Νέα δεδομένα στο πολιτικό σκηνικό
Στις αρχές του φθινοπώρου του 1993, το άλλοτε «αγαπημένο παιδί» του Κων. Μητσοτάκη, ο Αντώνης Σαμαράς, έστειλε μήνυμα ανατροπής της κυβέρνησης και η χώρα μπήκε σε τροχιά εκλογών. Στο διάστημα που είχε μεσολαβήσει από την αναμέτρηση της 8ης Απριλίου 1990 είχαν λάβει χώρα σημαντικές εξελίξεις στην εγχώρια πολιτική σκηνή:
• Τον Ιούνιο του 1991 επισημοποιήθηκε μία από τις μεγαλύτερες διασπάσεις στην ιστορία του ΚΚΕ. Είχε προηγηθεί η σύγκρουση μεταξύ «δογματικών» (ή «ορθόδοξων», που τάσσονταν υπέρ της διατήρησης του κομμουνιστικού χαρακτήρα του κόμματος) και «ανανεωτικών». Η ανήκουσα στο πρώτο «στρατόπεδο» Αλέκα Παπαρήγα είχε εκλεγεί γενική γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, ενώ η Μαρία Δαμανάκη, που ανήκε στην «ανανεωτική» πτέρυγα, εξελέγη πρόεδρος του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου, διαδεχόμενη τον παραιτηθέντα Χαρίλαο Φλωράκη. Η Κ.Ε. του ΚΚΕ αποφάσισε κατά πλειοψηφία την αποχώρηση του κόμματος από τον Συνασπισμό, στον οποίο ξεκαθάρισαν ότι θα συνεχίσουν να παραμένουν οι «ανανεωτικοί». Στην Α΄ Πανελλαδική Συνέλευση του Συνασπισμού αποφασίστηκε η μετατροπή του σε ενιαίο κόμμα.
• Στις 17 Ιανουαρίου 1992 εκδόθηκε η τελική απόφαση του Ειδικού Δικαστηρίου για το «σκάνδαλο Κοσκωτά», με την αθώωση του Ανδρέα Παπανδρέου (ο οποίος είχε αρνηθεί να παραστεί στη δίκη) να ισοδυναμεί με την «πολιτική του δικαίωση και την αναβάπτισή στη λαϊκή συνείδηση», σύμφωνα με τον Χριστόφορο Βερναρδάκη. Το ΠΑΣΟΚ προέβαλε ως «βήμα συνολικής αποδοκιμασίας της κυβέρνησης» την επαναληπτική εκλογή στη Β΄ Αθηνών, που διεξήχθη στις 5 Απριλίου 1992 (χωρίς τη συμμετοχή της Ν.Δ., του Συνασπισμού και του ΚΚΕ): Λαμβάνοντας 100.000 και πλέον ψήφους περισσότερες σε σχέση με το 1990 μίλησε για «θρίαμβο» και είχε κάθε λόγο να πιστεύει ότι είχε ξεκινήσει η αντίστροφη μέτρηση για την επαναφορά του στην εξουσία, βλέποντας τις δημοσκοπήσεις να του δίνουν προβάδισμα στην πρόθεση ψήφου έναντι της Ν.Δ., με την «ψαλίδα» μάλιστα να ανοίγει όλο και περισσότερο.
Η δημοσκοπική πτώση της Ν.Δ. είχε ξεκινήσει λίγους μήνες μετά την άνοδό της στην εξουσία. Η εικόνα της κυβέρνησης γνώρισε μεγάλη φθορά εξαιτίας της οικονομικής της πολιτικής που προκάλεσε μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις, τη δολοφονία του καθηγητή Νίκου Τεμπονέρα στην Πάτρα και τις συγκρούσεις απεργών ή απολυμένων της ΕΑΣ με τα ΜΑΤ. Θα ακολουθούσαν οι παραιτήσεις υπουργών (μεταξύ των οποίων και του «Νο 1 δελφίνου» Μιλτιάδη Εβερτ), ενώ η επιβολή νέων σκληρών φορολογικών μέτρων (τον Αύγουστο του 1992) προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις ακόμα και επιφανών στελεχών της Ν.Δ. Τον Απρίλιο του 1993 η δημόσια εικόνα του πρωθυπουργού δέχθηκε ισχυρό πλήγμα με την υπόθεση των τηλεφωνικών υποκλοπών.
• Στις 30 Ιουνίου 1993 ο (αποπεμφθείς από το υπουργείο Εξωτερικών, λόγω της διαφοροποίησής του από την κυβερνητική γραμμή για το θέμα των Σκοπίων και έπειτα παραιτηθείς από βουλευτής της Ν.Δ.) Αντώνης Σαμαράς ανακοίνωσε την ίδρυση της Πολιτικής Άνοιξης (ΠΟΛΑΝ). Παράλληλα δεσμεύτηκε ότι η δημιουργία της δεν συνεπαγόταν και αποχώρηση των βουλευτών της Ν.Δ. που συμφωνούν μαζί του από την κυβέρνηση. Ωστόσο, η Καθημερινή έκανε λόγο για διαμόρφωση στη Βουλή ενός ιδιότυπου καθεστώτος «πολιτικής ομηρείας» για τον πρωθυπουργό. Τον Αύγουστο το θέμα της αποκρατικοποίησης του ΟΤΕ προκάλεσε την έντονη διαφωνία του Αντ. Σαμαρά, όπως άλλωστε και των κομμάτων της αντιπολίτευσης. Όλα έδειχναν ότι επίκεινται σοβαρές πολιτικές εξελίξεις.
«Σαμαρά και ΠΑΣΟΚ είσαστε στο ίδιο μπλοκ»
Στις 6 Σεπτεμβρίου 1993 ο ηγέτης της ΠΟΛΑΝ εξέφρασε την πίστη ότι «μόνον η διακοπή ανοχής προς την κυβέρνηση μπορεί να αποτρέψει τα επερχόμενα δραματικά γεγονότα, όπως αυτά που θα επισφράγιζαν την ήττα στο εθνικό θέμα της Μακεδονίας και θα νομιμοποιούσαν το επαίσχυντο πωλητήριο του ΟΤΕ» και ζήτησε από κάθε βουλευτή του ελληνικού Κοινοβουλίου να «αναλάβει τις ευθύνες του». Απαντώντας ο Κων. Μητσοτάκης είπε για τον πρώην υπουργό του ότι «έκανε το βήμα προς τη μεγάλη προδοσία του 47% του ελληνικού λαού».
Την επόμενη ημέρα αποχώρησε από τη Ν.Δ. και προσχώρησε στην ΠΟΛΑΝ ο βουλευτής Στέφανος Β. Στεφανόπουλος και στις 9 Σεπτεμβρίου ανεξαρτητοποιήθηκε ο βουλευτής Γιώργος Συμπιλίδης. Με την κοινοβουλευτική δύναμη της Ν.Δ. να έχει φθάσει στο όριο των 150 βουλευτών, ο πρωθυπουργός επισκέφθηκε τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Καραμανλή μεταφέροντας το αίτημα για διάλυση της Βουλής και προκήρυξη πρόωρων εκλογών. Επικαλέστηκε μάλιστα, εντελώς προσχηματικά, την ανάγκη αντιμετώπισης «εξαιρετικής σημασίας εθνικών θεμάτων», ώστε οι εκλογές να διενεργηθούν από την υπάρχουσα κυβέρνηση – ενώ η παραίτησή της θα είχε ως συνέπεια τις διερευνητικές εντολές και, τελικά, τον σχηματισμό υπηρεσιακής κυβέρνησης.
Σε δηλώσεις του ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ εξέφρασε την αισιοδοξία του για την εκλογική νίκη του κόμματός του και χαρακτήρισε τις εξελίξεις «στιγμή λύτρωσης για τον λαό και την πατρίδα».
Την ίδια ημέρα γράφτηκαν σε τοίχους της Αθήνας και άλλων πόλεων συνθήματα όπως: «Αλήτη, προδότη, Σαμαρά», «Σαμαρά, προδότη, συνωμότη», «Σαμαρά και ΠΑΣΟΚ είσαστε στο ίδιο μπλοκ».
Στις 10 Σεπτεμβρίου ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας υπέγραψε το Διάταγμα για τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη εκλογών στις 10 Οκτωβρίου. Ακολούθησε ο διορισμός των υπηρεσιακών υπουργών στα κρίσιμα για τις εκλογές υπουργεία.
Ο νέος εκλογικός νόμος που «γύρισε μπούμερανγκ» για τη Ν.Δ.
Το 1990 ψηφίστηκε από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία της Ν.Δ. ο εκλογικός νόμος 1907, με βασικό του χαρακτηριστικό ότι παρείχε την κοινοβουλευτική αυτοδυναμία στο πρώτο κόμμα ακόμα κι αν είχε πολύ μικρή διαφορά από το δεύτερο.
Ο νόμος εισήγαγε το όριο του 3% (του συνόλου των εγκύρων ψηφοδελτίων, σε ολόκληρη την επικράτεια) για την είσοδο στο Κοινοβούλιο ενός κόμματος ή συνασπισμού κομμάτων ή ανεξάρτητου συνδυασμού ή μεμονωμένου υποψηφίου.
Η διανομή των εδρών γινόταν σε τρεις κατανομές: Στην πρώτη διατηρήθηκε το «συν 1» και στη δεύτερη συμμετείχαν όλα τα κόμματα, ενώ ο μηχανισμός της τρίτης έδινε τη μεγάλη πριμοδότηση στο πρώτο κόμμα. Μετά την (αρχική) κατανομή των 300 εδρών εφαρμοζόταν πλέον η καινοτομία της «εξομάλυνσης αντιστοιχίας ψήφων και εδρών», σύμφωνα με την οποία κάθε κόμμα που έμπαινε στη Βουλή θα λάμβανε τουλάχιστον το 70% των εδρών που αντιστοιχούσαν στο ποσοστό των ψήφων του στην επικράτεια. Για παράδειγμα, αν ένα κόμμα συγκέντρωνε 3%-3,33% εξέλεγε τουλάχιστον 6 βουλευτές, αν συγκέντρωνε 3,34%-3,81% εξέλεγε 7 βουλευτές κ.ο.κ. Η «εξομάλυνση» ξεκινούσε από το κόμμα με το μικρότερο ποσοστό και συνέχιζε «προς τα πάνω» με το αμέσως προηγούμενο κ.ο.κ. Επί της ουσίας, τα «μικρά» κόμματα έπαιρναν τις πρόσθετες έδρες τους από το δεύτερο κόμμα, αυξάνοντας έτσι τη διαφορά του από το πρώτο.
Οι 12 έδρες Επικρατείας κατανέμονταν στα κόμματα ή στους συνασπισμούς σε συνάρτηση με την εκλογική τους δύναμη σε όλη την επικράτεια.
