Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ αδιαμφισβήτητα συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους συγγραφείς της ιστορίας όχι μόνο της Αγγλίας, αλλά ολόκληρου του κόσμου. Ο «Βάρδος του Έιβον», όπως αποκαλείται συχνά, θεωρείται ότι συνέγραψε κατά τη διάρκεια της ζωής του 37 θεατρικά έργα, 154 σονέτα, δύο μεγάλα αφηγηματικά ποιήματα, καθώς και μερικά άλλα δευτερεύοντα ποιήματα. Μέσα από το έργο του ο Σαίξπηρ κατάφερε να αποδώσει διαχρονικές καταστάσεις τις οποίες βιώνει ο άνθρωπος, όπως είναι η αγάπη, ο γάμος, ο θάνατος, η ενοχή, η ανάγκη για τη λήψη δύσκολων αποφάσεων, ο χωρισμός αλλά και η επανένωση και η συμφιλίωση. Οι ήρωες των έργων του παρουσιάζουν στο κοινό την αδύναμη και συνάμα γοητευτική φύση του ανθρώπου, ο οποίος προσπαθεί να αντιμετωπίσει σε κάθε περίπτωση τα προβλήματά του. Για τον Σαίξπηρ έχουν γραφτεί πολλά και η Καθημερινή συμμετείχε ενεργά στη συζήτηση γύρω από το πρόσωπο και το έργο του μεγάλου συγγραφέα. Στην παρούσα έκδοση περιλαμβάνεται το έκτο μέρος της σειράς άρθρων του Νίκου Καζαντζάκη για τον Σαίξπηρ, τα οποία δημοσιεύτηκαν τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο του 1940, καθώς και ένα αφιέρωμα της Αθανασίας Μαγιάκου στον Άγγλο δραματουργό και στην εποχή του, το οποίο δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή τον Μάιο του 1938. Περιλαμβάνεται ακόμα ένα κείμενο του Alfred Harbage, το οποίο δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1964, με αφορμή τη συμπλήρωση 400 ετών από τη γέννηση του Σαίξπηρ. Στην εισαγωγή της έκδοσης, ο φιλόλογος ∆ιονύσης Καψάλης αποτιμά το σαιξπηρικό έργο και τον δημιουργό του με μια σύγχρονη κριτική ματιά.
Ο εφευρέτης της ανθρώπινης φύσης
Στο ερώτημα «Γιατί ο Σαίξπηρ και όχι κάποιος άλλος;» ο κορυφαίος κριτικός της λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ θεωρούσε ότι η απάντηση θα πρέπει να είναι «Ποιος άλλος υπάρχει;». Έως έναν βαθμό, ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ είναι γνώριμος σε όλους μας. Το έργο του έχει αναλυθεί, μεταφραστεί, ερμηνευτεί, αντιγραφεί, επαναξιολογηθεί, ακόμη και αμφισβητηθεί από χιλιάδες. Και όμως, παρότι είναι ένας από τους πιο πολυμελετημένους δημιουργούς, ελάχιστες λεπτομέρειες για τη ζωή του έχουν εξακριβωθεί.
Αυτή η συνθήκη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αν λάβουμε υπόψη ότι ο Σαίξπηρ έζησε και μεγαλούργησε κατά την Eλισαβετιανή (1558-1603) και την αρχή της Ιακωβιανής Εποχής (1603-1625), οι οποίες χαρακτηρίζονταν, μεταξύ άλλων, από την ευλαβική τήρηση των διαφόρων αρχείων. Στην προσπάθειά μας να ανασυνθέσουμε τη ζωή του, μας συνοδεύουν μόνο μερικές νύξεις των συγχρόνων του και κυρίως έγγραφα για συναλλαγές ακινήτων, φορολογικά αρχεία, αποδείξεις πληρωμής για παροχή υπηρεσιών και μερικές λίστες με ονόματα μελών θιάσων στις οποίες συγκαταλέγεται και το δικό του ως ηθοποιού. Ακόμα και η ημερομηνία γέννησής του έχει υπολογιστεί κατά προσέγγιση: το πιστοποιητικό βάπτισης ενός Γουλιέλμου, γιου του Τζον Σαίξπηρ, στις 26 Απριλίου 1564 στον Ναό της Αγίας Τριάδας στο Στράτφορντ-απόν-Έιβον μας επιτρέπει να υποθέσουμε με κάποια ασφάλεια ότι ο Σαίξπηρ γεννήθηκε στις 23 Απριλίου 1564 – και αυτό γιατί εκείνη την εποχή ήταν σύνηθες για τα παιδιά να βαπτίζονται τρεις ημέρες μετά τη γέννησή τους. Έτσι, η απουσία ημερολογίων, απομνημονευμάτων, συνεντεύξεων, αλληλογραφίας, βιβλίων με ενδιαφέροντα marginalia ή προσχεδίων αφήνει μεγάλα κενά, τα οποία θα μπορούσαμε να γεμίσουμε μόνο με εικασίες ή θρύλους – όπως αυτός που ήθελε τον Σαίξπηρ να είναι γιος χασάπη.
Hellas.gr).
Για πολλούς, η ζωή του Άγγλου βάρδου φαίνεται να ήταν πιο ανιαρή από τα συναρπαστικά του έργα. Γιος ενός δημόσιου λειτουργού και μιας γυναίκας από επιφανή αγροτική οικογένεια, ο Σαίξπηρ φοίτησε στο Stratford Grammar School, στο οποίο εντρύφησε στα λατινικά. Κατά την εποχή της βασιλείας της Ελισάβετ Α΄, τα λατινικά ήταν η γλώσσα της διακυβέρνησης και της διπλωματίας, της μόρφωσης, της ευγένειας αλλά και της κοινωνικής κινητικότητας, καθώς λίγοι είχαν την ευκαιρία να τη διδαχτούν. Η εμβάθυνση του Σαίξπηρ στη γλώσσα –λατινική και αγγλική– δεν ήταν μόνο ένα εντυπωσιακό κατόρθωμα ενός νεαρού αγοριού: ο βάρδος του Έιβον κατάφερε να αλλάξει –και άρα να διαμορφώσει– την αγγλική γλώσσα. Μέσα στα έργα του εισήγαγε πάνω από 1.700 λέξεις που έπλασε ο ίδιος, ενώ στα κείμενά του συναντάμε για πρώτη φορά πολλές φράσεις που χρησιμοποιούμε μέχρι και σήμερα – όπως για παράδειγμα τις εκφράσεις «heart of gold» (Ερρίκος Ε΄) και «wild-goose chase» (Ρωμαίος και Ιουλιέτα).
