ συνιστά»: Η πρώτη αναφερόταν στο «σκάνδαλο του καλαμποκιού» και είχε τη φράση «Για σκανδαλώδη γεύση… γιουγκοσλαβικό καλαμπόκι». Η δεύτερη είχε ως θέμα της τον Αγαμέμνονα Κουτσόγιωργα και έφερε την ειρωνική προτροπή «Ενισχύστε τις ελβετικές τράπεζες». Μια φωτογραφία του Γιώργου Κοσκωτά μπροστά από το κελί του συνοδευόταν από τη φράση «Ξεχάστε γιατί χανόμαστε». Σε ακόμη μία αφίσα της, με τον ίδιο τίτλο, η ΟΝΝΕΔ επιχείρησε να «ακυρώσει» τη διαφημιστική καμπάνια του ΠΑΣΟΚ δείχνοντας ένα μπουκέτο από μαραμένα λουλούδια και μετατρέποντας το σύνθημά του «Μεταρρύθμιση παντού» σε «Απορρύθμιση παντού». Λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές, η ΟΝΝΕΔ κυκλοφόρησε μια αφίσα με άνθη (όπως εκείνα στην καμπάνια του ΠΑΣΟΚ) ευχόμενη: «Πρωταπριλιά. Χρόνια πολλά, Ανδρέα Παπανδρέου». Είχε προηγηθεί η αφίσα με τη φωτογραφία του ηγέτη του ΠΑΣΟΚ και το ερώτημα: «Θα του εμπιστευόσαστε ποτέ τα χρήματά σας;».
Τα τηλεοπτικά σποτ
Η τηλεόραση αποτέλεσε το βασικό μέσο της νεοδημοκρατικής διαφημιστικής καμπάνιας.
Στο πρώτο σποτ ο Κων. Μητσοτάκης, με το σακάκι ριγμένο στον ώμο, ανέφερε ότι στις επόμενες ημέρες οι θεατές θα έβλεπαν «νέους ανθρώπους να μιλούν για τις νέες μας ιδέες». Στα σποτ που ακολούθησαν εμφανίστηκαν οι Μιλτιάδης Έβερτ, Αντώνης Σαμαράς, Γιώργος Σουφλιάς, Σωτήρης Κούβελας, Σταύρος Δήμας, Ανδρέας Ανδριανόπουλος, Τζαννής Τζαννετάκης και Μαριέττα Γιαννάκου-Κουτσίκου, προβάλλοντας τις βασικές προτάσεις του κόμματος.
Ωστόσο υπήρξε και αρνητική τηλεοπτική διαφήμιση: Ένα σποτ, που προβλήθηκε λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές, ήταν «ντυμένο» με το «Time» των Pink Floyd και ξεκινούσε δείχνοντας ένα ρολόι, ενώ, ακολούθως, προβάλλονταν οι φωτογραφίες των Χαρίλαου Φλωράκη και Λεωνίδα Κύρκου, οι οποίες άνοιγαν για να ξεπροβάλει η φωτογραφία του Α. Παπανδρέου. Ο εκφωνητής έθετε το δίλημμα αν η Ελλάδα θα πάει «μπροστά ή πίσω;» και τόνιζε: «Αυτή την Κυριακή, εσείς αποφασίζετε». Σύμφωνα με τον Γιώργο Φλέσσα*, το σποτ απευθυνόταν στους απογοητευμένους ψηφοφόρους του ΠΑΣΟΚ, οι οποίοι, σύμφωνα με μη δημοσιευμένα γκάλοπ της Ν.Δ., προσανατολίζονταν να ψηφίσουν Συνασπισμό και ήθελε να τους «προειδοποιήσει» ότι και αυτή η επιλογή θα οδηγούσε σε πρωθυπουργική θητεία του Α. Παπανδρέου, η οποία, σύμφωνα με το σποτ, είχε ταυτιστεί με «ταμεία χρεοκοπημένα», απουσία ξένων επενδύσεων και «διεθνή εξευτελισμό της Ελλάδας» (σ.σ. «σκάνδαλο Κοσκωτά»). Επίσης απευθυνόταν και στους ψηφοφόρους του Συνασπισμού που αντιδρούσαν στην προοπτική μιας μετεκλογικής του συνεργασίας με το ΠΑΣΟΚ. Στη δημιουργία του εν λόγω σποτ δεν είχε καμία ανάμειξη η διαφημιστική εταιρεία με την οποία συνεργαζόταν η Ν.Δ., ο αρχηγός της οποίας το χαρακτήρισε «δημιουργική κριτική».
(*) Από συνέντευξη του Γιώργου Φλέσσα στον συγγραφέα.