Με το νέο εκλογικό σύστημα καμία ψήφος δεν μπορούσε να θεωρηθεί «χαμένη» για τα λεγόμενα «μικρά» κόμματα, αφού, σε οποιαδήποτε περιφέρεια κι αν δινόταν, μπορούσε να μετρήσει για την τελική κοινοβουλευτική δύναμή τους.
Ο εκλογικός νόμος 1907/1990 σχεδιάστηκε με βάση τους πολιτικούς συσχετισμούς της εποχής του, αλλά στις εκλογές του 1993 πολλά πράγματα είχαν αλλάξει, με αποτέλεσμα η Ν.Δ. να πέσει στον «λάκκο» που νόμιζε ότι είχε ανοίξει για το ΠΑΣΟΚ.
Ο νόμος ίσχυσε αμετάβλητος σε τέσσερις διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις.
Η κρατική χρηματοδότηση των κομμάτων και οι δαπάνες τους
Για το 1993 η ετήσια κρατική χρηματοδότηση των κομμάτων ανήλθε συνολικά στις 8.128.399.900 δρχ. Αναλυτικότερα, η Ν.Δ. έλαβε 3.852.208.426 δρχ., το ΠΑΣΟΚ έλαβε 3.220.070.706 δρχ., ενώ το ΚΚΕ και ο Συνασπισμός έλαβαν από 528.060.384 δρχ.
Στα κόμματα δόθηκε έκτακτη οικονομική επιχορήγηση, λόγω εκλογών, ύψους 2 δισ. δρχ.
Κατά την προεκλογική ομιλία της στο Αγρίνιο η Μ. Δαμανάκη αναφέρθηκε στις δαπάνες της Ν.Δ. και του ΠΑΣΟΚ, υπολογίζοντας ότι «θα διαθέσουν πάνω από 60 δισ. δρχ. για να κάνουν μαύρη προπαγάνδα ο ένας εις βάρος του άλλου».
Σε άρθρο του στα Νέα ο δημοσιογράφος Νότης Παπαδόπουλος υπολόγιζε ότι οι συνολικές εκλογικές δαπάνες των κομμάτων άγγιξαν τα 80 δισ. δρχ., συμπεραίνοντας ότι μεγάλο μέρος των δαπανών των δύο «μονομάχων» προήλθε «από εισφορές και… δώρα μεγαλοεπιχειρηματιών»*.
Σε δημοσίευμα της εφημερίδας Τα Νέα, βασισμένο σε στοιχεία της A.C. Nielsen Hellas, αναφερόταν ότι τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο (έως τις εκλογές) του 1993 η Ν.Δ., το ΠΑΣΟΚ, η ΠΟΛΑΝ, ο Συνασπισμός και το ΚΚΕ ξόδεψαν περισσότερα από 6,5 δισ. δρχ. για τη διαφημιστική τους παρουσία σε εφημερίδες, περιοδικά, ραδιόφωνο και τηλεόραση (μόνο στα «μετρούμενα Μέσα»). Αναλυτικότερα, η Ν.Δ. διέθεσε 3,1 δισ. δρχ., το ΠΑΣΟΚ 2,9 δισ., η ΠΟΛΑΝ 435 εκατ., ο Συνασπισμός 113 εκατ. και το ΚΚΕ περίπου 29 εκατ. δρχ.**.
Σύμφωνα με τα Νέα, οι δαπάνες της προεκλογικής περιόδου άφησαν στη Ν.Δ. ένα «άνοιγμα» ύψους 1,5 δισ. δρχ. και το ποσό ήταν άμεσα απαιτητό. Το κόμμα χρωστούσε επιπλέον 2 δισ. δρχ. σε τράπεζες, από δάνεια που είχε πάρει με εγγύηση την κρατική ενίσχυση της επόμενης χρονιάς***.
(*) Νότης Παπαδόπουλος, «Κόμματα και χρήματα», Τα Νέα, 11 Οκτωβρίου 1993, σελ. 6.
(**) Δέσποινα Δασενάκη, «Οι μύθοι των εκλογών. Διαφήμιση και τηλεόραση», Τα Νέα, 16 Οκτωβρίου 1993, σελ. 18.
(***) «Γκρίνια Βαρβιτσιώτη. Ψάχνουν λύση για το άνοιγμα του 1,5 δισ. δρχ.», Τα Νέα, 9 Νοεμβρίου 1993, σελ. 7.
Η τηλεόραση στις εκλογές
Το θέμα της χορήγησης των τηλεοπτικών αδειών παρέμεινε για χρόνια σε εκκρεμότητα. Τελικά, στις 9 και τις 10 Σεπτεμβρίου 1993, δηλαδή με τη χώρα να έχει μπει σε τροχιά εκλογών, η κυβέρνηση έδωσε άδειες ίδρυσης και λειτουργίας που αφορούσαν συνολικά 10 σταθμούς.
Σύμφωνα με ρεπορτάζ, την περίοδο των εκλογών στη χώρα εξέπεμπαν πρόγραμμα περίπου 50 τηλεοπτικά κανάλια, κάποια εκ των οποίων ανήκαν σε πολιτευτές κομμάτων ή (και) υποστήριζαν ανοιχτά συγκεκριμένα κόμματα*.
Οι τηλεοπτικοί σταθμοί Mega και AΝΤ1, που είχαν υψηλή τηλεθέαση, κάλυψαν τις μεγάλες συγκεντρώσεις των (δύο μεγάλων, κυρίως) κομμάτων, με ζωντανές συνδέσεις, παρουσιάζοντας αποσπάσματα και ρεπορτάζ και κινητοποιώντας μεγάλο αριθμό δημοσιογράφων και τεχνικών. Καλύψεις συγκεντρώσεων έγιναν και από άλλους σταθμούς. Στις περιπτώσεις που υπήρχε κάλυψη από την ΕΡΤ, πλάνα δίνονταν και στα ιδιωτικά κανάλια.
Τα δύο μεγάλα ιδιωτικά κανάλια φιλοξένησαν συνεντεύξεις των πολιτικών αρχηγών και είχαν ενημερωτικές εκπομπές με καλεσμένους στελέχη των κομμάτων. Ανάλογες εκπομπές υπήρξαν και σε κανάλια με μικρότερη τηλεθέαση.
Στις 17 Σεπτεμβρίου, σε συνεδρίαση της Διακομματικής Επιτροπής υπό την προεδρία του υπηρεσιακού υφυπουργού Τύπου και ΜΜΕ Γιώργου Κοντογιώργη, ορίστηκαν οι κανόνες της τηλεοπτικής κάλυψης του προεκλογικού αγώνα των κομμάτων από την ΕΡΤ (ΕΤ1, ΕΤ2 και ΕΤ3). Οι ρυθμίσεις που αφορούσαν τη Ν.Δ., το ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ και τον Συνασπισμό ήταν: Να μεταδοθεί μία συνέντευξη σε τρεις δημοσιογράφους κοινής αποδοχής διάρκειας 60΄ και μία συνέντευξη Τύπου στο Ζάππειο διάρκειας 60΄, με καθέναν από τους τέσσερις πολιτικούς αρχηγούς. Να προβληθούν οκτώ πολιτικές συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης διάρκειας 90΄ η καθεμία με εκπροσώπους και των τεσσάρων κομμάτων. Να διατεθεί στο κάθε κόμμα επαρκής χρόνος για την παρουσίαση του προγράμματός του, με τη δυνατότητα να διαθέσει έως και το 1/3 του χρόνου για την προβολή διαφημιστικών μηνυμάτων. Να μεταδοθεί ζωντανά η τελευταία προεκλογική συγκέντρωση εκάστου κόμματος.
Τις επόμενες ημέρες αποφασίστηκε: Να δοθούν στην ΠΟΛΑΝ 20 λεπτά την εβδομάδα, ακόμη μία ώρα, είτε για συνέντευξη είτε για κάλυψη προεκλογικής συγκέντρωσης και ολιγόλεπτη εκπροσώπηση στις συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης.
Να δοθούν από 10 λεπτά στις Νεολαίες των κομμάτων από την ΕΤ3. Να δοθεί τηλεοπτικός χρόνος και στα μικρότερα κόμματα. Να λειτουργήσει κλιμάκιο της Διακομματικής Επιτροπής το οποίο θα ήλεγχε σε καθημερινή βάση τα δελτία ειδήσεων της κρατικής ραδιοτηλεόρασης. Επίσης προβλήθηκαν εκτενή αποσπάσματα και από άλλες συγκεντρώσεις της Ν.Δ., του ΠΑΣΟΚ, του ΚΚΕ και του Συνασπισμού.
Ο υφυπουργός ξεκαθάρισε ότι για τα ιδιωτικά κανάλια δεν υπήρχε νομική υποχρέωση για υπαγωγή τους στις ρυθμίσεις που θα καθορίζονταν για την ΕΡΤ, προς δυσαρέσκεια των κομμάτων που δεν τους αρκούσε η προβολή που είχαν από τους τρεις τηλεοπτικούς σταθμούς του δημόσιου φορέα, λόγω της χαμηλής τους τηλεθέασης.
Σημαντικό κομμάτι της διαφημιστικής προβολής των κομμάτων έγινε μέσω της τηλεόρασης.
Σύμφωνα με έρευνα του Στέλιου Παπαθανασόπουλου, το ΠΑΣΟΚ δημιούργησε 49 σποτ (που προβλήθηκαν 1.357 φορές, με airtime περίπου 14 ώρες), η Ν.Δ. 27 σποτ (που προβλήθηκαν 1.489 φορές, με airtime περίπου 18 ώρες), η ΠΟΛΑΝ 6 σποτ, το ΚΚΕ 4 σποτ και ο Συνασπισμός 21 σποτ**.
Για τη σύγκριση, στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 1992 είχαν προβληθεί συνολικά (μόνο) 24 σποτ, από τους υποψήφιους Τζορτζ Χ. Ου. Μπους, Μπιλ Κλίντον και Ρος Περό***.
Παρότι η τηλεόραση διαδραμάτιζε πλέον σημαντικό ρόλο στην προβολή των θέσεων των κομμάτων και τα ίδια τα κόμματα δέχτηκαν να αυτοδεσμευτούν για να περιοριστεί η αφισοκόλληση, η «μάχη της αφίσας» εξακολουθούσε να μαίνεται με αμείωτη ένταση, ενώ συνεχιζόταν η χρησιμοποίηση αεροπανό και πλαστικών σημαιών, «με αποτέλεσμα η Αθήνα και τα προάστιά της να μοιάζουν με… τσίρκο», όπως σημείωνε ο Πάνος Σώκος στην Ελευθεροτυπία και ο δήμαρχος Αθηναίων Λεωνίδας Κουρής να κάνει λόγο για «τριτοκοσμικού χαρακτήρα εκδηλώσεις».