Όμως, η επιδραστικότητα του Σαίξπηρ δεν εξαντλήθηκε στο πεδίο της αγγλικής γλώσσας. Στην εποχή που δραστηριοποιήθηκε, η σχέση των ανθρώπων με το θέατρο ήταν αρκετά διαφορετική απ’ ό,τι σήμερα. Από τη μία, υπήρχαν πολλά θεατρικά έργα, τα λεγόμενα closet plays, τα οποία προορίζονταν μόνο για ανάγνωση, χωρίς να παίζονται ή ακόμη και να εκτυπώνονται ποτέ. Αυτό σε καμία περίπτωση δεν συνέβαινε με το έργο του Σαίξπηρ. Από την άλλη, οι ηθοποιοί αντιμετωπίζονταν, τόσο από τον νόμο όσο και από τους πολίτες, ως περιπλανώμενοι αλήτες, στην περίπτωση που δεν είχαν ως πάτρονες Άγγλους ευγενείς ή ακόμη και την ίδια τη βασίλισσα. Τα θεατρικά έργα υποβάλλονταν σε σκληρή λογοκρισία, αποκλείοντας θέματα θρησκευτικού περιεχομένου ή θέματα που έθιγαν τον τρόπο διακυβέρνησης της βασίλισσας. Μάλιστα, η λογοκρισία ήταν τόσο έντονη, που κάθε νέο θεατρικό έργο έπρεπε να παίζεται πρώτα για τον τελετάρχη της βασίλισσας και, αν έπαιρνε την απαραίτητη έγκριση, μπορούσε να ανέβει και για το κοινό.
Η μεγάλη κατάκτηση του Σαίξπηρ είναι ότι μπόρεσε να αποφύγει τα θέματα της επικαιρότητας και άρα το εμπόδιο της λογοκρισίας. Την εποχή που τα θέατρα μόλις άρχιζαν να στεγάζονται σε συγκεκριμένους αυτόνομους χώρους και να μη φιλοξενούνται σε παλάτια, αίθουσες αρχοντικών, αυλές καπηλειών κ.ο.κ., δημιουργήθηκε και το περίφημο Θέατρο Γκλόουμπ, μέσα από το οποίο ο Σαίξπηρ μπόρεσε να βρει μια εξέχουσα θέση ανάμεσα στους πολλούς ανταγωνιστές του. Ως «μέτοχος» του θιάσου, έπρεπε να μπορεί να προσελκύει 1.500-2.000 θεατές κάθε βράδυ, προκειμένου να μπορεί να αντεπεξέρχεται στις ανάγκες του θιάσου και του ίδιου του θεάτρου. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραγνωρίσουμε τον βασικό λόγο για τον οποίο τα έργα του σημείωναν μεγάλη επιτυχία ακόμα και τότε, ο οποίος δεν περιορίζεται σε μια καλή τεχνική διαφήμισης.
Παρότι κάτι τέτοιο μπορεί να φαντάζει περίεργο για έναν θεατρικό συγγραφέα που απέφευγε τα θέματα της επικαιρότητας, ο Σαίξπηρ προσέλκυε τους θεατές του με έναν φαινομενικά απλό τρόπο: την έκφραση των βαθύτερων επιθυμιών και φόβων του κοινού. Τα έργα του, αν και αναφέρονταν σε γεγονότα παλαιότερων εποχών, αντικατόπτριζαν τόσο την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα της εποχής του (που σίγουρα αφορούσε το κοινό του) όσο και τις βασικές συμπεριφορές που βρίσκονται στον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης. Ο μελετητής Στάνλεϊ Γουέλς καταλήγει ότι «στη βάση ολόκληρου του έργου του βρίσκεται η αγάπη για την ανθρωπότητα». Το σαιξπηρικό έργο αντανακλά τα θεμελιώδη ανθρώπινα ένστικτα της φιλοδοξίας, της επιθυμίας, της ζήλιας, του μίσους, της φιλίας, της συμπόνιας, της αγάπης, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αλλάξει ένας άνθρωπος: μέσω των ελαττωμάτων του, μέσω της φθοράς ή ακόμα και μέσω της θέλησής του.
Για τον Χάρολντ Μπλουμ, ο Σαίξπηρ μάς «έμαθε να κατανοούμε την ανθρώπινη φύση». Και ακόμα παραπέρα, ο Σαίξπηρ «εφηύρε την ανθρώπινη φύση». Οι ήρωές του είναι πάντα αληθινοί: ο Άμλετ μάς μαθαίνει να είμαστε επιφυλακτικοί στις σχέσεις μας. Ο Φάλσταφ μάς διδάσκει πώς να γελάμε εις βάρος μας όσο εύκολα γελάμε εις βάρος των άλλων. Η Κλεοπάτρα μάς δείχνει την πολυπλοκότητα του έρωτα: πόσο δύσκολο είναι να διαχωρίσει κανείς τον ρόλο από τα πραγματικά συναισθήματα του ερωτευμένου. Και γι’ αυτό επιστρέφουμε πάντα στον βάρδο του Έιβον, αιώνες αφότου έγραψε τα έργα του.
Βέβαια, ο Σαίξπηρ θεωρούνταν καταξιωμένος συγγραφέας ήδη από το 1592. Μάλιστα, το 1594 είχε κυκλοφορήσει τυπωμένος ο Τίτος Ανδρόνικος, ένα ακόμα δείγμα της επίδρασής του στο αγγλικό κοινό. Λίγα χρόνια μετά τον θάνατό του, τo 1616, ο Μπεν Τζόνσον τον χαρακτήριζε ως «το θαύμα της Σκηνής μας» και τον «αστέρα των ποιητών». Περιέργως, παρά τη δημοτικότητά του σε μια κοινωνία που κατέγραφε τα πάντα, τα θεατρικά και τα σονέτα του σώθηκαν χάρη σε δύο συνεργάτες και φίλους του: τον Τζον Χέμινγκς και τον Χένρι Κόντελ. Εκείνοι εξέδωσαν το Πρώτο Folio το 1623, επτά χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Εκεί εμφανίστηκαν 18 έργα τα οποία δεν είχαν ξανατυπωθεί. Χωρίς τους δύο αυτούς άνδρες, μπορεί να μην είχαν διασωθεί εμβληματικά έργα του Σαίξπηρ, όπως Ιούλιος Καίσαρας, Μάκβεθ, Αντώνιος και Κλεοπάτρα και Τρικυμία.
Χωρίς τον Σαίξπηρ «οι ιδέες μας θα ήταν πολύ διαφορετικές». Ενδεχομένως η κατανόηση της ανθρώπινης φύσης να μην ήταν τόσο πλήρης όσο τη θεωρούμε σήμερα (μεγάλος θαυμαστής του Σαίξπηρ ήταν και ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, o οποίος βασίστηκε σε μεγάλο μέρος στα θεατρικά του έργα προκειμένου να δομήσει την ψυχαναλυτική θεωρία). «Το να εξηγήσεις το έργο του Σαίξπηρ είναι μια άσκηση χωρίς σταματημό», γράφει ο Μπλουμ. Ο Γουέλς συμπληρώνει: «Είτε άμεσα είτε έμμεσα, κανείς δεν μπορεί να μείνει ανέγγιχτος από τον Σαίξπηρ. Βρίσκεται παντού και ήρθε εδώ για να μείνει». Και μάλλον θα μείνει εδώ για πάντα.