Το επιτελείο
Την Επιτροπή Εκλογών συντόνιζε ο Γιάννης Παλαιοκρασσάς, όμως ουσιαστικά επικεφαλής του προεκλογικού αγώνα ήταν ο αναπληρωτής πρόεδρος της Επιτροπής Τζ. Τζαννετάκης, με «δεξί του χέρι» τον Κυριάκο Γριβέα. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν και οι Μ. Έβερτ, Α. Ανδριανόπουλος, Σ. Κούβελας , Αντώνης Σγαρδέλης, Γιάννης Δημητροκάλης, Θόδωρος Μπεχράκης.
Η Ν.Δ. συνεργάστηκε με τη διαφημιστική εταιρεία ΑΔΕΛ Saatchi & Saatchi του Τάκη Κιουσόπουλου. Συντονιστής ήταν ο Ρούντυ Ράλλης. Υπεύθυνος του direct marketing ήταν ο Παύλος Παπαδάτος.
Στη χάραξη της στρατηγικής της καμπάνιας συμμετείχε ο Αμερικανός πολιτικός σύμβουλος Μαρκ Σίγκελ, ο οποίος ήταν στην επιτελική ομάδα του Τζίμι Κάρτερ το 1977 και είχε στενή συνεργασία με την πρωθυπουργό του Πακιστάν, Μπεναζίρ Μπούτο.
Από την πλευρά της Ν.Δ. τη διαφημιστική εκστρατεία συντόνιζαν ο Θόδωρος Σκυλακάκης και ο γραμματέας Ενημέρωσης Γ. Φλέσσας. Στην ομάδα συμμετείχαν οι Κωστής Χατζηδάκης, Δημήτρης Κατσούδας και Λύδα Μοδιάνο.
Η εταιρεία Prognosis συνέχιζε να έχει την κύρια ευθύνη των δημοσκοπήσεων, που καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό τη στρατηγική της Ν.Δ.*.
(*) Πολλά στοιχεία έδωσαν στον συγγραφέα οι Γιώργος Φλέσσας, Ρούντυ Ράλλης και Παύλος Παπαδάτος.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«Θα είμαστε ο κορμός των μετεκλογικών εξελίξεων»
Το ΠΑΣΟΚ άρχισε να δραστηριοποιείται για το ενδεχόμενο εκλογών από τις αρχές της χρονιάς. Την ίδια περίοδο, σε συνέντευξη Τύπου στο Ζάππειο, ο Α. Παπανδρέου υπογράμμιζε ότι «αποτελεί μόνιμη θέση του ΠΑΣΟΚ η συνεργασία του με την Αριστερά».
Στα τέλη Φεβρουαρίου, σε συγκέντρωση στελεχών στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας, ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ ανέφερε ότι θεωρεί λήξασα την «υπόθεση της σκανδαλολογίας» και ότι το Κίνημα θα δώσει μονομέτωπο αγώνα κατά της Ν.Δ., ενώ κάλεσε τον «δεξιό ψηφοφόρο να ψηφίσει ΠΑΣΟΚ για το μέλλον του τόπου».
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ο Α. Παπανδρέου:
• Χαρακτήριζε το ΠΑΣΟΚ την «ήρεμη δύναμη που μπορεί να εγγυηθεί τη σταθερότητα, την ανάπτυξη, την ευημερία, την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δημοκρατία».
• Εξέφραζε τη βεβαιότητα ότι το ΠΑΣΟΚ θα είναι πρώτο κόμμα στις εκλογές και θα αποτελέσει τον κορμό των μετεκλογικών εξελίξεων για τον σχηματισμό μιας «σύγχρονης, δημοκρατικής, προοδευτικής, ανανεωτικής» κυβέρνησης, στην οποία θα μπορούσαν να συμμετάσχουν ο Συνασπισμός και η ΔΗΑΝΑ.
• Κατηγορούσε την ηγεσία της Ν.Δ. για ανευθυνότητα, έλλειψη σχεδίου, υπονόμευση της οικονομίας και έλεγε ότι «απειλεί να γκρεμίσει το κράτος πρόνοιας που έχτισε το ΠΑΣΟΚ».
• Επανέφερε τη θεωρία των διαχωριστικών γραμμών στο προσκήνιο, λέγοντας ότι «στις 8 Απριλίου αντιπαρατίθενται οι δυνάμεις της συντήρησης και του νεοφιλελευθερισμού με τις δυνάμεις της προόδου, του εκσυγχρονισμού και της ανανέωσης».
• Αναφερόταν στους στόχους του «Κοινωνικού συμβολαίου» του ΠΑΣΟΚ, μεταξύ των οποίων ήταν: η ενίσχυση του κράτους πρόνοιας και η ολοκλήρωση της κοινωνίας αλληλεγγύης, η φροντίδα για το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής, η προστασία του εισοδήματος των εργαζομένων και η διασφάλιση της κοινωνικής δικαιοσύνης, η ενίσχυση της επιχειρηματικής δράσης και των νέων επενδύσεων για τη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης, ο ταχύτερος εκσυγχρονισμός της δημόσιας διοίκησης, οι μεταρρυθμίσεις στο ΕΣΥ και η αναβάθμιση της Παιδείας.