(*) Δημήτρης Τζάθας, «“Χρυσάφι” για 45 ιδιωτικά κανάλια», Τα Νέα, 7 Οκτωβρίου 1993, σελ. 18 καιΒίκυ Χαρισοπούλου, «Ανθούν οι σταθμοί του… ενός χρώματος στη Βόρεια Ελλάδα», Τα Νέα, 7 Οκτωβρίου 1993, σελ. 19.
(**) Election Campaigning in the Television Age: The Case of Contemporary Greece, https://www.researchgate.net/publication/248988137_Election_Campaigning_in_the_Television_Age_The_Case_of_Contemporary_Greece, σελ. 53.
(***) http://www.livingroomcandidate.org.
Οι δημοσκοπήσεις έδειχναν ευρεία νίκη του ΠΑΣΟΚ
Οι (δημοσιοποιημένες) δημοσκοπήσεις γνώρισαν μεγάλη άνθηση σε αυτή την προεκλογική περίοδο, διενεργούμενες κυρίως για λογαριασμό τηλεοπτικών σταθμών, ραδιοφωνικών σταθμών και εφημερίδων.
Δημοσιοποιήθηκαν, μεταξύ άλλων, τα αποτελέσματα των εξής ερευνών:
• Η έρευνα της ALCO, για τον FLASH 96,1, που διεξήχθη από 11 έως 19 Σεπτεμβρίου σε όλη την Ελλάδα (εκτός από τα νησιά του Αιγαίου). Το ΠΑΣΟΚ κατέγραφε πρόθεση ψήφου στο 39,1% των ερωτηθέντων, η Ν.Δ. στο 28,6%, η ΠΟΛΑΝ στο 5,1%, το ΚΚΕ στο 3,7% και ο Συνασπισμός στο 2,7%. Έρευνα της ίδιας εταιρείας που διενεργήθηκε από 21 έως 27 Σεπτεμβρίου και δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή έδινε ποσοστό 39,7% στο ΠΑΣΟΚ, 32,4% στη Ν.Δ., 5,1% στην ΠΟΛΑΝ, 3,3% στο ΚΚΕ και 3% στον Συνασπισμό.
• Στις 4 Οκτωβρίου δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα της πανελλαδικής έρευνας («Τάσεις») που διενήργησε η MRB, από 18 έως 28 Σεπτεμβρίου. Στην πρόθεση ψήφου το ΠΑΣΟΚ κατέγραφε ποσοστό 38,2%, η Ν.Δ. 29,7%, το ΚΚΕ 3,7%, ο Συνασπισμός 3,2% και η ΠΟΛΑΝ 3,1%. Οι ερωτηθέντες που απάντησαν Άλλο κόμμα, Λευκό/Άκυρο, Αναποφάσιστοι και Δεν ξέρω/Δεν απαντώ ανέρχονταν συνολικά σε 22,1%. Όσον αφορά τις συσπειρώσεις, στο ΠΑΣΟΚ ανέρχονταν σε 90,8% και στη Ν.Δ. σε 69,8%, ενώ το 8,1% των ψηφοφόρων της του 1990 εκδήλωνε πρόθεση να ψηφίσει ΠΑΣΟΚ και το 4% ΠΟΛΑΝ.
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Οι άξονες της προεκλογικής εκστρατείας
Κατά την προεκλογική εκστρατεία της η Ν.Δ. έδωσε έμφαση:
• Στην προβολή της δικαιολογίας ότι η κυβέρνηση δεν ολοκλήρωσε το έργο της, επειδή συγκρούστηκε με «συντεχνίες και άπληστα οικονομικά συμφέροντα που είχαν μάθει να θεωρούν την Ελλάδα τσιφλίκι τους» και, με τη συνδρομή του «προδότη» Αντ. Σαμαρά, την έριξαν «για να μην προλάβουν οι Έλληνες να απολαύσουν τα αποτελέσματα των δικών τους θυσιών» και «με την ελπίδα να επαναφέρουν τον κ. Παπανδρέου που ήταν πάντα πειθήνιος στις βουλές τους».
• Στους «κινδύνους» που εγκυμονούσε για την Ελλάδα η επάνοδος του Α. Παπανδρέου στην εξουσία: Ο Κων. Μητσοτάκης προέβλεπε ότι θα ακολουθούσε μια νέα περίοδος λιτότητας, νέων δανείων και νέων φόρων, και αναρωτιόταν αν μπορούν οι Έλληνες να εμπιστευθούν την προεδρία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και την υπεράσπιση της θέσης της Ελλάδας στην Ευρώπη στον «ανεύθυνο και επικίνδυνο» Α. Παπανδρέου, «τον άνθρωπο που είχε ως πρότυπο ηγέτη τον Μουαμάρ Καντάφι και υποστήριζε τον Σαντάμ Χουσεΐν».
• Στα προβλήματα υγείας του Α. Παπανδρέου, με τον Κων. Μητσοτάκη να τον χαρακτηρίζει «αδύναμο». «Έχω, δόξα τω Θεώ, τη δύναμη να γυρίζω όλη την Ελλάδα. Ο κ. Παπανδρέου μένει κλειστός στο σπίτι του στην Εκάλη», δήλωνε εμφατικά ο 75χρονος πρωθυπουργός, που «όργωσε» όλη την Ελλάδα με περιοδείες και επισκέψεις-αστραπή σε πολλές πόλεις, δίνοντας βαρύτητα σε εγκαίνια και θεμελιώσεις δημοσίων έργων και εξασφαλίζοντας έτσι «την προσοχή του τηλεοπτικού φακού», όπως σημείωνε ο Δημήτρης Καπράνος στην Καθημερινή.
Οι βασικές δεσμεύσεις του κόμματος ήταν: ισόβια σύνταξη σε 240.000 πολύτεκνες μητέρες της χώρας, αυξήσεις πάνω από τον τιμάριθμο στους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων, μεγαλύτερη μέριμνα στους συνταξιούχους, πτώση των επιτοκίων με σκοπό την ανακούφιση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, και αξιοποίηση των κονδυλίων του «Πακέτου Ντελόρ 2» με σκοπό τη δημιουργία έργων υποδομής και δεκάδων χιλιάδων νέων υψηλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας.
«Ο εκβιασμός δεν θα περάσει, ήρθε η ώρα του λαού»
Ο κύκλος των προεκλογικών συγκεντρώσεων της Ν.Δ. έκλεισε στην Αθήνα, στο Πεδίον του Άρεως. Έχοντας στην «πλάτη» της εξέδρας μια μεγάλη, ζωγραφισμένη ελληνική σημαία, ο αρχηγός της Ν.Δ. δεν έκανε καμία αναφορά στον Αντ. Σαμαρά και αφιέρωσε μεγάλο μέρος του λόγου του σε επιθέσεις εναντίον του Α. Παπανδρέου, τον οποίο χαρακτήρισε «συμφορά» και «επικίνδυνο δημαγωγό». Επίσης έθεσε το δίλημμα της εκλογικής αναμέτρησης λέγοντας: «Θα γυρίσουμε πίσω στην αδυναμία, την ανευθυνότητα και τη διαφθορά του κ. Παπανδρέου ή θα προχωρήσουμε μπροστά προς την πρόοδο και την ευημερία με τη Νέα Δημοκρατία;». Να σημειωθεί ότι το δίλημμα «μπροστά ή πίσω» είχε τεθεί από τη Ν.Δ. για πρώτη φορά στις εκλογές του 1990, ενώ το «εμπρός για πρόοδο και ευημερία» είχε κεντρική θέση στο συνθηματολογικό ρεπερτόριο του κόμματος στην αναμέτρηση του 1981.
Στη συγκέντρωση κυριάρχησαν οι σημαίες με τον «πυρσό», τα γαλάζια μπαλόνια, τα βεγγαλικά, τα πυροτεχνήματα και οι κόρνες, ενώ δεν έλειψαν και οι συμβολικές «κηδείες» του «καταστροφέα της χώρας» Α. Παπανδρέου και του «Ιούδα» Αντ. Σαμαρά.
Η μουσική που ακούστηκε πριν από την έναρξη αλλά και με τη λήξη της ομιλίας του Κων. Μητσοτάκη ήταν «κινηματογραφικής» προέλευσης, καθώς χρησιμοποιήθηκαν συνθέσεις του Μίκη Θεοδωράκη από την ταινία Αλέξης Ζορμπάς και το βασικό μουσικό θέμα που έγραψε ο Βαγγέλης Παπαθανασίου για την ταινία 1492: Χριστόφορος Κολόμβος – σύνθεση που χρησιμοποιήθηκε και σε σποτ της Ν.Δ. Επίσης, όπως και σε προηγούμενες εκστρατείες, ο αρχηγός της Ν.Δ. ζήτησε από τους συγκεντρωμένους οπαδούς να ψάλουν τον Εθνικό Ύμνο.
Τα συνθήματα που ακούγονταν περισσότερο στις συγκεντρώσεις του κόμματος ήταν τα: «Η Ελλάδα πίσω δεν γυρίζει», «Ποτέ, ποτέ, ποτέ, ποτέ, ΠΑΣΟΚ ποτέ», «Μητσοτάκης αρχηγός και κυρίαρχος λαός», «Ο λαός δεν ξεχνά τον προδότη Σαμαρά», «Ελλάδα, Ευρώπη, δημοκρατία, ζήτω η Νέα Δημοκρατία», «Είσαι στην καρδιά όλου του λαού», «Τώρα μιλάει ο λαός», «Μπροστά, μπροστά, η νίκη είναι κοντά», «Ψηλέ, προχώρα, σε θέλει όλη η χώρα», «Είσαι και θα είσαι ο πρωθυπουργός», «Ο εκβιασμός δεν θα περάσει, ήρθε η ώρα του λαού».
«Η Ελλάδα δεν γυρίζει πίσω. Μπροστά με Νέα Δημοκρατία»
Η Ν.Δ. αυτοπροσδιορίστηκε ως «υπεύθυνη δύναμη», σλόγκαν που θύμιζε έντονα εκείνο που είχε ήδη λανσάρει το ΠΑΣΟΚ («Δύναμη ευθύνης. Δύναμη Προοπτικής»).
Το κυβερνών κόμμα επέλεξε ως κεντρικά του συνθήματα τις φράσεις «Η Ελλάδα δεν γυρίζει πίσω» και «Μπροστά με Νέα Δημοκρατία».