Μυρτώ Κατσίγερα
Ο Ντοστογέφσκυ θεωρούσε τον Σαίξπηρ μεταξύ των μεγαλυτέρων καλλιτεχνικών μεγαλοφυϊών του κόσμου. Ο Γκαίτε αναγνώρισε την αξεπέραστη υπεροχή και το μεγαλείο του, ο Ζιντ τον ελάτρεψε
και κατά την υποχώρηση του 1942, στην Τυνησία, πήρε μόνον τα έργα του και το έργο του Γίββωνος
μαζί του. Πέρυσι μόλις, ανεβάσθηκε στην Ιταλία μια μεταφορά του «Άμλετ» στην σύγχρονη εποχή και στην Ιαπωνία ο Σαίξπηρ είναι μεταξύ των προσφιλεστέρων συγγραφέων της Δύσεως.
Η Καθημερινή, 26 Απριλίου 1962
Το μεγαθήριο της Αγγλίας, ο Σαίξπηρ
Οι ζωγράφοι κάποτε σε μια γωνιά του έργου τους ιστόριζαν το ίδιο τους το πρόσωπο σα να τους κυριεύει ξαφνικά έλεος για το εφήμερο αυτό ντύμα της ψυχής τους που χάνεται και θέλουν να το σώσουν. Να το τοποθετήσουν κι’ αυτό, κομπάρσο ακίνητο, μέσα στις μεγάλες σκηνές, ανάμεσα σε ήρωες και βασιλιάδες, ή σ’ ένα εικόνισμα ανάμεσα σε αγίους. Έτσι κάποτε μέσα στο ζωγραφισμένο πλήθος διανεύει χλωμό, απόκοσμο σαν περίσωμα, το σώμα του Γκρέκο.
Όμοια, ανάμεσα στους τραγικούς βασιλιάδες κ’ ήρωες του μυριοπρόσωπου έργου του, θα τοποθέτησε σίγουρα κι’ ο Σαίξπηρ το πρόσωπό του. Όλοι οι ήρωές του είναι σάρκα από τη σάρκα του – κ’ οι πιο αιμοβόρες κ’ οι πιο αιθερόπλαστες ψυχές. Είχε μέσα του όλα αυτά τα θεριά και τα κρίνα και για ν’ αλαφρώση, να γλυτώση, τους έδινε κορμί, τα έντυνε με λέξεις και τ’ αμολούσε πια, ανεξάρτητους οργανισμούς, στον κόσμο.
Μα μερικές μορφές σίγουρα θ’ αποτυπώνουν πιο πιστά το πρόσωπό του. Ή –σωστότερα– τα πρόσωπά του. Γιατί μια τέτοια ευαίσθητη ψυχή πολύ θα βασανίστηκε από ελπίδα σε ελπίδα κι’ από απόγνωση σε απόγνωση· και θα άλλαζε συχνά πρόσωπα. Κι’ αν μπορούσαμε να τα βρούμε, θα παρακολουθούσαμε από σταθμό σε σταθμό τα αιματηρά χνάρια της ψυχής του απάνω στο χώμα.
Πολύ λαχτάρισα, σκύβοντας απάνω στο έργο του Σαίξπηρ, να ξεχωρίσω ανάμεσα από τις χιλιάδες τα πρόσωπά του το πρόσωπό του. Να δω πώς ήταν νέος, πώς έγινε όταν ποτίστηκε όλα τα φαρμάκια και πώς τέλος μπόρεσε να φτάση στη γαλήνη της «Τρικυμίας».
Μεγάλη χαρά δίνει η ποίηση· μα δεν έχει ο άνθρωπος πάντα ανάγκη από χαρά κι’ ό,τι με πιο επίμονη λαχτάρα ζητούσα στον Σαίξπηρ ήταν να βρω, ανάμεσα από το πυκνό δάσος του έργου του, το στενό μονοπάτι της λύτρωσής του.
Τέσσερις φορές μού φάνηκε πως ξεχώρισα το πρόσωπο που ζητούσα· ήταν το ίδιο, μα πότε νεανικό και χαρούμενο, πότε μεστωμένο κι’ ανέλπιδο, πότε με γκρίζα πια μαλλιά, γαληνεμένο. Πίσω από τα τέσσερα διαφορετικά ονόματα –Ρωμαίος, Ιάκωβος, Άμλετ, Πρόσπερος– άκουγα κρυφά και καθαρά το όνομα: Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.
Πώς άρχισε η ψυχή του να κελαηδάει, τα ξημερώματα εκείνα, από το μπαλκόνι των Καπουλέτων! Με τι νεανική δροσιά κι’ αφέλεια, με τι χαριτωμένη αδεξιότητα, ξέσπασε η ψυχή, την ογρήν εκείνη ανοιξιάτικη νύχτα, υπερβολές, απανωτές εικόνες, ξεχείλιζε η ποίηση, αρχίζει, ξαναρχίζει, μάχεται του κάκου το ερωτικό πάθος να φτάση την ακέραιη έκφρασή του και ν’ αναπαυθή.
Η νιότη είχε μεθύσει, ο Ρωμαίος πιστεύει στον έρωτα, πιστεύει στην αγνότητα της γυναίκας, στην αιωνιότητα της στιγμής. «Περιγελάει τις λαβωματιές όποιος ποτέ του δεν λαβώθηκε». Ο Σαίξπηρ, νέος ακόμα, τριάντα χρονών, ερωτευμένος, στις πρώτες εξαίσιες κι’ απλοϊκές χαρές, αλάβωτος ακόμα από τη μοίρα, βαρύς ακόμα από τ’ αξόδευτα πλούτη κι’ από τη γλυκειά μελαγχολία της νιότης, σαλεύει πίσω από το πρόσωπο του Ρωμαίου και μιλάει εκστατικά με το στόμα του.
∆εν είχε δοκιμάσει ακόμα την αλήθεια –αυτό που θαρρούμε αλήθεια– κ’ ήταν ακόμα τα χείλια του πασαλειμμένα γάλα και μέλι.
Πέρασαν τρία χρόνια, τρία μονάχα χρόνια, και το πρόσωπο του Σαίξπηρ άλλαξε, χλώμιασε, γιόμισε κλάμματα. Το βλέπουμε καθαρά πίσω από τη διάφανη μάσκα ενός άρχοντα, του Ιάκωβου στο «όπως αγαπάτε». Γιόμισε τώρα κρυφές πληγές, λαβώθηκε, δεν περγελά πια τις λαβωματιές, κι’ η πιο ανάλαφρη επαφή τον κάνει να πονά. Θέλει να φύγη από τους ανθρώπους, να κρυφτή στη μοναξιά, γελά όταν οι άλλοι κλαίνε, κλαίει όταν οι άλλοι γελούν.