«Ανδρέα, σ’ αγαπάμε, μαζί σου προχωράμε»
Στην ομιλία του στη συγκέντρωση στο Πεδίον του Άρεως ο Α. Παπανδρέου ζήτησε να υπάρξει πανεθνική σταυροφορία για την καταπολέμηση των ναρκωτικών, έθεσε ως βασική προτεραιότητα την καταπολέμηση της ανεργίας και κατήγγειλε τον Κων. Μητσοτάκη ότι επιχειρεί να εφαρμόσει στην Ελλάδα «έναν στυγνό νεοφιλελευθερισμό-θατσερισμό» και ότι «κινεί μια σταυροφορία κινδυνολογίας και καταστροφολογίας».
Σύμφωνα με τις εφημερίδες μοιράστηκαν 250.000 γαρίφαλα στο πλήθος που προσήλθε στη συγκέντρωση, ενώ ακούστηκαν συνθέσεις των Μάνου Λοΐζου, Μίκη Θεοδωράκη, Γιάννη Μαρκόπουλου, κρητικά και το «O Fortuna» από τα Carmina Burana.
Τα συνθήματα που ακούστηκαν περισσότερο ήταν: «Στου λαού την καρδιά δεν χωράει η Δεξιά», «Ανδρέα, σ’ αγαπάμε, μαζί σου προχωράμε», «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ, ενωμένο, δυνατό», «Απόψε πεθαίνει ο αποστάτης», «Κι αυτή η νίκη είναι του λαού», «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά», «Μαζί σου, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα», «ΠΑΣΟΚ, ειρήνη, δημοκρατία», «Ενότητα και πάλη για την αλλαγή», «Κάτω τα χέρια απ’ τον Ανδρέα», «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά», «Είναι αίτημα λαού, μεταρρύθμιση παντού».
«Μεταρρύθμιση» και «Κοινωνικό συμβόλαιο»
Ο όρος «Μεταρρύθμιση» αποτέλεσε το κύριο προεκλογικό σύνθημα του ΠΑΣΟΚ, στο οποίο, όπως δήλωσε ο Κώστας Λαλιώτης, συμπυκνωνόταν η μετεξέλιξη του Κινήματος σε «ένα κόμμα σύγχρονο, δημοκρατικό, προοδευτικό, με δημιουργικές ιδέες και ευρωπαϊκό προφίλ».
Ένα δεύτερο σύνθημα που χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον ήταν εκείνο του «Κοινωνικού συμβολαίου», που ήρθε ως συνέχεια του «Συμβολαίου με τον Λαό» και είχε τις ρίζες του στη Γαλλική Επανάσταση.
Το συνθηματολογικό οπλοστάσιο του ΠΑΣΟΚ συμπληρώθηκε με τα μηνύματα της «Συνεργασίας», του «Εκσυγχρονισμού», της «Ανάπτυξης», της «Σταθερότητας», όπως επίσης και με τις φράσεις «Οικονομία ισχυρή, κοινωνία δίκαιη, κράτος σύγχρονο, προοπτική» και «Ήρεμη δύναμη, δημιουργική πορεία, δημοκρατία». Επίσης χρησιμοποιήθηκε ξανά το σύνθημα «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ», συχνά σε συνδυασμό με τη φράση «Συμπαράταξη – Νίκη».
Στις αφίσες του ΠΑΣΟΚ κυριάρχησαν τα άνθη, που ως εικόνα συνδεόταν με την εποχή που διεξαγόταν ο προεκλογικός αγώνας, την άνοιξη, και δημιουργούσαν ένα αίσθημα αισιοδοξίας. Στις πρώτες αφίσες, μάλιστα, απουσίαζε η λέξη ΠΑΣΟΚ και υπήρχε η φράση «Για το 2000 με σταθερότητα και σιγουριά».
Τα λουλούδια αντικαταστάθηκαν από λευκά πουλιά τα οποία πετούσαν σε μια γιγαντοαφίσα όπου το κεντρικό μήνυμα περί «Μεταρρύθμισης παντού» συνδυαζόταν με τη φράση «Για μια Ελλάδα σύγχρονη, δημιουργική στους νέους δρόμους της Ευρώπης».
Ένα άλλο σύνθημα που χρησιμοποιήθηκε, σε μια σειρά αφισών, όπου πάλι κυριαρχούσαν τα άνθη, ήταν το «Μαζί και πάλι πρώτοι», συνδυαστικά με φράσεις όπως «Για μια κοινωνία δίκαιη με ανθρώπινο πρόσωπο», «Κυβέρνηση ισχυρή», «Για να κατοχυρώσουμε τις κατακτήσεις μας». Σε μια αφίσα, μάλιστα, εμφανιζόταν ένα κοριτσάκι που μύριζε ένα μπουκέτο λουλούδια (και, ως θέμα, θύμιζε αρκετά την αφίσα με την «Αλλαγούλα» το ’85).