Σε γιγαντοαφίσες με τον κεντρικό τίτλο «Οι καιροί είναι δύσκολοι» χρησιμοποιήθηκαν οι φράσεις «Η Ελλάδα χρειάζεται ευθύνη και δύναμη» και «Η Ελλάδα χρειάζεται σταθερά χέρια», ενώ την ίδια περίοδο ο Κων. Μητσοτάκης έκανε λόγο για τον «ανεύθυνο» Α. Παπανδρέου και τα «αδύναμα χέρια του».
Σε άλλες γιγαντοαφίσες της η Ν.Δ. έθετε τα διλήμματα «Πάλι “δανεικά” ή πορεία μπροστά;» και «Πάλι “χαμένες θυσίες” ή πορεία μπροστά;».
Λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές η Ν.Δ. παρουσίασε για μοναδική φορά ένα πρόσωπο στις γιγαντοαφίσες της και συγκεκριμένα ένα κορίτσι που ατένιζε το «αύριο», με την προτροπή: «Ελάτε να πάμε μπροστά». Στις περισσότερες αφίσες το φόντο ήταν η κυματίζουσα ελληνική σημαία: η χρησιμοποίησή της, σε συνδυασμό με την επαναφορά του εμβλήματος (αναμμένος πυρσός) στην επικοινωνία του κόμματος, ίσως σχετιζόταν με τη διαφαινόμενη εκροή ψηφοφόρων της Ν.Δ. προς την ΠΟΛΑΝ.
Το πρόσωπο του Κων. Μητσοτάκη δεν εμφανίστηκε σε καμία μεγάλη αφίσα.
Σε διαφημιστικές καταχωρίσεις της στον Τύπο η Ν.Δ. απευθυνόταν στους πολίτες με τις προτροπές «Θυμηθείτε» («τις θλιβερές εποχές που όλοι ζήσαμε επί ΠΑΣΟΚ»), «Σκεφθείτε» («ότι η Νέα Δημοκρατία πέρασε από τα λόγια στα έργα») και «Αποφασίστε» («για το μέλλον της πατρίδας μας και το μέλλον των παιδιών μας»).
«Θα αφήσουμε τον κ. Παπανδρέου να μας ξεγελάσει πάλι;»
Η Ν.Δ. έδωσε έμφαση στην τηλεοπτική της διαφήμιση, δημιουργώντας μια σειρά σποτ, τα περισσότερα εκ των οποίων είχαν αρνητικό περιεχόμενο.
Το κυβερνών κόμμα υπενθύμιζε ότι ο Α. Παπανδρέου «είχε υποσχεθεί ακόμα καλύτερες ημέρες το 1985, για να φέρει όμως τη λιτότητα», ενώ το 1989 «παρέδιδε μια χρεοκοπημένη οικονομία, ένα ασφαλιστικό σύστημα που κατέρρεε και ένα εξωτερικό χρέος που μετέτρεψε την Ελλάδα σε ζητιάνο της Ευρώπης». Ο εκφωνητής αναρωτιόταν, μεταξύ άλλων, αν «θα αφήσουμε τον κ. Παπανδρέου να μας ξεγελάσει πάλι;» και αν «θα διακινδυνεύσουμε να του εμπιστευθούμε την Ελλάδα;». Σε ένα σποτ, μάλιστα, η «καταστροφική», κατά τη Ν.Δ., κυβερνητική οκταετία του ΠΑΣΟΚ παρουσιαζόταν σαν ένα διώροφο σπίτι το οποίο βυθιζόταν στην άμμο, εν μέσω θύελλας.
Στα σποτ της Ν.Δ. που έδειχναν τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ χρησιμοποιείτο μια φωτογραφία του που τον εμφάνιζε ιδιαίτερα καταβεβλημένο.
Σε μια άλλη σειρά σποτ, ο εκφωνητής έθετε ερωτήσεις όπως «Θα γευτεί σύντομα ο λαός τους καρπούς των θυσιών του ή θα ξαναρχίσουμε από το μηδέν;» και υπογράμμιζε: «Την απάντηση θα δώσουν οι Έλληνες στις 10 Οκτωβρίου».
Η άρνηση, για ακόμη μία φορά, του προέδρου του ΠΑΣΟΚ να συμμετάσχει σε debate με τον μεγάλο του αντίπαλο είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός σποτ στο οποίο «πρωταγωνιστούσε» μια άδεια καρέκλα. Το ΠΑΣΟΚ έδωσε τη δική του απάντηση, με τον εκφωνητή να τονίζει ότι «σε αυτή την καρέκλα οφείλει να καθίσει ο κ. Μητσοτάκης και ο θίασός του για να απολογηθούν» για όσα τους καταλόγιζε το Κίνημα.
Σε άλλα σποτ παρουσιαζόταν ένα άδειο ποτήρι να γεμίζει με νερό, το οποίο άρχιζε να πρασινίζει, ένα χέρι να παίζει με μια τράπουλα στην οποία απεικονιζόταν ο χάρτης της «πράσινης Ελλάδας» και μια πράσινη μπάλα μπιλιάρδου να πέφτει πάνω σε μπλε μπάλες που σχημάτιζαν τη λέξη «Ελλάδα», με τον εκφωνητή να αναφέρει ότι «κάποιοι» «δεν θέλουν να ολοκληρωθεί το έργο της Νέας Δημοκρατίας», «παίζουν με την Ελλάδα» και «δεν θέλουν μια αξιόπιστη, ισχυρή και ειρηνική Ελλάδα».
Το πιο πολυσυζητημένο σποτ της Ν.Δ. ήταν εκείνο των διαδοχικών μεταμορφώσεων: Ξεκινούσε με μια εικόνα του ηγέτη της ΠΟΛΑΝ και ακολουθούσαν εκείνες του προέδρου του ΠΑΣΟΚ, του Άκη Τσοχατζόπουλου, της Δήμητρας Λιάνη-Παπανδρέου και του Κώστα Λαλιώτη. Παράλληλα ο εκφωνητής ανέφερε: «Πριν ρίξετε την ψήφο σας την Κυριακή, σκεφθείτε: Αν ψηφίσετε τον Αντώνη Σαμαρά θα πάρετε τον κ. Παπανδρέου. Έχετε όμως σκεφθεί αν φέρετε τον κ. Παπανδρέου, ποιος τελικά θα βρεθεί στην εξουσία; Θα το διακινδυνεύσουμε; Σε ποιους τελικά θα εμπιστευθούμε την Ελλάδα;». Το ΠΑΣΟΚ χαρακτήρισε το σποτ «τελευταία φάση του βρώμικου τηλεοπτικού πολέμου της Νέας Δημοκρατίας». Ωστόσο, αμέσως παρουσίασε τη δική του απάντηση, με ένα σποτ που έδειχνε τις διαδοχικές μεταμορφώσεις των Κων. Μητσοτάκη, Μαρίκας Μητσοτάκη, Μιχάλη Νηστικάκη, Ντόρας Μπακογιάννη, Νίκου Γρυλλάκη, Λορέντσο Παντσαβόλτα και άλλων προσώπων, τα οποία, σύμφωνα με το ΠΑΣΟΚ, συνέθεταν την «ορατή και την αόρατη κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας».
Στα θετικού χαρακτήρα σποτ η Ν.Δ. προέβαλλε το κυβερνητικό της έργο.
Η προβολή του Κων. Μητσοτάκη στα σποτ ήταν περιορισμένη και αφορούσε κυρίως τα επιτεύγματά του στα εξωτερικά θέματα, τα οποία αντιμετώπισε με «σκληρές διαπραγματεύσεις, σθένος και επιμονή».
Επίσης, η Ν.Δ. παρουσίασε σε σποτ το κορίτσι της γιγαντοαφίσας. Συγκεκριμένα έπαιζε μαζί με ένα αγοράκι που πετούσε χαρταετό σε μια παραλία, με την εκφωνήτρια να αναρωτιέται: «Θα αφήσουμε την Ελλάδα και τα παιδιά μας να βαδίσουν μπροστά ή θα τα γυρίσουμε εκεί που σίγουρα δεν υπάρχει μέλλον;».
Στη «μάχη» των σποτ συμμετείχε και η ΟΝΝΕΔ με διαφημιστικά μηνύματα που παρουσίαζαν διάφορα «αινίγματα» τα οποία είχαν για στόχο το ΠΑΣΟΚ και τον ηγέτη του, και με τον εκφωνητή να επισημαίνει ότι «οι νέοι έχουν καλή μνήμη».
Το επιτελείο της Ν.Δ. και οι Αμερικανοί σύμβουλοι
Στην Επιτροπή Εκλογικού Αγώνα της Ν.Δ. επικεφαλής ήταν ο Τζαννής Τζαννετάκης και σημαντικό ρόλο είχαν ο γενικός διευθυντής του κόμματος Κώστας Πυλαρινός και ο αναπληρωτής γενικός διευθυντής Γιάννης Δημητροκάλλης. Την ευθύνη των συγκεντρώσεων και των περιοδειών του Κων. Μητσοτάκη είχε ο Αντώνης Σγαρδέλης. Την ανάλυση των δημοσκοπήσεων ανέλαβε ο Πάνος Σταθόπουλος, ενώ σύμβουλος για τις πολιτικές έρευνες ήταν ο Κωνσταντίνος Πλούμπης της εταιρείας Prognosis. Εκπρόσωπος Τύπου ανέλαβε ο Γιώργος Αναστασόπουλος.
Τον συντονισμό της καμπάνιας είχε ο γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού και Ενημέρωσης Γιώργος Φλέσσας, συνεπικουρούμενος από τον σύμβουλο του πρωθυπουργού, υπεύθυνο σχεδιασμού της Επιτροπής Εκλογικού Αγώνα και λογογράφο Θόδωρο Σκυλακάκη και τον ειδικό σύμβουλο του Κων. Μητσοτάκη σε θέματα επικοινωνίας Λευτέρη Κουσούλη.
Τη διαφημιστική εκστρατεία ανέλαβαν οι «5 για τη νίκη», μια ομάδα που αποτελούσαν οι διαφημιστές Γιώργος Ζαννιάς (BBDO), Γιάννης Ευσταθιάδης και Θεόδωρος Κοτιώνης (Bold), Πέτρος Βενέτης (Leo Burnett) και Ρούντυ Ράλλης (McCann-Erickson), ο οποίος είχε ρόλο συντονιστή.