«Αχ να ήμουν τρελλός! – Ένα παρδαλό ρούχο ήθελα νάχω… Του ανέμου θέλω – τη λευτεριά, την εξουσία ν’ ανεμοδέρνω – όποιον μου αρέσει.» (μετάφρ. Μ. Σκουλούδη).
Όλος ο κόσμος φαίνεται τώρα στον Σαίξπηρ σα θέατρο, δεν πιστεύει πια στην χαρά, βλέπει με τέσσερεις διαστάσεις τώρα την τραγική, κωμική ζωή του ανθρώπου. ∆εν απομονώνει πια τη χαρούμενη στιγμή για να την κάμει αιώνια· βλέπει σφαιρικά, μονοστιγμής, το σπόρο, τον άνθρωπο, τον καρπό και τη σαπίλα.
«Θέατρο είναι ο κόσμος όλος· κι’ όλοι – άντρες, γυναίκες, θεατρίνοι. Μπαίνουν –και βγαίνουν πάνω στη σκηνή ο καθένας– παίζοντας στον καιρό του χίλιους ρόλους – με πράξες τις εφτά ηλικίες…» (μετάφρ. Μ. Σκουλούδη).
Περνούν ακόμα τρία, τέσσερα χρόνια. Ο γλυκός, μελαγχολικός Ιάκωβος αγριεύει, πότε δαγκάνει τα χείλια του και γεμίζουν τα δόντια του αίματα, πότε φωνάζει, ειρωνεύεται, σουρίζει σα φίδι, γελά και το γέλοιο του είναι πολύ πιο πικρό από το θρήνο. Γίνεται Άμλετ. Ο πόνος πια τον φέρνει στα σύνορα της τρέλλας. Τα λόγια εδώ αλλάζουν ρυθμό, η φράση σουρίζει συχνά σα μαστίγι, πληθαίνουν οι μονόλογοι, γιατί πληθαίνει η ερημία.
Πίκρα αβάσταχτη ανεβαίνει απ’ όλη τούτη τη νέα μάσκα του Σαίξπηρ, πίκρα και συνάμα ακατάλυτη, στυγνή περφάνεια για την απέραντη, κυκλωμένη από θεριά και σκουλήκια, καταδικασμένη στον όλεθρο ψυχή του ανθρώπου.
Ντελικάτος κι’ ευαίσθητος κι’ ο ήρωας τούτος – όπως όλα τα προσωπεία που κρύβουν το πρόσωπο του Σαίξπηρ – πιστεύει στην ομορφιά, στην καλωσύνη, στην αγάπη. Κι’ άξαφνα μια γυναίκα, η μητέρα του…
«Ω Θεέ μου! Θεέ μου: – Τι ταπεινά και πλαδαρά, σαχλά κι’ ανούσια – μου φαίνονται όλα αυτού του κόσμου, τα καμώματα! – Φτου σας! Ω φτου σας!» (μετάφρ. Β. Ρώτα).
Τρομαχτικιά θα ήταν η ψυχική κρίση που περνά τα χρόνια τούτα (1601-1610) ο Σαίξπηρ. Γράφει τις μεγάλες του τραγωδίες, χοχλάζει η ψυχή του, το πάθος παίρνει μαύρη αποτρόπαιη μάσκα, δεν ελπίζει πια τίποτα, σα να τον είχαν όλοι κι’ όλα προδώσει – άντρες, γυναίκες, ιδέες, θεοί… Η καρδιά του Σαίξπηρ φωνάζει, πότε με το στόμα του ζηλιάρη αράπακα, πότε με τον γέρο Ληρ, πότε με τον Αντώνιο που πιάστηκε στα δίχτυα μιας παντοδύναμης θανατηφόρας μάγισσας και πότε με το πλατύ στόμα του αγέρωχου Κοριολάνου. Σκουντουφλάει η αδάμαστη, καταπληγωμένη ψυχή του ποιητή από γκρεμό σε γκρεμό, όλοι οι αητοί πέσαν απάνω στα στήθια του και του τρων τα ακατάπαυτα ανανεούμενα σπλάχνα.
Υπεράνθρωπα, βαθειά ανθρώπινα, πάθη που ξεπερνούν τη λογική και το μέτρο και σπρώχνουν τους ήρωες στην άβυσσο, όπου πέφτουν, πότε αμίλητοι σα γιγάντια σύννεφα, πότε μουγκρίζοντας σα βουβάλια. Τα σύνορα της ομορφιάς σπάζουν, μπαίνουμε στα κακοτράχαλα λαχανιασμένα ανηφορίσματα της υψηλής Τρομάρας.
Μα έδινε ο Σαίξπηρ σάρκα στον πόνο του, τον έκανε κωμωδίες, τραγωδίες, αλάφρωνε. Έπρεπε, για να μη σκοτώση, να φκιάση με λέξεις ανθρώπους που σκοτώνουν, για να μη σκοτωθή, να φτιάση πλάσματα της φαντασίας του που να σκοτώνουνται. Όμοια κι’ ο Θεός, αγκουσεμένος από αβάσταχτες ορμές, από θηριώδεις πείνες και δίψες, έπλασε τα θεριά ν’ αλαφρώση.
«Ω ξαδέρφη, ξαδέρφη, ξαδέρφη, όμορφη μικρούλα μου ξαδέρφη και νάξερες πόσο βαθιά γκρεμίστηκα στον έρωτα!» Τα λόγια αυτά μιας κωμωδίας του τα λέει κι’ ο Σαίξπηρ στη ζωή. Πολύ αγάπησε, πολύ πόνεσε, πολύ γκρεμίστηκε στον έρωτα, έπρεπε να βρη τρόπο ν’ αλαφρώση.
Αν έβανε τις ελπίδες του στα ζωντανά πλάσματα, στους φίλους, στις γυναίκες που αγάπησε ή στις ιδέες και στις ελπίδες, τόξερε, το δοκίμασε, θα τον πρόδιδαν κι’ αντί ν’ αλάφρωνε, θα γκρεμίζουνταν κι’ αυτός σαν τους ήρωές του που είχαν την αφέλεια να στηρίξουν τις ψυχές τους, και να θεμελιώσουν το σπίτι τους στις μετακινούμενες τούτες αμμούδες. Ένα μονάχα στέρεο καταφύγιο υπάρχει –και τόξερε– η φαντασία, να πλάση δικό του κόσμο, όπως αυτός τον ήθελε, πιο ανάερο, πιο φανταστικό – δηλ. πιο σίγουρο.