Η φωτογραφία του Α. Παπανδρέου αξιοποιήθηκε σε μικρές αφίσες.
Την τελευταία εβδομάδα της προεκλογικής περιόδου το ΠΑΣΟΚ είχε καθημερινή παρουσία στις εφημερίδες με διαφημιστικές καταχωρίσεις. Να σημειωθεί ότι ήταν χαρακτηριστική η απουσία του όρου «σοσιαλισμός» από κάθε διαφημιστικό υλικό του ΠΑΣΟΚ, ίσως στο πλαίσιο της αποφυγής μιας αρνητικής σύνδεσής του με τις αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη.
Όπως έκανε η Ν.Δ. με την ΟΝΝΕΔ, έτσι και το ΠΑΣΟΚ αξιοποίησε τη Νεολαία του στην επικοινωνιακή μάχη, με την τελευταία να υπογράφει μια σειρά αφισών και φέιγ βολάν αρνητικού περιεχομένου. Σε μια αφίσα χρησιμοποιήθηκε το σκίτσο του Κων. Μητσοτάκη ο οποίος έδειχνε προς τα εμπρός καθισμένος ανάποδα σε έναν γάιδαρο, συνοδευόμενο από τη φράση: «Ναι, ο κόσμος αλλάζει. Η Ν.Δ. μένει πάντα ίδια. Αυτή είναι η αλήθεια». Μια άλλη αφίσα είχε το σκίτσο του Κων. Μητσοτάκη που τον εμφάνιζε ως Μ. Θάτσερ και περνούσε το μήνυμα: «Η Ν.Δ. υπόσχεται στη νέα γενιά: Ανεργία. Υποβάθμιση. Καταστολή. Αυταρχισμό. Αδιέξοδο».
Το ΠΑΣΟΚ παρήγαγε και (λίγα) τηλεοπτικά σποτ. Σε ένα από αυτά ο εκφωνητής ανέφερε μεταξύ άλλων: «Κάθε “θα” και μια επιταγή χωρίς αντίκρισμα. Σε κάθε ερώτηση υπάρχει και μια απάντηση. Ποιοι είναι αυτοί που τάζουν λαγούς με πετραχήλια; Είναι οι ίδιοι που κάθε μέρα κινδυνολογούν για την οικονομία. Ποιοι είναι αυτοί που μοιράζουν “θα” σε όλους; Είναι αυτοί που μιλούν για χρεοκοπία και προφητεύουν την καταστροφή. Ποιοι είναι αυτοί που διαφημίζουν τα “θα” για “νέες ιδέες”; Είναι οι ίδιοι που το ’85 μοίραζαν αυτοκίνητα». Η αφήγηση συνδυαζόταν με φωτογραφίες του αρχηγού της Ν.Δ. ενώ προβάλλονταν και πλάνα με διαδηλώσεις και άσκηση βίας από αστυνομικούς (Έλληνες αλλά και Βρετανούς, ως αναφορά στις αντιδράσεις που είχε προκαλέσει στη Βρετανία η πολιτική της Μ. Θάτσερ).
Υπεύθυνος και συντονιστής για τον πολιτικό και τον επικοινωνιακό σχεδιασμό και για την εκλογική στρατηγική και την κλιμάκωσή της ήταν ο Κ. Λαλιώτης, ο οποίος συνεργάστηκε και πάλι με τον Τάκη Καλαντίδη (επιμέλεια δημιουργικού κομματιού) και τον Κώστα Γκόμπλια (συνθήματα και κείμενα).
ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ
ΣΥΝ: Τα «πλην» της εκλογικής μάχης
Οι κοσμογονικές αλλαγές στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ήταν, θεωρητικά, ικανές να κλονίσουν ένα μεγάλο μέρος της εκλογικής βάσης του Συνασπισμού. Παράλληλα, σε επίπεδο κορυφαίων στελεχών του Συνασπισμού υπήρχε έλλειψη ομοφωνίας σε βασικά ζητήματα. Επίσης, στα «αριστερά» του ο ΣΥΝ είχε να αντιμετωπίσει την παρουσία του Νέου Αριστερού Ρεύματος, που ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του ’90 μετά την αποχώρηση πολλών μελών και στελεχών του ΚΚΕ και τη διάσπαση της ΚΝΕ. Όσον αφορά την απόφαση του Συνασπισμού για συνεργασία με το ΠΑΣΟΚ στις μονοεδρικές περιφέρειες, δεν έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από όλους τους υποστηρικτές του: Μεταξύ άλλων, 56 διανοούμενοι και καλλιτέχνες διατύπωσαν τη διαφωνία τους, τονίζοντας ότι ο Συνασπισμός «διασύρει όλη την προσπάθεια για κάθαρση και τιμωρία των ενόχων, που ξαφνικά τους αθωώνει και τους εναγκαλίζεται σαν τίμιους και ειλικρινείς συνεργάτες».