Ο «σταρ» του προεκλογικού αγώνα της Ν.Δ. ήταν, χωρίς αμφιβολία, ο πολιτικός σύμβουλος Τζέιμς Κάρβιλ, ο οποίος είχε έρθει στην Ελλάδα μαζί με «το δεξί του χέρι», Πολ Μπεγκάλα. Οι δυο τους είχαν χαρακτηρισθεί «αρχιτέκτονες» της μεγάλης νίκης που είχε πετύχει ο Μπιλ Κλίντον στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 1992, με αντίπαλο τον Τζορτζ Χ. Ου. Μπους. Στην προσπάθεια των δύο Αμερικανών επαγγελματιών συνέδραμε και η Μαίρη Μάταλιν, η οποία ήταν αναπληρώτρια διευθύντρια της εκστρατείας για την επανεκλογή του Τζ. Χ. Ου. Μπους το 1992 και σύντροφος του Τζ. Κάρβιλ, παρότι είχαν καίρια πόστα στα δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Αντιπολιτευόμενες εφημερίδες της εποχής απέδωσαν στον Τζ. Κάρβιλ τη στρατηγική της «δημιουργίας κλίματος αβεβαιότητας για την επόμενη ημέρα των εκλογών εάν από αυτές προέκυπτε κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ και την καλλιέργεια της άποψης ότι ο Α. Παπανδρέου δεν μπορεί να ασκεί τα καθήκοντα του πρωθυπουργού για λόγους υγείας». Οι Αμερικανοί σύμβουλοι της Ν.Δ. έγιναν αντικείμενο αναφοράς σε σποτ του ΠΑΣΟΚ που τους χαρακτήριζε «προμηθευτές λάσπης» και τους παρομοίαζε με ποντίκια. Στην ομάδα τους συμμετείχε και ο δημοσκόπος Μαρκ Πεν, ο οποίος το 2008 θα αναλάμβανε πρωταγωνιστικό ρόλο στο επιτελείο της Χίλαρι Κλίντον για τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2016*.
(*) Πολλά από τα στοιχεία προέρχονται από συνεντεύξεις του συγγραφέα με τους Γιώργο Φλέσσα, Γιάννη Ευσταθιάδη, Πάνο Σταθόπουλο, Λευτέρη Κουσούλη και Ρούντυ Ράλλη.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«Το όνομά μας είναι η ψυχή μας»
Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1993 ο 74χρονος Α. Παπανδρέου παρουσίασε τη νέα Διακήρυξη του ΠΑΣΟΚ, τονίζοντας ότι ανοίγει ένας «νέος ιστορικός κύκλος» που είχε «το όραμα της νέας Ελλάδας», και καλώντας όλους τους Ελληνες να συμμετάσχουν στο ξεκίνημα μιας «μεγάλης αναγεννητικής προσπάθειας, σε έναν αγώνα εμπνεόμενο και καθοδηγούμενο από τις αξίες του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού». Ο ηγέτης του Κινήματος υποσχέθηκε, μεταξύ άλλων, την επανασύσταση του κράτους πρόνοιας, την προστασία του πραγματικού εισοδήματος των εργαζόμενων, τη λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της ανεργίας και την αναδιανομή του εισοδήματος υπέρ των ασθενέστερων κοινωνικών τάξεων. Παράλληλα υπογράμμισε τον «σημαντικότατο» ρόλο του ιδιωτικού τομέα στην οικονομία.
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ο Α. Παπανδρέου:
• Κατηγορούσε την κυβέρνηση ότι με την οικονομική πολιτική της οδήγησε στην υπέρβαση του ελλείμματος του προϋπολογισμού, στην αύξηση του πληθωρισμού, στο κλείσιμο δεκάδων χιλιάδων επιχειρήσεων, στη δημιουργία μισού εκατομμυρίου ανέργων και σε «άδεια ταμεία», υπογραμμίζοντας: «Δεν είμαστε θαυματοποιοί, είμαστε όμως αισιόδοξοι. Είμαστε στη θέση να βγάλουμε τη χώρα από την κρίση».
• Ξεκαθάριζε ότι με κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ η Ελλάδα δεν θα αναγνώριζε στα βόρεια σύνορά της κράτος στο όνομα του οποίου θα υπήρχε η λέξη «Μακεδονία» ή παραγωγό της, τασσόταν κατά του διαλόγου με τα Σκόπια «κάτω από τις παρούσες συνθήκες» και επέκρινε τη θέση του πρωθυπουργού ότι σε «πέντε-δέκα χρόνια θα έχουμε ξεχάσει το θέμα της Μακεδονίας», λέγοντας: «Κανείς δεν ξεχνά και δεν θα ξεχάσει, κ. Μητσοτάκη, ότι το όνομά μας είναι η ψυχή μας».
• Για το θέμα της υγείας του, στο οποίο επανερχόταν διαρκώς ο αρχηγός της Ν.Δ., ανέφερε: «Ο μόνος πραγματικά άρρωστος σε αυτόν τον τόπο είναι η επιβαρυμένη με άπειρα σκάνδαλα κυβέρνησή σας, κ. Μητσοτάκη».
• Θέλοντας να αποτρέψει διαρροές ψηφοφόρων του Κινήματος προς την ΠΟΛΑΝ, έριχνε βολές εναντίον του Αντ. Σαμαρά, τον οποίο κατηγορούσε ως «συνυπεύθυνο για την κατάσταση της χώρας».
• Εξέφραζε τη βεβαιότητά του για «άνετη κοινοβουλευτική πλειοψηφία του ΠΑΣΟΚ», αλλά, παράλληλα, διατύπωνε πρόταση στις δυνάμεις της Αριστεράς για μετεκλογική κυβερνητική συνεργασία.
«Κάτω η χούντα του Μητσοτάκη»
Στην κεντρική συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ στην Αθήνα, στο Πεδίον του Άρεως, ο Α. Παπανδρέου εξαπέλυσε δριμύ κατηγορώ εναντίον της κυβέρνησης, απηύθυνε κάλεσμα στους εργάτες, τους αγρότες, τους επιστήμονες, τους επιχειρηματίες, τους υπαλλήλους, τους μισθωτούς και τους συνταξιούχους να υπερψηφίσουν το Κίνημα, και έκλεισε την ομιλία του λέγοντας: «Η απάντηση σε αυτό το δημοψήφισμα, για κάθε πολίτη, είναι μία και μόνο: Ψηφίζω ΠΑΣΟΚ. Για την ανόρθωση της χώρας! Για την αναγέννηση της Ελλάδας και του Ελληνισμού!».
Στη συγκέντρωση κυριάρχησαν τα πολύχρωμα βεγγαλικά, οι κόρνες και οι πλαστικές και υφασμάτινες σημαίες. Πολλοί οπαδοί είχαν πάνω στα ρούχα τους αυτοκόλλητα, φορούσαν πράσινα κασκόλ και καπέλα ή είχαν βάψει πράσινα τα πρόσωπά τους. Ένας οπαδός είχε ντυθεί ιερωμένος «για την κηδεία της Δεξιάς», ενώ κάποιοι άλλοι κρατούσαν ένα φέρετρο.
Στις τέσσερις συγκεντρώσεις που μίλησε ο Α. Παπανδρέου, τα συνθήματα που ακούστηκαν περισσότερο ήταν τα: «Κάτω η χούντα του Μητσοτάκη», «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά», «Μαζί σου, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα», «Το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ, ενωμένο, δυνατό», «Νάτος, νάτος ο πρωθυπουργός», «Αυτή η νίκη είναι του λαού», «Είναι η ώρα του λαού, αναγέννηση παντού» και το σκωπτικό (με αναφορά στην υπόθεση των υποκλοπών) «Ανδρέα, βάλε μέσα τους δεξιούς, γιατί θα τους κουρέψουμε να βρούμε τους κοριούς».
Το «soundtrack» των εκδηλώσεων περιελάμβανε, μεταξύ άλλων, το «O Fortuna», το «Καλημέρα ήλιε», «Το ροκ της καντίνας», επιτυχίες των Βασίλη Παπακωνσταντίνου, Γιώργου Νταλάρα, Πάνου και Χάρη Κατσιμίχα, Λαυρέντη Μαχαιρίτσα, U2 και Στινγκ, το «Wind of change» των Scorpions, το «Another brick in the wall» των Pink Floyd και το επικό «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» του Γιόχαν Στράους.
«Η Ελλάδα είναι το όραμα»
Στις επαναληπτικές εκλογές στη Β΄ Αθηνών, το ΠΑΣΟΚ είχε χρησιμοποιήσει το σλόγκαν «Δύναμη ευθύνης. Δύναμη προοπτικής», που αξιοποιήθηκε και σε όλη τη διαφημιστική καμπάνια του για την αναμέτρηση του 1993.
Μια σειρά γιγαντοαφισών του ΠΑΣΟΚ, με τον κεντρικό τίτλο «Η Ελλάδα είναι το όραμα» και φόντο τον γαλάζιο ουρανό, προέβαλλε μηνύματα όπως: «Μεγάλη νίκη, από τον λαό, με τον πολίτη, για τον άνθρωπο. Αναγέννηση παντού», «10 Οκτωβρίου. Ημέρα νίκης και ελπίδας», «11 Οκτωβρίου. Ημέρα ευθύνης και πανεθνικής προσπάθειας».
Σε γιγαντοαφίσα έκανε την εμφάνισή του και το πρόσωπο του Α. Παπανδρέου, ο οποίος φορούσε γυαλιά, κοιτούσε κατάματα τον λαό και, με αποτύπωση ιδιόχειρης γραφής του, τόνιζε: «Οι Έλληνες έχουμε μόνο μία δυνατότητα. Να πετύχουμε».
Άλλα συνθήματα που χρησιμοποιήθηκαν στην καμπάνια του κόμματος ήταν τα «Από τον λαό, με τον λαό, για τον λαό», «Η πλειοψηφία είναι εδώ» και «ΕλπίΖΩ. ΨηφίΖΩ ΠΑΣΟΚ».
Σε κάποιες αφίσες του ΠΑΣΟΚ έγινε χρήση αρνητικής διαφήμισης. Μεταξύ άλλων χρησιμοποιήθηκε η αφίσα της Ν.Δ. στην προηγούμενη αναμέτρηση με τη φωτογραφία του Κων. Μητσοτάκη και 11 στελεχών του κόμματος, την οποία «διέγραφε» ένα έντονο κόκκινο «Χ». Η αφίσα του ΠΑΣΟΚ έγραφε: «Ο θίασος αυτός πήγε την Ελλάδα πίσω. Επιτέλους τέλος. Υπάρχει λύση».
Ο «θίασος» και τα «λουκέτα» της Ν.Δ.
Σε πολλά από τα τηλεοπτικά σποτ του ΠΑΣΟΚ κυριάρχησε η αρνητική διαφήμιση του κυβερνώντος κόμματος και του αρχηγού του.