Κι’ έτσι γλύτωσε. Γλύτωσε και το βλέπουμε καθαρά στο στερνό του έργο, στην «Τρικυμία». Ο Πρόσπερος, ο μάγος, φτιάνει με αέρα και στοχασμό κι’ όνειρο ένα κόσμο δικό του, φυσά κι’ υψώνεται στην έρημο· ξαναφυσά και σβύνει. Χαίρεται ο νους την παντοδυναμία του, ανακουφίζεται επί τέλους η καρδιά γιατί νοιώθει την αλήθεια. Ποιαν αλήθεια; Πως όλα είναι όνειρο.
Έχει στη δούλεψή του την παντοδύναμη φαντασία. Έρχεται το ανάλαφρο τούτο δαιμόνιο της ερημίας, πέφτει στα πόδια του:
«Χαίρε, μεγάλε πρωτομάστορα! Σοβαρέ μου αφέντη, χαίρε! Έρχουμαι να υπακούσω στην κάθε σου επιθυμία. Θες να πετάξω, να κολυμπήσω, να ρηχτώ στις φλόγες, να καβαλλήσω τα σγουρά σύννεφα; Είμαι δούλος σου· πρόσταξε τον Άριελ κι’ όλες του τις δυνάμεις».
Ύστερα από τόσα χρόνια αγωνίας κι’ αγώνα, απαλλάχτηκε ο Σαίξπηρ από κάθε ελπίδα· κι’ επειδή απαλλάχτηκε από κάθε ελπίδα, απαλλάχτηκε κι’ από κάθε φόβο· έγινε ελεύτερος. Σα να ήταν όλο του το έργο σειρά άθλοι –λιοντάρια και Λερναίες Ύδρες και σταύλοι του Αυγεία– και τους πέρασε και σώθηκε.
Όπως όλοι οι αληθινοί δημιουργοί, δημιουργούσε κι’ ο Σαίξπηρ ένα και μόνο έχοντας σκοπό: να λευτερώση την ψυχή του. Πέρασε όλη την Κόλαση κι’ όλο το Καθαρτήρι – άλλος δρόμος δεν υπάρχει για τον Παράδεισο.
Μα ο Παράδεισος του Σαίξπηρ είναι πολύ πιο στέρεος από τον Παράδεισο του Ντάντε, γιατί δεν είναι αυτός καμωμένος από θεολογικές βεβαιότητες παρά από τον αχνό του ονείρου.
Νίκος Καζαντζάκης, Η Καθημερινή, 21 Οκτωβρίου 1940
Το Αγγλικό Θέατρο
Οι νέοι Άγγλοι συγγραφείς του τέλους του 16ου αιώνος, μόλις είχαν συνέλθη από την συγκίνησιν που είχε προκαλέσει ο ξαφνικός θρίαμβος του Μάρλοου, όταν παρουσιάστηκε ένας αντίζηλος πιο επικίνδυνος ακόμη βγαλμένος όχι από τα πανεπιστήμια της Όξφορντ και του Καίμπριτζ όπως αυτοί, αλλά από ένα περιβάλλον εντελώς διαφορετικό από το δικό τους, από τα σανίδια της σκηνής. Ο εχθρός αυτός που πρώτος ανεκάλυψε και κατέδωσε στους συναδέλφους του ο Green είναι ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.
Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ γεννήθηκε το 1564 στη μικρή πόλη της Stratffod sur Avon από πατέρα μικρέμπορο, σε περιβάλλον φτωχικό. Ήλθε στο Λονδίνον διωγμένος από τον τόπο του τόσο από τη φτώχεια, από την ανάγκη να συντηρήση την οικογένειά του, την γυναίκα του που την είχε παντρευτή σε ηλικία 18 ετών και τα τρία του παιδιά, όσο και από τη δίψα της περιπέτειας και το πάθος του θεάτρου. Τα μόνα του εφόδια ήταν το έμφυτο ταλέντο του και η καθημερινή πείρα της σκηνής, γιατί η μόρφωσή του ήταν μηδαμινή αφού δεν είχε φοιτήσει σε κανένα ανώτερο σχολείο εκτός από το μικρό σχολείο της πατρίδος του.
Πώς γίνεται τώρα ο μικρός αυτός υπάλληλος κρεοπωλείου που δεν μορφώθηκε, παρά με τα τυχαία διαβάσματα βιβλίων που του έπεφταν στα χέρια του, να γράψη το κολοσσιαίο αυτό έργο που φεγγοβολάει από τις αστραπές της μεγαλοφυΐας; Ή πρέπει να πιστέψη κανείς ότι όπως στην παρθένα της Ορλεάνης έτσι και σ’ αυτόν μια ανώτερη μυστική δύναμη φώτισε το πνεύμα του με μια χρυσή μαγική αχτίδα της ανάμεσα από την οποία αντίκρυσε το Θεό, ή πρέπει να πιστέψη την άλλη άποψη που υποστηρίχτηκε με επανειλημμένες μελέτες χωρίς όμως να φέρη στο φως καμμιά εξακριβωμένη απόδειξη, ότι το έργο αυτό που έχει φτάσει σε μας ως έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ του ηθοποιού από το Στράττφονρντ δεν ανήκει σ’ αυτόν αλλά σε κάποιον φιλόσοφο ή ευγενή με άρτια μόρφωση και επιμελημένη ανατροφή (Παλαιότερα απέδωσαν το έργο του Σαίξπηρ στον φιλόσοφο Βάκωνα, έπειτα στον λόρδο Ρούτλαντ και αργότερα στον Ουίλλιαμ Στάνλεϋ κόμητα του Ντέρμπυ.) Πάντως το βέβαιο είναι ότι από την εποχή που παρουσιάζονται τα πρώτα έργα του Σαίξπηρ μια καινούργια πνευματική άνθηση γεννιέται στην αγγλική σκηνή, ένας νέος δημιουργικός αέρας αρχίζει να φυσάη, που διαλύει όσα σύννεφα υπήρχαν και ξεσκεπάζει καινούργιους καλλιτεχνικούς ορίζοντες απέραντους και γαλάζιους. Στα πρώτα του έργα στράφηκε στα δραματικά επεισόδια της ιστορίας γιατί στην εποχή εκείνη της καταστροφής της Ισπανικής Αρμάδας ο πατριωτισμός ήταν η χρυσή αλυσίδα που ένωνε όλες τις αγγλικές ψυχές όσο και αν οι νοοτροπίες ήταν διαφορετικές.
Από τα πρώτα του δράματα είναι μια διασκευή ενός έργου που έχει ως θέμα ιστορικά επεισόδια της βασιλείας του Ερρίκου του 6ου. Αργότερα ο θρίαμβος του Μάρλοου του εκέντρισε τη φιλοδοξία και έγραψε ή καλύτερα διεσκεύασε μια τραγωδία γεμάτη από εγκλήματα και φρικαλέες εκδικήσεις που ξεπερνούσε κάθε προηγούμενη σε φρίκη. Αλλά κοντά στις λαϊκές επιτυχίες ζητούσε και την επιδοκιμασία των καλλιεργημένων πνευμάτων. Γοητευμένος και επηρεασμένος από τους πνευματώδεις διαλόγους του Lyly έγραψε την κωμωδία «Χαμένος ερωτικός κόπος».