«Η μεγάλη, ριζοσπαστική και φερέγγυα πολιτική δύναμη»
Στην εκλογική διακήρυξη του Συνασπισμού γινόταν απολογισμός της συμβολής του στην πολιτική ζωή του τόπου και κυρίως στα πλαίσια των κυβερνήσεων Τζαννετάκη και Ζολώτα, τονίζοντας ότι, μέσα σε ένα χρόνο, «επιβεβαιώθηκε και καταξιώθηκε στην κοινωνία σαν μια μεγάλη, ριζοσπαστική και φερέγγυα πολιτική δύναμη». Επίσης τονιζόταν η ανάγκη της ενίσχυσης του Συνασπισμού «για να αποτραπεί η επιδίωξη της Νέας Δημοκρατίας για αυτοδυναμία και για να εμποδιστούν οι κεντροδεξιές μετεκλογικές λύσεις [σ.σ. συνεργασία Ν.Δ. – ΠΑΣΟΚ], τις οποίες σχεδιάζουν ισχυροί εγχώριοι και ξένοι κύκλοι και μεγάλα συμφέροντα».
Στη διακήρυξη περιλαμβάνονταν επτά άξονες προγραμματικής συμφωνίας για τη συγκρότηση κυβέρνησης συνεργασίας σε προοδευτική κατεύθυνση: Ανασυγκρότηση της οικονομίας με την ενίσχυση της παραγωγής και τη φορολογική δικαιοσύνη, στήριξη του εισοδήματος και της απασχόλησης και διεύρυνση των κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων των εργαζομένων, περισσότερη δημοκρατία παντού, αναδιοργάνωση της δημόσιας διοίκησης, αναπροσανατολισμός της Παιδείας, νέες σχέσεις με το περιβάλλον, ενεργητική εξωτερική πολιτική.
«Όραμά μας το σοσιαλιστικό σύστημα»
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ο πρόεδρος του Συνασπισμού, Χ. Φλωράκης:
• Επισήμανε ότι είτε με την αυτοδυναμία είτε συνεργαζόμενα μεταξύ τους τα δύο μεγάλα κόμματα θα εφαρμόσουν «νέα αντιλαϊκά σχέδια που θα φορτώνουν τα βάρη της κρίσης στις πλάτες των εργαζομένων».
• Αναγνώρισε ότι με τη Ν.Δ. δεν υπάρχει βάση για προγραμματική σύγκλιση.
• Διευκρίνισε ότι η συνεργασία με το ΠΑΣΟΚ στις μονοεδρικές δεν αποτελεί και πρόκριμα για μετεκλογική συνεργασία, αλλά έγινε «για να χτυπηθούν οι αυτοδυναμίες και ο δικομματισμός».
• Ανέφερε ότι το πρόσωπο του πρωθυπουργού μιας κυβέρνησης συνεργασίας θα συζητηθεί μετά τις εκλογές και εφόσον υπάρξει πρώτα συμφωνία στο πρόγραμμα.
• Σχολιάζοντας τις εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη είπε ότι ούτε το ΚΚΕ ούτε ο Συνασπισμός είχαν ποτέ για πρότυπά τους τα κομμουνιστικά κόμματα των ανατολικών χωρών, αλλά ότι παρέμενε όραμά τους το σοσιαλιστικό σύστημα, «που διαστρεβλώθηκε από τη γραφειοκρατία και τον αυταρχισμό».
• Δήλωσε ότι «σκόπιμα προβάλλουμε τη Μαρία Δαμανάκη σαν τον άνθρωπο που μπορεί να παίξει ηγετικό ρόλο στον Συνασπισμό».
«Η Αριστερά και πάλι στο κέντρο των εξελίξεων»
Στην κεντρική συγκέντρωση του Συνασπισμού, που έγινε στο Πεδίον του Άρεως, μίλησαν η Μ. Δαμανάκη και ο Γρηγόρης Γιάνναρος. Οι ομιλητές χρησιμοποίησαν σκληρή γλώσσα εναντίον της Ν.Δ., λέγοντας ότι μια αυτοδύναμη κυβέρνησή της «θα επιτεθεί στις κατακτήσεις των εργαζομένων». Αναφερόμενοι στα αιματηρά γεγονότα της Κρήτης, κατήγγειλαν «τον φανατισμό που τροφοδοτούν με εμπρηστικές δηλώσεις τους οι ηγέτες της Νέας Δημοκρατίας και του ΠΑΣΟΚ, οι οποίοι υποτίθεται ότι θα φέρουν τις νέες ιδέες, ότι θα φέρουν την άνοιξη και τα λουλούδια».