Σε μια σειρά από σποτ έγινε χρήση της τεχνικής «backfire», στην οποία «χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις του αντιπάλου, για να τον παρουσιάσουν ως πρόσωπο ανάξιο εμπιστοσύνης, το οποίο δεν τηρεί τις υποσχέσεις του ή παλινδρομεί μεταξύ διαφόρων θέσεων για το ίδιο θέμα»*. Συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα από τα σποτ που είχε προβάλει η Ν.Δ. το 1990, με τον Κων. Μητσοτάκη και στελέχη του κόμματος να παρουσιάζουν τις προγραμματικές δεσμεύσεις του: Ο εκφωνητής του ΠΑΣΟΚ επισήμαινε ότι καμία από εκείνες τις υποσχέσεις δεν τηρήθηκε και περιέγραφε τη «ζοφερή» πραγματικότητα του σήμερα. Παρουσιάζοντας, μάλιστα, το απόσπασμα από τα σποτ της Ν.Δ. που έδειχνε τον αρχηγό και στελέχη του κόμματος να βαδίζουν, ο εκφωνητής ανέφερε: «Η παράταξη της χρεοκοπίας. Ήταν και είναι υπεύθυνοι όλοι τους για όλα. Με τι θράσος ζητούν ξανά την ψήφο μας; Πόσα και ποια ψέματα θα ξαναπούν;».
Σε παρόμοια γραμμή κινήθηκαν και τα σποτ που είχαν την εισαγωγή «1990: Οι υποσχέσεις (της Ν.Δ.) – 1993: Οι αλήθειες» και ανέφεραν μεταξύ άλλων: «Δημοκρατία = Αυταρχισμός και υποκλοπές», «Ελευθερία = Βία και καταστολή», «Αξιοκρατία = Ρουσφέτι, Οικογενειοκρατία».
Σε κάποια άλλα σποτ, που προέβαλλαν εικόνες του Κων. Μητσοτάκη, ο εκφωνητής τον χαρακτήριζε «απελπισμένο αρχηγό, με θολωμένη σκέψη», που «δεν έχει ηθικούς φραγμούς», κάνει «βρώμικο πόλεμο» και γίνεται «εργολάβος λάσπης». Τα σποτ κατέληγαν με την επισήμανση ότι «ο κ. Μητσοτάκης και ο θίασός του βλάπτουν σοβαρά την υγεία της Ελλάδας», φράση που θεωρήθηκε σαν απάντηση του ΠΑΣΟΚ στις διαρκείς αναφορές της Ν.Δ. στο θέμα της υγείας του Α. Παπανδρέου.
Σε μια άλλη δέσμη σποτ ο εκφωνητής υπογράμμιζε: «Ο κ. Μητσοτάκης και ο θίασός του κινδυνολογούν και παραπληροφορούν. Ποιος τους υπολογίζει όμως;». Ακολούθως εμφανίζονταν «καθημερινοί» άνθρωποι που προσέρχονταν στην κάλπη για να ψηφίσουν, τονίζοντας: «Αποφασίζω για τη μεγάλη νίκη».
Από το σύνολο των αρνητικού περιεχομένου σποτ του ΠΑΣΟΚ συζητήθηκε ιδιαίτερα εκείνο που αναφερόταν σε δεκάδες χιλιάδες επιχειρήσεις που «έβαλαν ή προβλεπόταν ότι θα βάλουν λουκέτο» και χαρακτήριζε το κυβερνών κόμμα «σύμβολο της ανεργίας και της χρεοκοπίας», ενώ τα αρχικά «Ν.Δ.» σχηματίζονταν από λουκέτα. Σε άλλα σποτ, τα αρχικά «Ν.Δ.» σχηματίζονταν από ανέργους ή από δημοσιεύματα που αναφέρονταν σε «σκάνδαλα» της κυβέρνησης Μητσοτάκη.
Την έντονη αντίδραση του κυβερνώντος κόμματος προκάλεσαν τα σποτ του ΠΑΣΟΚ που έδειχναν έναν νεαρό άνδρα και μια νεαρή γυναίκα να σχίζουν μια αφίσα της Ν.Δ.
Παρότι στον πόλεμο της αρνητικής διαφήμισης το ΠΑΣΟΚ αφιέρωσε άφθονο τηλεοπτικό χρόνο, κατηγορούσε γι’ αυτή την πρακτική τη Ν.Δ. με σποτ που ανέφεραν μεταξύ άλλων: «Είδατε τα βρώμικα μηνύματα της μαύρης προπαγάνδας της Νέας Δημοκρατίας; Αυτοί κινδυνολογούν, παραπλανούν, λένε ψέματα. Η δική μας απάντηση είναι το χαμόγελό μας, η ψήφος μας, η σιγουριά της νίκης».
(*) Βασίλης Φεύγας, Ο δρόμος για τη νίκη, The West Wing Campaigns, 2011, σελ. 54.
Σποτ «ντυμένα» με τους «Δρόμους της φωτιάς»
Το ΠΑΣΟΚ έβγαλε και σποτ με θετικά μηνύματα, τονίζοντας ότι είναι «έτοιμο να κυβερνήσει» και παρουσιάζοντας το πρόγραμμά του «για το παρόν και το μέλλον της Ελλάδας σε μια Ενωμένη Ευρώπη». Παράλληλα υπενθύμιζε το έργο της κυβερνητικής του οκταετίας.
Το σποτ που έλαβε πολλές θετικές κριτικές είχε χρησιμοποιηθεί για πρώτη φορά στις επαναληπτικές εκλογές στη Β΄ Αθηνών το 1992. Ήταν «ντυμένο» με τη μελωδία του βασικού μουσικού θέματος που έγραψε ο Β. Παπαθανασίου για την ταινία Οι Δρόμοι της φωτιάς και παρουσίαζε μέσα σε περίπου 60΄΄ την ιστορία της Ελλάδας και εμβληματικές μορφές του Ελληνισμού. Το σποτ έκλεινε με τον εκφωνητή να λέει: «Η Ελλάδα είναι το όραμα. H Ελλάδα είναι αδιαπραγμάτευτη. Οι Έλληνες έχουμε μόνο μία δυνατότητα, να πετύχουμε». Η φράση «H Ελλάδα είναι αδιαπραγμάτευτη» είχε μια ιδιαίτερη δυναμική, σε μια εποχή που «η Βαλκανική Χερσόνησος γίνεται ξανά το επίκεντρο μεγάλων ανακατατάξεων» και «η τουρκική απειλή εξακολουθεί να έχει στραμμένα πάντοτε τα μάτια στη συρρίκνωση του Ελληνισμού», όπως ανέφερε σε ομιλίες του ο Α. Παπανδρέου.
Σε ένα άλλο σποτ, παρόμοιου ύφους και με την ίδια μουσική υπόκρουση, ο εκφωνητής ανέφερε: «Η Ελλάδα είναι το όραμα. Όταν υπάρχει εθνική αφύπνιση, πατριωτική ενότητα, ελληνισμός συσπειρωμένος. Όταν η Ελλάδα συμμετέχει ενεργά και ισότιμα στην Ενωμένη Ευρώπη. Όταν έχει οικονομία δυνατή, ανταγωνιστική, σύγχρονη. Όταν η κοινωνία είναι ανθρώπινη, δίκαιη, δημιουργική. Όταν η Παιδεία, ο πολιτισμός και το περιβάλλον είναι επένδυση. Όταν η δημοκρατία λειτουργεί. Όταν οι πολίτες συμμετέχουν, κρίνουν, ελέγχουν».
Η μουσική του Β. Παπαθανασίου συνόδευε και το σποτ που προβλήθηκε λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές: Ξεκινούσε με την εικόνα μιας ελληνικής σημαίας που κυματίζει και τη φράση «Η Ελλάδα είναι το όραμα». Στη συνέχεια έδειχνε εικόνες από συγκεντρώσεις του ΠΑΣΟΚ με τον Α. Παπανδρέου να μιλάει, αλλά χωρίς να ακούγεται, ενώ ακούγονταν και γράφονταν συνθήματα όπως: «ΠΑΣΟΚ. Δύναμη ευθύνης, δύναμη συμμετοχής», «Μεγάλη νίκη. 4 χρόνια πολιτική σταθερότητα», «Με τους νέους, για το μέλλον, για την Ελλάδα».
Με το ΠΑΣΟΚ να επιχειρεί να προσεγγίσει τους νέους που θα ψήφιζαν για πρώτη φορά σε εθνικές βουλευτικές εκλογές και υπολογίζονταν σε 650.000, ενεργή παρουσία στην προεκλογική καμπάνια του είχε και η Νεολαία του, με αφίσες και με σποτ, τα οποία κατέληγαν με τη φράση: «Δύναμη ελπίδας». Σε ένα από τα σποτ ακουγόταν το «Another brick in the wall» (με την επισήμανση «Δεν θα γίνουμε τούβλα στον τοίχο κανενός»), ενώ άλλα σποτ περνούσαν μηνύματα ενάντια στα ναρκωτικά («Η ζωή είναι κίνηση, μαγκιά…») και υπέρ της ασφαλούς ερωτικής ζωής.
Το επιτελείο
Υπεύθυνος και συντονιστής για τον πολιτικό και τον επικοινωνιακό σχεδιασμό και για την εκλογική στρατηγική και την κλιμάκωσή της ήταν ο Κ. Λαλιώτης. Στο εκλογικό επιτελείο του Κινήματος σημαντικό ρόλο είχαν επίσης οι Γιώργος Κείσονας, Αντώνης Λιβάνης, Άκης Τσοχατζόπουλος, Γιάννης Σουλαδάκης, Γιώργος Καράτσης, Παρασκευάς Αυγερινός, Πέτρος Λάμπρου, Χρήστος Σμυρλής, Τάκης (Παναγιώτης) Βασιλείου και ο γραμματέας του Οργανωτικού Αντώνης Κοτσακάς.
Το ΠΑΣΟΚ συνεργάστηκε με τη διαφημιστική εταιρεία MASS του Κώστα Γκόμπλια. Εκπρόσωπος Τύπου του Α. Παπανδρέου ήταν ο Τηλέμαχος Χυτήρης και υπεύθυνος Τύπου του ΠΑΣΟΚ ο Νίκος Αθανασάκης.
Στην καμπάνια συμμετείχαν ο Αμερικανός σύμβουλος στρατηγικής και επικοινωνίας Τζο Τρίπι και οι συνεργάτες του Στιβ Μακμάν και Μαρκ Σκουάιερ: Ο πρώτος θα προσκαλούνταν από το ΠΑΣΟΚ και στις αναμετρήσεις του 1996 και του 2007*.
«Συγκεντρωσιάρχες» των κεντρικών εκδηλώσεων ήταν ο Γιώργος Παναγιωτακόπουλος και ο γραμματέας του Τομέα Κινητοποιήσεων, Πέτρος Λάμπρου. Την αναγγελία των εμφανίσεων του Α. Παπανδρέου έκανε ο ευρωβουλευτής Χρήστος Παπουτσής. Οι τηλεοπτικές καλύψεις είχαν τη σφραγίδα του «μόνιμου σκηνοθέτη» του ΠΑΣΟΚ Τάσου Μπιρσίμ, ο οποίος στην Αθήνα χρησιμοποίησε 18 κάμερες.