Τον ίδιο καιρό για τα γούστα τα λιγώτερο εκλεπτυσμένα έδινε μια φάρσα που ήταν μια ελεύθερη διασκευή των «Μεναίχμων» του Πλαύτου με δυναμωμένη την πλοκή και με έναν κωμικό λυρισμό που εδρόσιζε τις ψυχές και προκαλούσε το αβίαστο και πλατύ γέλοιο των θεατών.
Αυτός είναι ο απολογισμός των έργων που είχαν φανερωθή στην Αγγλική σκηνή με το όνομα του Σαίξπηρ έως το 1592 την εποχή που έγινε η επίθεση του Green, η γεμάτη λύσσα για την υπεροχή του νέου αντιζήλου που είχε αναγνωρίσει πια το κοινό με τα χειροκροτήματά του και αγανάχτηση για την τόλμη που είχε ξεκινώντας από το κατώτατο κοινωνικό σκαλοπάτι να κοντεύη να φτάση στην ανώτατη σχεδόν κορυφή της καλλιτεχνικής δόξας.
Από το 1592 και έπειτα αρχίζει το μεσουράνημα της μεγαλοφυΐας του Σαίξπηρ. Σ’ αυτό βοηθεί πολύ και η φιλία του με τον κόμητα του Σούθαμπτον, αλλά και ο θάνατος των αντιπάλων του, του Green που έγινε λίγο καιρό μετά την επίθεσή του (1592) και του Kyd (1594). Ο Lyly αποτραβιέται από τη σκηνή, ο Peellè βουτηγμένος μέσα στην κραιπάλη παύει να γράφη, ο Nasire βρίσκει τον δρόμο του στη σάτυρα και στο μυθιστόρημα. Στο τέλος του 16ου αιώνα δεν υπάρχει αντιμέτωπος του Σαίξπηρ κανένας άξιος λόγου συγγραφεύς εκτός από μερικούς ασήμαντους και μετριωτάτους προμηθευτές θεατρικών έργων.
Μέσα στα τρία τελευταία χρόνια του 16ου αιώνος (1598-1601) ο Σαίξπηρ έγραψε όλα τα υπόλοιπα έργα του εθνικού του θεάτρου, το «Όνειρο Θερινής Νυκτός», τον «Ρωμαίο και Ιουλιέττα» καθώς και όλες σχεδόν τις ρωμαντικές και αισιόδοξες κωμωδίες του. Λυτρώνεται από την επιρροή του Μάρλοου, που δεν την συναντάει κανείς παρά μόνο στον Ριχάρδο τον 3ο, αλλά με μετατοπισμένο το κέντρο του ενδιαφέροντος γιατί ο θαυμασμός συγκεντρώνεται στο μεγαλείο της ανθρώπινης ενέργειας και όχι στην σκληρότητα και στα εγκλήματα. Την εποχή εκείνη γράφει ακόμη τον «Βασιλέα Ιωάννη» και την τριλογία που αποτελείται από τα δύο μέρη του «Ερρίκου του 4ου» και από τον «Ερρίκο τον 5ο» και είναι η πιο δυνατή του δημιουργία στην περιοχή της Αγγλικής ιστορίας.
Από το έργο αυτό κυρίως αρχίζει η τέλεια ανεξαρτησία της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Σαίξπηρ, η οριστική απαλλαγή από προσωπικές επιρροές, χωρίς με αυτό να παύη να καλλιεργή μέσα στο έργο του τα ζωντανά και δημιουργικά στοιχεία που είχε κληρονομήσει από την παράδοση και από ό,τι άξιο είχε δημιουργήσει πριν από αυτόν το θέατρο. Η ποίηση που τυλίγει μέσα στον αέρινο πέπλο της το ειδύλλιο του Ρωμαίου και της Ιουλιέττας στέλνει τη μυρωμένη της πνοή στις ψυχές που αναγαλλιάζουν ενώ συγχρόνως το ανθρώπινο πάθος που φλογίζει όλο το έργο γεννάει ένα θείο σπασμό στις ψυχές, φέρνει στα μάτια δάκρυα καυτά, τα δάκρυα της Τέχνης που απολυτρώνουν. Οι τελευταίες αναμνήσεις της μυθοπλαστικής φαντασίας και του πνευματώδους διαλόγου του Lyly, χλωμαίνουν και σβύνουν μπροστά στην εξαίσια φαντασμαγορία του «Ονείρου θερινής νυκτός», αυτού του θείου ποιήματος που φέρνει έως την εκστατική ψυχή μας όλους τους μυστικούς ψίθυρους της δημιουργίας μετουσιωμένους μέσα στο μαγικόν αυλό μιας δυνατής ποιητικής ιδιοσυγκρασίας.
Ακολουθεί μια σειρά από ρωμαντικά έργα που φέρνουν επίσης την σφραγίδα της μεγαλοφυΐας, όπου το υποβλητικό θαμπόφωτο της δραματικής συγκινήσεως διαδέχεται το χαρούμενο φως της εύθυμης διαθέσεως και του γέλοιου, όπως ο «Έμπορος της Βενετίας», «Πολύς θόρυβος διά το τίποτα», «Όπως θα σας αρέσει» και η «Νύχτα των Βασιλέων».
Με όλη όμως την τεράστια επιτυχία του το πνεύμα του Σαίξπηρ όπως όλα τα ζωντανά και ανώτερα πνεύματα που η φύση επροίκισε –θείο δώρο μαζύ και κατάρα– με την ακοίμητη σπίθα της ανησυχίας, μένει ανοιχτό σε κάθε πνευματική κίνηση. Όταν ο ρεαλισμός φανερώνεται στη σκηνή κατά το 1598 άλλοτε ανακατεμένος με σάτυρα όπως στον Μπεν Τζόνσον και άλλοτε εξωραϊσμένος από το αίσθημα όπως στον Dekker, η επιτυχία που είχε αυτό το είδος προκαλεί την άμιλλά του και γράφει αμέσως έπειτα από αυτούς τη μόνη κωμωδία με περιεχόμενο παρμένο εντελώς από την αστική ζωή, τις «Χαρούμενες κυράδες του Ουίντσορ».