Πίσω από την εξέδρα όπου εκφωνήθηκαν οι λόγοι δέσποζε το πανό που έγραφε: «8 Απρίλη: Η Αριστερά και πάλι στο κέντρο των εξελίξεων». Σε ένα άλλο μεγάλο πανό ήταν γραμμένο το σύνθημα «8 Απρίλη. Όχι αυτοδυναμία, όχι Κεντροδεξιά, δυνατή Αριστερά».
Τα συνθήματα που ακούστηκαν περισσότερο από το πλήθος ήταν τα: «Μαζί – λαός – Συνασπισμός», «Δυνατός Συνασπισμός, παντοδύναμος λαός», «Ήρθε η ώρα της Αριστεράς», «Όχι αυτοδυναμία, πρόοδος – συνεργασία», «Όχι άκυρο – λευκό, ψήφο στον Συνασπισμό» και «Τώρα μπροστά με την Αριστερά».
Τα μεγάφωνα μετέδιδαν ελληνικά και ξένα τραγούδια, ενώ οι οπαδοί έδειξαν να ενθουσιάζονται ιδιαίτερα με το «People have the power» της Πάτι Σμιθ.
Το «τρίγυαλο» προκάλεσε συζητήσεις και αντιδράσεις
Κοινός παρονομαστής σε όλη τη διαφημιστική καμπάνια του Συνασπισμού ήταν ο τονισμός της λέξης «Αριστερά».
Η διάθεση του Συνασπισμού για ένα τολμηρό διαφημιστικό ξεκίνημα που θα προκαλούσε συζητήσεις έφερε την (αμφιλεγόμενη) εικόνα της πρώτης γιγαντοαφίσας: Ο σκελετός γυαλιών με τους τρεις φακούς τόνιζε, με τη βοήθεια της φράσης «Απόφαση συνεργασίας για την πρόοδο», την επιθυμία του Συνασπισμού για συνεργασία τόσο προεκλογικά (μονοεδρικές) όσο και μετεκλογικά. Αρχικά οι εργάτες της «Τυποεκδοτικής» (εκτυπωτικής μονάδας του ΚΚΕ) αρνήθηκαν την εκτύπωση της αφίσας με την αιτιολογία ότι το περιεχόμενό της «δεν είναι κομμουνιστικό»*. Να σημειωθεί ότι το εύρημα με το «τρίγυαλο» είχε χρησιμοποιηθεί κατά το παρελθόν για τη διαφήμιση του αμερικανικού «Χρυσού Οδηγού» και του αθηναϊκού καταστήματος οπτικών Σινάνης.
Στη δεύτερη γιγαντοαφίσα, που έδειχνε έναν μπούσουλα, υπήρχε η φράση «Εγγύηση για προοδευτική κατεύθυνση με περισσότερη δημοκρατία», ενώ στην τρίτη μεγάλων διαστάσεων αφίσα (με το «παιδικό» σκίτσο ενός κοριτσιού με φόντο έναν ήλιο και ένα δέντρο να εμφανίζεται στην οθόνη ενός υπολογιστή) υπήρχε το μήνυμα «Απόφαση για την ανάπτυξη με κοινωνική φροντίδα». Η τέταρτη γιγαντοαφίσα, που έδειχνε ένα χέρι να ρίχνει ένα ψηφοδέλτιο στην κάλπη, έγραφε: «Η εγγύηση για σήμερα. Η απόφαση για τη δεκαετία». Οι γιγαντοαφίσες του Συνασπισμού αποδόθηκαν και ως τηλεοπτικά σποτ.
Ο Συνασπισμός κυκλοφόρησε και αρκετές απλές αφίσες: Η φράση «Για να ανθίσουν επιτέλους καρποί…» συνόδευε την εικόνα δύο χεριών που κρατούσαν μια μικρή σφαίρα χώματος απ’ όπου προέβαλλε ένα κλαδί ελιάς. Μια άλλη αφίσα έδειχνε από πίσω έναν νεαρό άντρα να στέκεται στην καταπράσινη ύπαιθρο και να σηκώνει στα χέρια του ένα γυμνό παιδάκι που έδειχνε προς τον ουρανό, και έγραφε «Με σεβασμό στο περιβάλλον». Επίσης, ο Συνασπισμός έδινε τη δική του απάντηση στην αφίσα της Ν.Δ. που έγραφε «Ο κόσμος αλλάζει. Εμείς;», σε μια αφίσα του με ένα σκίτσο που απεικόνιζε μια ομάδα νέων ανθρώπων και συνοδευόταν με τη φράση «Ναι, ο κόσμος αλλάζει… Με τους Νέους και την Αριστερά».
Στις εφημερίδες ο Συνασπισμός έκανε αισθητή την παρουσία του με μια σειρά ολοσέλιδων διαφημιστικών καταχωρίσεων, που στην πλειονότητά τους έφεραν το κεντρικό σύνθημα «Αριστερά. Απόφαση για τη δεκαετία», ενώ τονίζονταν οι φράσεις: «Εγγύηση για εκσυγχρονισμό και πρόοδο», «Όχι στις Αυτοδυναμίες. Ναι στη Συνεργασία», «Η Συντήρηση έχει πολλές μορφές. Η Πρόοδος Μία» και «Πώς θα αποκλείσουμε την Αυτοδυναμία και την Κεντροδεξιά».