(*) Η αναφορά στη συμμετοχή του Τζο Τρίπι βασίζεται σε δηλώσεις του ιδίου σε διάφορες συνεντεύξεις. Π.χ., Αχιλλέας Χεκίμογλου, «Τζο Τρίπι: Η εξουσία μετακόμισε στους νέους!», Το Βήμα, 4 Δεκεμβρίου 2011 και Νατάσα Μπαστέα, «Τα… 35 δευτερόλεπτα που θα κρίνουν τις εκλογές», Τα Νέα, 28 Φεβρουαρίου 2000. Σχετική αναφορά έχει κάνει και ο Τζόζεφ Γκλικ σε συνέντευξή του στον Γιώργο Γιουκάκη και στο Έθνος της Κυριακής, με τον κεντρικό πρωτοσέλιδο τίτλο «Ο Έβερτ είναι θολός», 1η Σεπτεμβρίου 1996: Ωστόσο, στο ίδιο φύλλο ο Κώστας Λαλιώτης έδινε τη δική του εκδοχή, δηλώνοντας ότι ο ίδιος δεν απευθύνθηκε ή συναντήθηκε με ξένους συμβούλους.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ
«Υπέρβαση» και περιοδείες με επεισόδια
Ο 42χρονος Αντ. Σαμαράς καλλιεργούσε την «εικόνα» του «νέου και άφθαρτου» πολιτικού που επιχειρούσε την ανατροπή του υπάρχοντος πολιτικού σκηνικού, το οποίο χαρακτήριζε «γερασμένο θέατρο». Παράλληλα τόνιζε ότι η χρήση της λέξης «Άνοιξη» στην ονομασία του κόμματός του παρέπεμπε στην ανανέωση της πολιτικής ζωής (και μάλιστα είχε προκύψει από ιδέα του βραβευμένου με Νομπέλ ποιητή, Οδυσσέα Ελύτη).
Η ΠΟΛΑΝ δεν στόχευσε μόνο στην προσέλκυση δυσαρεστημένων ψηφοφόρων της Ν.Δ., αλλά εκφράζοντας, όπως τόνιζε, «την υπέρβαση των διαχωριστικών γραμμών στην πολιτική ζωή της χώρας» επιχείρησε να προσεγγίσει πολίτες από όλο το πολιτικό φάσμα. Έτσι, στο κόμμα προσχώρησαν, μεταξύ άλλων, ο πρώην κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της Ν.Δ. Νικήτας Κακλαμάνης, ο πρώην πρόεδρος της ΕΔΑ Ανδρέας Λεντάκης, ο Στάθης Παναγούλης και ο πρώην βουλευτής του ΠΑΣΟΚ και του Συνασπισμού Στάθης Γιώτας. Επίσης, με την ΠΟΛΑΝ συνεργάστηκε ο πρόεδρος του Κόμματος Φιλελευθέρων, Νικήτας Βενιζέλος.
Στις ομιλίες του, μεταξύ άλλων, ο Αντ. Σαμαράς ζητούσε δημοψήφισμα για το «Σκοπιανό», απέκλειε οποιαδήποτε συνεργασία με τα δύο μεγάλα κόμματα και επιτίθετο διαρκώς εναντίον του Κων. Μητσοτάκη, χαρακτηρίζοντάς τον «μόνιμο υπηρέτη οικονομικών συμφερόντων», «βαρύτατο πολιτικό μητρώο της διαφθοράς» αλλά και «υποβολέα της λάσπης», επειδή συνέδεε την ΠΟΛΑΝ με «οικονομικά και διαπλεκόμενα συμφέροντα».
Κατά τη διάρκεια των πρώτων περιοδειών του Αντ. Σαμαρά έλαβαν χώρα επεισόδια εις βάρος του. Ομάδες οπαδών της Ν.Δ. φώναζαν συνθήματα όπως «Ελλάς, Ελλάς, προδότης Σαμαράς», ξεσπούσαν σε ύβρεις και πετούσαν εναντίον του πέτρες, αυγά, νεράντζια και ρουλεμάν. Ο αρχηγός της ΠΟΛΑΝ απέδωσε τα επεισόδια στο «παρακράτος του κ. Μητσοτάκη», ο οποίος καταδίκασε τα έκτροπα, ωστόσο τα απέδωσε σε οπαδούς του κόμματος που «έχουν πληγεί καίρια από τη στάση του κ. Σαμαρά και γι’ αυτό αντιδρούν».
Τα κυριότερα σημεία του προγράμματος της ΠΟΛΑΝ ήταν τα εξής: Στους θεσμούς το κόμμα πρότεινε την κατάργηση της παράλληλης ιδιότητας βουλευτή και υπουργού, πανελλήνιο διαγωνισμό για αξιοκρατικές προσλήψεις στο Δημόσιο και αλλαγές στον νόμο περί ευθύνης υπουργών. Στον τομέα της Υγείας επιδίωκε τον εκσυγχρονισμό των συστημάτων νοσηλείας και πρόνοιας. Για το περιβάλλον παρουσίασε ένα εθνικό σχέδιο που θα συνδύαζε την οικονομική ανάπτυξη με τη διαφύλαξη του οικολογικού μας περίγυρου. Για τους αγρότες τάχθηκε υπέρ της διανομής κρατικής γης σε ακτήμονες. Για τον πολιτισμό ζήτησε αύξηση των κονδυλίων.
«Ελλάς, Ελλάς, Αντώνης Σαμαράς»
Η κεντρική συγκέντρωση του κόμματος στην Αθήνα πραγματοποιήθηκε μπροστά στο Καλλιμάρμαρο Στάδιο. Ο Αντ. Σαμαράς συνέχισε τις επιθέσεις του εναντίον των ηγετών των δύο κομμάτων, με αναφορές όπως «κατάκοπες ηγεσίες που σκότωσαν το μπλε και το πράσινο όνειρο» και χαρακτηρισμούς όπως «αιωνόβιοι εξουσιαστές», «μικρόψυχοι φύλαρχοι» και «δεινόσαυροι». Και υπογράμμισε: «Ο κ. Παπανδρέου και ο κ. Μητσοτάκης είναι οι σιαμαίοι αδελφοί που μοιράζονται το ίδιο πολιτικό οξυγόνο».
Οι συγκεντρωμένοι είχαν για αγαπημένο τους σύνθημα το «Ελλάς, Ελλάς, Αντώνης Σαμαράς» και έσειαν γαλανόλευκες και σημαίες με το έμβλημα του κόμματος (τρία παράλληλα βέλη σε μπλε, πράσινο και κόκκινο χρώμα, που άρχιζαν από οριζόντια διεύθυνση και σχηματίζοντας αμβλεία γωνία ακολουθούσαν ανοδική πορεία).
Σποτ «ντυμένα» με Βιβάλντι
Υπονοώντας τον σημαντικό ρόλο που θα διαδραμάτιζε στο μέλλον ο Αντ. Σαμαράς, τα συνθήματα που χρησιμοποίησε η ΠΟΛΑΝ στη διαφημιστική εκστρατεία της είχαν κοινό χαρακτηριστικό τη λέξη «αύριο»: «Το αύριο δεν περιμένει», «Το αύριο θα νικήσει», «Σήμερα για το αύριο». Επίσης χρησιμοποιήθηκε το σλόγκαν «Έλα στην Άνοιξη».
Σε αφίσες του κόμματος, κυρίαρχη θέση είχε το έμβλημά του, όπως επίσης και η φωτογραφία του, χαμογελαστού και αισιόδοξου, αρχηγού του.
Τα σποτ του κόμματος χαρακτηρίζονταν από «αρνητική χροιά» και έβαλλαν εναντίον των δύο μεγάλων κομμάτων και κυρίως των ηγεσιών τους.
Σε ένα σποτ, ένας κύβος από χαρτόνι, σε πράσινο και μπλε χρώμα, κατρακυλούσε σε σκάλες. Ακούγονταν οι φωνές του Κων. Μητσοτάκη (που χαρακτήριζε «ανεύθυνο και αδύναμο» τον Α. Παπανδρέου) και του αρχηγού του ΠΑΣΟΚ (που έλεγε «γίνονται γελοίοι»). Πάνω στο κουτί αναγραφόταν: «Ημερομηνία λήξεως 10 Οκτωβρίου 1993». Το κουτί εκρήγνυτο.
Ένα άλλο σποτ έδειχνε το εσωτερικό ενός σπιτιού, όπου άνθρωποι και αντικείμενα καλύπτονταν από τεράστιους ιστούς αράχνης, ενώ ακούγονταν οι φωνές των Κων. Μητσοτάκη και Α. Παπανδρέου. Ο εκφωνητής έλεγε: «Φτάνει πια. Ο κύκλος του χθες έκλεισε. Ήρθε η ώρα της άνοιξης. Μιας άνοιξης που έχει ανάγκη η Ελλάδα». Στη συνέχεια έπεφτε μια πόρτα, και στο σπίτι, το οποίο πλέον ήταν φωτεινό και καθαρό, ένα ζευγάρι περπατούσε χέρι χέρι προς το «αύριο». Αυτό το σποτ, όπως και το προηγούμενο, έκλεινε με την «Άνοιξη» από τις «Τέσσερις εποχές» του Αντόνιο Βιβάλντι.
Σε ένα άλλο σποτ της ΠΟΛΑΝ υπήρχε μια εναλλαγή εικόνων που έδειχναν μαύρα σύννεφα, μια βαλίτσα με χρήματα που άλλαζε χέρια, έναν γυμνό οδηγό της ΕΑΣ, τον Κων. Μητσοτάκη, τον Α. Παπανδρέου και το συλλαλητήριο στη Θεσσαλονίκη για το «Σκοπιανό», ενώ παράλληλα γίνονταν αναφορές σε «σήψη», «εξαθλίωση», «ντροπή», «λιτότητα που αναπαράγεται» και «φωνή που δεν ακούγεται». Το σποτ έκλεινε με την εικόνα του Αντ. Σαμαρά.
Σε μια διαφημιστική καταχώριση του κόμματος στον Τύπο, μια φωτογραφία από τα επεισόδια εις βάρος του Αντ. Σαμαρά συνοδευόταν από την επισήμανση «Η βία δεν σταματάει την άνοιξη» και συνδυαζόταν με μια φωτογραφία από συγκέντρωση της ΠΟΛΑΝ, πάνω στην οποία υπήρχε η διαβεβαίωση «Το αύριο θα νικήσει».