Λίγο αργότερα το 1601 στη δραματική καριέρα του Σαίξπηρ φανερώνεται μια απότομη αλλαγή. Το ανοιξιάτικο εκείνο αεράκι το χαρούμενο, το αλλέγρο, το γεμάτο νειάτα που δροσίζει τα έργα του έως την εποχή αυτή, δίνει θέση σε μια ατμόσφαιρα τραγική και σκοτεινιασμένη. Και οι κωμωδίες του ακόμη χάνουν την πρώτη επιθυμία τους. Τις αιτίες αυτής της αλλαγής δεν ξέρει κανείς αν πρέπει να τις αναζητήση στα προσωπικά αισθήματα του Σαίξπηρ, ή στην πνευματική ατμόσφαιρα τη σκεπτικιστική που είχε δημιουργηθή στην εποχή αυτή. Ίσως να συνετέλεσαν και οι δύο αυτοί παράγοντες που αφήνουν πάντα τα ίχνη τους στο έργο ενός δημιουργού. Το βέβαιο είναι ότι την εποχή αυτή η ψυχή του μεγάλου δραματουργού πέρασε από το εργαστήριο του πόνου για να δουλευτή από τον απαράμιλλο τεχνίτη και να πάρη την πιο τέλεια φόρμα της, να αναδώση τους πιο αρμονικούς και βαθείς ήχους που αγγίζουν στα κατάβαθα την ανθρώπινη καρδιά.
Με όλη όμως την τεράστια επιτυχία του, το πνεύμα του Σαίξπηρ μένει ανοιχτό σε κάθε πνευματική κίνηση.
Στο 1601 χάνει τον πατέρα του. Τα «Σονέτα» του που βγήκαν στο φως την εποχή εκείνη μαρτυρούν ένα δράμα της καρδιάς, την προδοσία ενός φίλου ή μιας ερωμένης. Αλλά μαζί με την πίκρα του πόνου έρχεται να ανακατευτή και η αηδία για τα δημόσια πράγματα. Η αποτυχία της συνωμοσίας του κόμητα του Έσσεξ με τον οποίον είχε συνδεθή εξ αιτίας της φιλίας του με τον Σώθαμστον, η εκτέλεσή του και η φυλάκιση του φίλου του Σώθαμστον ήταν ένα σκληρό κτύπημα για τον Σαίξπηρ. Η αποθέωση του συνωμότου Βρούτου στον «Ιούλιο Καίσαρα» ίσως να μην είναι άσχετη με το συγκλονιστικό αυτό γεγονός.
Τα σύννεφα αυτά που μαζεύτηκαν την εποχή εκείνη στον ανέφελο ως τότε ορίζοντα της ζωής του ρίχνουν τον ίσκιο τους και στο έργο του. Σ’ αυτό συντελεί βέβαια και η γύρω του φιλολογική ατμόσφαιρα, γιατί την εποχή εκείνη ξαναφανερώνεται στα θεατρικά έργα των συγχρόνων του η τάση για τις φρικαλεότητες και γενικά ξυπνάει πάλι το καταθλιπτικό τραγικό πνεύμα. Το 1602 φανερώνεται ο «Άμλετ» που είναι το πρελούδιο στα μεγάλα πεσιμιστικά δράματα του Σαίξπηρ.
Ακολουθεί ο Όθελλος (1604), Ληρ (1605-6), Μάκβεθ (1606), Τίμων ο Αθηναίος (1607), Μέτρον αντί μέτρου (1603).
Το 1608 σε ηλικία 44 ετών ο Σαίξπηρ αφίνει την τραγικότητα για να ξαναγυρίση στον ρωμαντισμό που άλλοτε είχε καλλιεργήσει με αγάπη. Στα έργα που ακολουθούν την ξένοιαστη ευθυμία της νεότητας έχει αντικαταστήσει το σκεπτικό νεανικό χαμόγελο της ωριμότητας το γεμάτο επιείκεια και γαλήνη. Ύστερα από το λαμπρό μα εκτυφλωτικό φως το καλοκαιριού, το μελαγχολικό γαλήνιο φως του φθινοπώρου το γεμάτο περισυλλογή. Τα μεγάλα γιγάντια φτερά αφού ακολούθησαν την ανθρώπινη αγωνία πετώντας πάνω στη στενόχωρη γήινη σφαίρα, ματωμένα, πληγωμένα, διπλώνονται πάνω σε μια ψηλή ουράνια κορφή και από εκεί μέσα, από τα σύννεφα του ρωμαντισμού ο Σαίξπηρ παρακολουθεί την αέναη δίνη των ανθρώπινων παθών και την αντιφεγγίζει στο έργο του, αλλά πιο απαλή, πιο γαλήνια.
Γράφει τον Περικλή (1608), τον Κυμβελίνο (1610), τον κόμητα του Χειμώνα και την Τρικυμία, τα τελευταία υπέροχα έργα του ευτυχισμένου πια συγγραφέα που αποτραβιέται στην πόλη της γεννήσεώς του και πεθαίνει το 1616 σε ηλικία 52 ετών.
Μέσα στα στενά όρια ενός άρθρου είναι αδύνατο να μιλήση κανείς κάπως πλατύτερα για τον Σαίξπηρ, για τον κολοσσό αυτόν που η θεώρηση και η ανάλυσή του αποτελεί ανεξάντλητο θέμα.
Στην εποχή του όταν ζούσε ακόμη φαίνεται ότι μοιράστηκε τη μοίρα όλων των μεγάλων πνευματικών ηρώων, όλων των Προμηθέων που έφεραν στους ανθρώπους κάποιον αναμμένο ιερό πυρσό – παρανοήθηκε. Οι σύγχρονοί του κριτικοί τον τοποθετούν πάρα κάτω από τον Κάπμαν και τον Τζόνσον. Πρέπει να περάση ένας αιώνας σχεδόν μετά το θάνατό του για να ορθωθή σε όλο του το ύψος το άγαλμα του μεγάλου δημιουργού που φαντάζει ανάμεσα στους συγχρόνους του σαν κολοσσός ανάμεσα στους νάνους.