Στην Επιτροπή Ενημέρωσης του Συνασπισμού, που είχε την ευθύνη της διαφημιστικής καμπάνιας του, επικεφαλής ήταν ο Δημήτρης Κοντοφάκας και συμμετείχαν οι Γιάννης Τούντας, Δημήτρης Χαραλαμπάκης και Ηλίας Γκουράρος. Για πρώτη φορά η ελληνική Αριστερά συνεργαζόταν με διαφημιστική εταιρεία: τη «Γραφίς» του Χρήστου Βικονόπουλου. Ο γραφίστας Τάσσος Αρβανίτης επιμελήθηκε δημιουργικά τις αφίσες. Ο Δ. Κοντοφάκας ασχολήθηκε επίσης με τη διοργάνωση των μεγάλων συγκεντρώσεων, με τον σκηνοθέτη Κώστα Κουτσομύτη να είναι υπεύθυνος για την τηλεοπτική τους κάλυψη. Σημαντικό ρόλο στην προεκλογική εκστρατεία του Συνασπισμού είχε και ο Δημήτρης Παπαδημούλης.
(*) Την πληροφορία έδωσε στον συγγραφέα ο Δημήτρης Κοντοφάκας.
ΟΙΚΟΛΟΓΟΙ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΙ– ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ
«Ενάντια στο νέφος και τα Ι.Χ.»
Οι Ο.Ε.- ΟΟΕΟ κατέβηκαν στις εκλογές δηλώνοντας ότι περιμένουν ένα ποσοστό γύρω στο 2%.
Τα μέτρα για την καταπολέμηση του νέφους είχαν κεντρική θέση στο εκλογικό τους πρόγραμμα, άλλα βασικά σημεία του οποίου ήταν: παρέμβαση στους θεσμούς κυρίως μέσω δημοψηφισμάτων, μείωση της στρατιωτικής θητείας, κατάργηση της φυλακής και καταβολή μισθού στους στρατεύσιμους, αντιμετώπιση των χρηστών ναρκωτικών ως ασθενών, κατάργηση των ΜΑΤ και ΜΕΑ και απαγόρευση οπλοφορίας των αστυνομικών.
Η κεντρική προεκλογική συγκέντρωση στην Αθήνα είχε τη μορφή πολλών «χάπενινγκ», μεταξύ των οποίων η συμβολική δενδροφύτευση της Πανεπιστημίου και μια ποδοσφαιρική αναμέτρηση που ήταν «σικέ». Αρκετοί οπαδοί προσήλθαν με τα ποδήλατά τους και φορώντας αντιασφυξιογόνες μάσκες, ενώ ακούστηκαν συνθήματα όπως «Οικολόγοι Εναλλακτικοί, ενάντια στο νέφος και τα Ι.Χ.», «Η οικολογία δεν είναι ουτοπία, είναι αγώνας για άλλη κοινωνία», «Μπράβοι κι αστυνόμοι δολοφονούν, εδώ και τώρα να αφοπλιστούν», «Ποδήλατο στην πόλη, για ν’ ανασάνουν όλοι», «Όταν το νέφος σκοτώσει τα παιδιά σας, τότε θα βγείτε από τα κλουβιά σας», «Ναι στην κοινωνία των πολιτών», «Οι αρκούδες πεθαίνουν, οι υπουργοί χοντραίνουν», «Τα δέντρα δεν ψηφίζουν, γι’ αυτό τα χαραμίζουν», «Έξω τα κουμπούρια απ’ την πολιτική, έξω οι κουμπούρες απ’ τη Βουλή» και «Σώστε τα ζώα από τους κυνηγούς, σώστε τους ανθρώπους απ’ τους πολιτικούς».
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΑΝΕΩΣΗ
«Για να βρει το έθνος τον δρόμο του»
Μετά την αποχή της από την προηγούμενη αναμέτρηση (που είχε ως αποτέλεσμα γνωστά στελέχη της να μετακινηθούν στη Ν.Δ.), η ΔΗΑΝΑ κατέβηκε για δεύτερη φορά σε εθνικές εκλογές.
Στις ομιλίες του ο Κωστής Στεφανόπουλος επισήμαινε ότι «η κρίση που διέρχεται ο τόπος δεν είναι οικονομική, είναι κατά βάση κρίση αρχών, προσώπων και συνέπειας». Σε συνεντεύξεις που παραχώρησε εκτιμούσε ότι η ΔΗΑΝΑ θα λάμβανε ποσοστό 1%-1,5% στις εκλογές και θα είχε ρόλο θέσης-κλειδιού για τον σχηματισμό κυβέρνησης. Παράλληλα θεωρούσε καθήκον όλων των κομμάτων που θα έμπαιναν στη Βουλή να συμβάλουν στον σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας.