Σε μια άλλη διαφημιστική καταχώριση, στην οποία κυριαρχούσε το σκίτσο ενός χελιδονιού που πετούσε, το σύνθημα «Το αύριο θα νικήσει» συμπληρωνόταν από τις φράσεις «χωρίς εμπάθειες και μισαλλοδοξίες», «χωρίς βία και τραμπουκισμούς», «χωρίς λάσπη και συκοφαντίες», «χωρίς ψεύτικες υποσχέσεις», «χωρίς πλαστικές σημαίες».
Το επιτελείο
Υπεύθυνος της Επιτροπής Εκλογικού Αγώνα της ΠΟΛΑΝ ανέλαβε ο Ν. Κακλαμάνης. Στον τομέα της επικοινωνίας επιτελικό ρόλο είχε ο Μανώλης Καλαμίδας, με βασικούς συνεργάτες τους δημοσιογράφους Νάσο Τσαγκανέλη και Καρίνα Λάμψα, τους επικοινωνιολόγους Γιάννη Ολύμπιο και Γρηγόρη Τσιμογιάννη, και τον οικονομολόγο Δημήτρη Αρτικόπουλο. Το κόμμα συνεργάστηκε με την εταιρεία δημοσκοπήσεων MRC. Η Spot Thompson είχε αναλάβει την καμπάνια στο ξεκίνημα της ΠΟΛΑΝ, αλλά για τις εκλογές το κόμμα συνεργάστηκε με την εταιρεία «Κόμβος» του Γιώργου Λιόση. Ο σκηνοθέτης Βασίλης Βλαχοδημητρόπουλος είχε την ευθύνη της τηλεοπτικής κάλυψης των συγκεντρώσεων, στις οποίες εκφωνούσε τα συνθήματα ο ηθοποιός Γιάννης Κατράνης*.
(*) Αρκετά στοιχεία έδωσε στον συγγραφέα ο Γιώργος Μουρούτης.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ
Εναντίον όλων
Το ΚΚΕ μπήκε στην προεκλογική περίοδο γιορτάζοντας τα 75 χρόνια από την ίδρυσή του. Στην εκλογική του διακήρυξη το κόμμα τόνισε ότι «είναι εγγύηση γιατί έχει συνέπεια, αγωνιστικότητα, σταθερότητα, πολιτική προς όφελος των εργαζομένων», και απευθύνθηκε κυρίως σε εργατοϋπαλλήλους, αγρότες, μικροεπιχειρηματίες, συνταξιούχους, γυναίκες και νέους.
Το ΚΚΕ επιχείρησε να αναδειχθεί σε κυρίαρχη δύναμη στον χώρο της Αριστεράς και, σε αυτό το πλαίσιο, διατύπωσε κατηγορηματικά την άποψη ότι ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου «δεν είναι αριστερό κόμμα» και ότι «δεν έχει καμία προγραμματική διαφορά από το ΠΑΣΟΚ», ενώ απέκλεισε κάθε πιθανότητα συνεργασίας μαζί του. Παράλληλα διεκδίκησε και την ψήφο των δυσαρεστημένων οπαδών των δύο μεγάλων κομμάτων, ασκώντας σκληρή κριτική τόσο στην κυβέρνηση της Ν.Δ., γιατί «προώθησε και στήριξε μια ολομέτωπη επίθεση του κεφαλαίου εις βάρος των εργαζομένων», όσο και στο ΠΑΣΟΚ, γιατί στα χρόνια που είχε βρεθεί στην εξουσία «δεν χτύπησε τα μεγάλα συμφέροντα», ενώ απέρριψε το ενδεχόμενο μιας μετεκλογικής συνεργασίας με το κόμμα του Α. Παπανδρέου ή έστω στήριξης μιας αυτοδύναμης κυβέρνησής του. Το ΚΚΕ ζήτησε να αναδειχθεί τρίτη δύναμη στη Βουλή, ώστε να λειτουργήσει ως «σοβαρό αντίβαρο στη συντηρητική πολιτική της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης».
«Ρίξε κόκκινο»
Στη συγκέντρωση του ΚΚΕ στο Πεδίον του Άρεως, η 48χρονη γενική γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος Αλ. Παπαρήγα απευθύνθηκε στο συναίσθημα των αριστερών που είχαν χαιρετίσει την πρωτοβουλία του κόμματος να ιδρυθεί ο (ενιαίος) Συνασπισμός, εκφράζοντας τη βεβαιότητα ότι η μεγάλη πλειοψηφία τους «δεν πέταξε στην άκρη την ιστορία, τους αγώνες, τις αξίες και τα ιδανικά της Αριστεράς» και χαρακτηρίζοντας το ΚΚΕ «δύναμη αντίστασης που δεν συμβιβάζεται και δεν συναλλάσσεται με το κατεστημένο». Επίσης προέβλεψε μετεκλογικές ανακατατάξεις, στις οποίες το ΚΚΕ θα διαδραμάτιζε «σοβαρό ρόλο» και θα στήριζε τη διαμόρφωση ενός «ισχυρού, πατριωτικού, προοδευτικού μετώπου πάλης».
Στο τέλος της ομιλίας της Αλ. Παπαρήγα ανέβηκε στην εξέδρα να χαιρετίσει τους συγκεντρωθέντες ο επίτιμος πρόεδρος του ΚΚΕ Χ. Φλωράκης, ο οποίος είχε τεθεί επικεφαλής του προεκλογικού αγώνα και ήταν κύριος ομιλητής σε συγκεντρώσεις του κόμματος σε πόλεις της Ελλάδας.
Τα συνθήματα που ακούστηκαν περισσότερο ήταν τα: «ΚΚΕ δυνατό στη Βουλή και στον λαό», «ΚΚΕ δυνατό, δύναμη για τον λαό», «Εμπρός, λαέ, τώρα ΚΚE», «ΚΚΕ, το κόμμα σου λαέ», «Τιμημένο ΚΚΕ», «ΚΚΕ ισχυρό, η ελπίδα είναι εδώ», «Η νεολαία δεν σκύβει το κεφάλι, ψηφίζει ΚΚΕ, αντίσταση και πάλη», «Οι νέοι λένε ναι, ψηφίζουν ΚΚΕ», «Εφτά δεκαετίες αγώνα και θυσία, ΚΚΕ στην πρωτοπορία», «Ψήφο δεν χαρίζουμε, ΚΚΕ ψηφίζουμε», «ΚΝΕ – ΚΝΕ – δυνατή, πρωτοπόρα, μαζική», «ΠΑΣΟΚ – ΝουΔου – Συνασπισμός, ψηφίσατε το Μάαστριχτ, πληρώνει ο λαός» και «Οι αριστεροί ψηφίζουν ΚΚΕ». Τα κεντρικά πανό έγραφαν «Ρίξε κόκκινο – Δύναμη αγώνα και ανατροπής», «Αντίσταση – Αγώνας – Ανατροπή, με το ΚΚΕ ενάντια στην εξάρτηση και την υποταγή» και «Νεανική επίθεση με το ΚΚΕ».
«Η αριστερή απάντηση»
Τα βασικά συνθήματα της προεκλογικής εκστρατείας του κόμματος, που αποτυπώθηκαν και σε αφίσες, ήταν τα «Δώσε δύναμη στη δύναμή σου» και «ΚΚΕ. Η αριστερή απάντηση. Όχι στη συντήρηση και στον συμβιβασμό».
Σε ένα σποτ του κόμματος, κυρίαρχη θέση είχε ένα έργο του χαράκτη Τάσσου (με ανθρώπους οι οποίοι κρατούσαν σημαίες με το σφυροδρέπανο), που ντυνόταν μουσικά με δύο τραγούδια από το άλμπουμ Ρωμιοσύνη («Αυτά τα δέντρα» και «Θα σημάνουν οι καμπάνες») ενώ ο εκφωνητής τόνιζε: «ΚΚΕ. 75 χρόνια. Προχωράμε».
«Γλυκά» χαμόγελα στο ΠΑΣΟΚ – Αλλαγή ηγεσίας σε Ν.Δ. και Συνασπισμό
Αυξάνοντας το ποσοστό του κατά 8,3 μονάδες σε σχέση με την αναμέτρηση του 1990, το ΠΑΣΟΚ πέτυχε το δεύτερο καλύτερο αποτέλεσμά του σε εθνικές εκλογές, έπειτα από εκείνο του 1981. Όπως επισημαίνει ο Ηλίας Νικολακόπουλος, «η άνοδος στο ΠΑΣΟΚ τροφοδοτήθηκε από τη συρρίκνωση της εκλογικής επιρροής της κομμουνιστικής Αριστεράς (που κατέγραψε το χαμηλότερο μεταπολεμικά ποσοστό της) και από μια, παρόμοιας τάξης ποσοτικά, διαρροή ψηφοφόρων από τη Ν.Δ.»*. Έχοντας εκλεγεί για τρίτη φορά πρωθυπουργός, ο Α. Παπανδρέου κάλεσε όλο τον ελληνικό λαό σε «συστράτευση» και ευχαρίστησε τη σύζυγό του, χαρακτηρίζοντας «ανεκτίμητη» τη συμβολή της στη ζωή του και στον αγώνα του. Στη συνέχεια, μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες, το ζεύγος έκοψε μια μεγάλη τούρτα που είχε τον ήλιο του ΠΑΣΟΚ.
Η Ν.Δ. κατέγραψε το δεύτερο χειρότερο αποτέλεσμά της σε εθνικές εκλογές. Μετά τον Γεώργιο Ράλλη και τον Ευάγγελο Αβέρωφ, ο Κων. Μητσοτάκης έγινε ο τρίτος αρχηγός του κόμματος που αποχώρησε από την ηγεσία του έπειτα από ήττα από τον Α. Παπανδρέου. Οι εκλογές για την ανάδειξη νέου προέδρου έγιναν στις 3 Νοεμβρίου 1993 και ο ανήκων στη «Λαϊκή Δεξιά» και δηλώνων «παιδί του Καραμανλή», Μ. Έβερτ, κέρδισε την προτίμηση 141 εκλεκτόρων, έναντι 37 που ψήφισαν τον Ιωάννη Βαρβιτσιώτη. Ο Κων. Μητσοτάκης ανακηρύχθηκε επίτιμος πρόεδρος του κόμματος.
Αλλαγή ηγεσίας έγινε και στον Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου, που δεν κατάφερε να μπει στη Βουλή για λίγες χιλιάδες ψήφους (ποσοστό 2,94%). Η Μ. Δαμανάκη υπέβαλε την παραίτησή της. Τον Δεκέμβριο του 1993 συγκλήθηκε Έκτακτο Συνέδριο και ο Νίκος Κωνσταντόπουλος εξελέγη νέος πρόεδρος του κόμματος.
(*) Ηλ. Νικολακόπουλος, Των εκλογών τα πάθη. Ψηφίδες της ελληνικής εκλογικής ιστορίας του 20ού αιώνα, ό.π., σελ. 182 και 183.