Η συγκέντρωση της ΔΗΑΝΑ στην Αθήνα έγινε σε κεντρικό κινηματοθέατρο, με τον πρόεδρό της να τονίζει ότι μόνο το κόμμα του «ακολουθεί συνεπή πολιτική και λέει στον λαό την αλήθεια».
«Η πραγματοποίηση ενός ονείρου»
Λίγες ώρες μετά το κλείσιμο των καλπών, ενθουσιώδεις οπαδοί της Ν.Δ. που έβλεπαν το κόμμα τους να αγγίζει την αυτοδυναμία δημιούργησαν μια πανηγυρική ατμόσφαιρα έξω από τα γραφεία στην οδό Ρηγίλλης, με μπαλοθιές, βεγγαλικά και συνθήματα όπως «είσαι ο πρωθυπουργός». Την ίδια ώρα ο Α. Παπανδρέου αναφερόταν στις «βαθιές ρίζες που αποδείχθηκε πως έχει στον λαό το ΠΑΣΟΚ» και ο Χ. Φλωράκης τόνιζε ότι ο Συνασπισμός «διαθέτει μια καλή εκλογική βάση για να αποτρέψει μαζί με το μαζικό κίνημα την πολιτική της μονόπλευρης λιτότητας».
Τελικά, αν και ανέβασε το ποσοστό της, σε σχέση με την προηγούμενη αναμέτρηση, η Ν.Δ. δεν κατάφερε να εξασφαλίσει αυτοδυναμία για μία έδρα – ενώ, σύμφωνα με τον Ανδρέα Δρυμιώτη, «αν ίσχυε ο εκλογικός νόμος του 1981 ή του 1985, θα είχε εκλέξει 165-170 βουλευτές»*. Ο Κ. Στεφανόπουλος έσπευσε να προσφέρει στη Ν.Δ. τη στήριξη της ΔΗΑΝΑ, η οποία είχε εκλέξει μόνο έναν βουλευτή, τον Θεόδωρο Κατσίκη. Στα 72 του χρόνια ο Κων. Μητσοτάκης «πραγματοποιούσε επιτέλους το όνειρο όλης της πολιτικής του καριέρας: να γίνει πρωθυπουργός», όπως σημείωνε η γαλλική εφημερίδα Libération, που υπογράμμιζε ότι η κυβέρνησή του θα βασιζόταν σε οριακή πλειοψηφία. Η ιταλική Corriere della Sera υποστήριξε ότι ήταν «η κόπωση του εκλογικού σώματος» που πρόσφερε στον Κ. Μητσοτάκη την πρωθυπουργία» και ότι «ένα μέρος των κομμουνιστών ψήφισε Δεξιά».
Με τους συνδυασμούς που στηρίχτηκαν από το ΠΑΣΟΚ και τον Συνασπισμό στις μονοεδρικές εξελέγησαν βουλευτές οι: Παναγής Μπενετάτος (Δημοκρατική Συνεργασία – Κεφαλονιά), Δημήτρης Παλαιοθόδωρος (Ζακυνθινή Πρωτοβουλία), Αλέξης Σεβαστάκης (Συνεργασία – Σάμος), Γεράσιμος Αραβανής (Δημοκρατική Προοδευτική Συνεργασία – Λευκάδα). Οι δύο πρώτοι προσχώρησαν στην Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΠΑΣΟΚ και οι άλλοι δύο προσχώρησαν στην αντίστοιχη του Συνασπισμού. Στη Θράκη εξελέγησαν δύο βουλευτές με τους συνδυασμούς ανεξαρτήτων της μουσουλμανικής μειονότητας: συγκεκριμένα, ο Αχμέτ Σαδίκ με την Εμπιστοσύνη στον νομό Ροδόπης και ο Αχμέτ Φαΐκογλου με το Πεπρωμένο στον νομό Ξάνθης.
Στις 4 Μαΐου ο Κων. Καραμανλής επανεξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας, λαμβάνοντας 153 ψήφους.
Τον Ιούλιο ο Θ. Κατσίκης επανεντάχθηκε στη Ν.Δ. (από την οποία είχε αποχωρήσει για να προσχωρήσει στις τάξεις της ΔΗΑΝΑ), ενώ τις 14 Νοεμβρίου οι βουλευτικές έδρες του κυβερνώντος κόμματος αυξήθηκαν σε 152 όταν, με απόφαση του Εκλογοδικείου, ο Aλέξανδρος Δεσύλλας κατέλαβε τη μία έδρα του νομού Κερκύρας (την οποία έχασε ο βουλευτής του ΠΑΣΟΚ Σπύρος Καλούδης).
(*) Ανδρέας Γ. Δρυμιώτης, 40+1 Νύχτες εκλογών, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2021, σελ. 175.