Για μας σήμερα αλλά και για τις προγενέστερες γενεές, το έργο του Σαίξπηρ προβάλλει σαν ένα θαυμάσιο φυσικό φαινόμενο από εκείνα που φανερώνονται σπάνια ανάμεσα στους αιώνες. Στεκόμαστε μπροστά του με την ψυχή πλημμυρισμένη από μαγεία, αλλά και από δέος, το δέος που νοιώθει ο άνθρωπος μπροστά στο μεγαλείο ενός μεγάλου φυσικού καταρράχτη, ή σαν αντικρύζει μια γιγάντια βουνοκορφή να τρυπάη τον ουρανό μέσα στην αποθέωση των συννέφων. Ο μεγάλος αυτός καλλιτέχνης δεν είναι βέβαια ξεκρέμαστος μέσα στην εποχή του, ξένος προς την πνευματική ζύμωση της εποχής του και της εποχής που του προηγήθηκε. Όπως εξηγήσαμε και σε περασμένα μας άρθρα είναι ο λαμπερόχρωμος ολόχρυσος καρπός του θαλερού πνευματικού δέντρου που έχει τις ρίζες του μέσα στα βάθη του μεσαίωνα, μέσα στην παράδοση, όπως όλα τα μεγάλα δημιουργήματα της Τέχνης Παρθενών, γοτθικές μητροπόλεις κ.λπ. που είναι συνήθως η εξαίσια αποκρυστάλλωση μιας μακρυάς εργασίας και εξελίξεως βασισμένης πάνω σε μια παράδοση, η αψεγάδιαστη μορφή της ανεβασμένη στο θρόνο της τελειότητας από την πνοή της μεγαλοφυΐας ενός καλλιτέχνη. Μέσα στα έργα του Σαίξπηρ τρέχει το φλογισμένο αίμα του πάθους που νοιώθουμε ζεστό ακόμη και πρωτόγονο μέσα στα Χριστιανικά Μυστήρια. Από τα μυστήρια ακόμη προέρχεται το επικό φόντο του θεάτρου του Σαίξπηρ, όπου η πατρίδα και η ιστορία έχει αντικαταστήσει την πίστη. Επίσης το πνεύμα της ωραιολογίας, της φινέτσας, της φιλοσοφικής σκέψεως δεν είναι άσχετο με το πνεύμα που καλλιέργησαν οι προγενέστεροί του συγγραφείς του θεάτρου της αυλής της Ελισσάβετ. Αλλά ο πνευματικός αυτός γίγας πατώντας καλά πάνω στη γήινη σφαίρα υψώνει το ανάστημά του έως τον ουρανό από όπου κλέβει το μυστικό το άξιο ενός θεού που δημιουργή με τα μέσα της τέχνης έναν ολόκληρον κόσμο. Πάνω από τις εποχές και από τους τόπους, επάνω από τους αιώνες ο Σαίξπηρ κρατάει τον μαγικό καθρέφτη της μεγάλης του τέχνης αντίκρυ στην υδρόγεια σφαίρα και οι άνθρωποι –εφήμεροι διαβάτες της σφαίρας αυτής– βλέπουν μαγεμένοι να αντιφεγγίζεται μέσ’ σ’ αυτόν το είδωλο του δικού τους κόσμου εξαδανικευμένο μέσα στο αγνό πέπλο του ονείρου. Οι διαβατικοί Αμλέτοι και οι εφήμερες ∆υσδαίμονες και Οφηλίες απλώνουν τα χέρια με χαρά προς τα ολοζώντανα και όμως γεννημένα από το όνειρο είδωλά τους και νοιώθουν μια παρήγορη αχτίδα να φωτίζη τη μοναξιά τους. Μέσα στον μαγικό αυτόν καθρέφτη αντιφεγγίζεται ολόκληρη η γη, με όλη την ποικιλία της, με όλη την κίνησή της, με όλες τις θαυμαστές εξαίσιες όψεις της, με τις καταιγίδες της και με το γαλήνιο φως της, με τους χειμώνες της και με τις ανοίξεις της, ολόκληρος ο άνθρωπος με τις πολλαπλές υλικές και πνευματικές μορφές του, πράγμα που βάζει τον Σαίξπηρ στην κορυφή της δραματικής δημιουργίας όλων των εποχών και όλων των τόπων και υψώνει το ανάστημά του πάνω από όλους τους άλλους δραματικούς συγγραφείς που όσο και αν ξεχωρίζουν για τις καλλιτεχνικές αρετές των έργων τους –μπροστά στις οποίες υστερούν πολλές φορές τα έργα του Σαίξπηρ– δεν μπόρεσαν να καθρεφτίσουν παρά ένα τοπείο της γης, μερικές περιωρισμένες ανθρώπινες μορφές.
Μέσα στον κόσμο αυτό τον γεννημένο από τη φαντασία μιας μεγαλοφυΐας δεν υπάρχει τίποτε το ψεύτικο, το τεχνητό, το καμωμένο μόνο για να ξαφνιάση. Τα αισθήματα, τα πάθη, οι ανθρώπινες μορφές, αναπηδούν αυθόρμητες, φυσικές, έτσι όπως είναι όλα τα γνήσια δημιουργήματα της φύσεως. Σαν το γλυκόλαλο πουλί του δάσους παρορμημένο από μια μυστική δύναμη αφήνει ο ποιητής να ξεχυθούν από μέσα του οι πιο πλούσιες νότες που τραγουδάνε τη ζωή τέτοια που είναι χωρίς να έχουν ένα καθωρισμένο από πριν σκοπό, να την εξηγήσουν ή να την καθοδηγήσουν. Όπως η ζωή μέσα στο ορμητικό κύλισμά της παρουσιάζει μύριες σιβυλλικές όψεις προβλημάτων που μένουν άλυτα, έτσι και το θέατρο του Σαίξπηρ αγγίζει μόνο προβλήματα χωρίς να τα λύνη. Το πάθος που στροβιλίζει μέσα στην αέναη φλόγα του τα πλάσματα της φαντασίας του Σαίξπηρ ξεπηδάει μέσα από τις ψυχές τους με σφοδρότητα με ορμή, χωρίς καμμιά προσπάθεια του συγγραφέα, απαράλλαχτα όπως στη ζωή, σαν ανέκκλητος τυφλός νόμος που δεν έχει σκοπό και αιτία.
Η ποίηση που είναι διάχυτη σε ολόκληρο το έργο του δροσίζει την ψυχή σαν ανοιξιάτικο αεράκι, την αναγαλλιάζει όπως οι μυρωμένες πνοές των λουλουδιών, όπως το χρυσό φως που φυλάει την πρασινάδα, όπως οι κελαηδισμοί των πουλιών, της δίνει η ποίηση της φυσικής ωμορφιάς. Ακόμη και η φιλοσοφία η σκορπισμένη μέσα στη θεατρική δημιουργία του Σαίξπηρ που κάποτε αγγίζει σαν την αιχμή μιας βελόνας και γενάει μύρια προβλήματα είναι συνυφασμένη ζωντανά με την ψυχή των ηρώων του. Εάν θελήση κανείς να πάρη αποσπάσματα από τα έργα του Σαίξπηρ που έχουν χρώμα φιλοσοφικό, να τα μαζέψη και να σχηματίση μια φιλοσοφική θεωρία, θα ιδή ότι δεν μένει τίποτα από τη γοητεία της φιλοσοφίας του Σαίξπηρ που τόσο μας μαγεύει στο έργο του έτσι όπως είναι συγκερασμένη με το αίσθημα που την γέννησε. Μοιάζει με τα φανταχτερά εκείνα πανέμορφα λουλούδια που μόλις τα κόψη κανείς από το φυτό που ζουν, μαραίνονται, χλωμιάζουν, χάνουν την ωμορφάδα τους.
Αυτή η ολοκληρωτική απουσία κάθε ψεύτικου, κάθε τεχνητού στοιχείου, κάθε προσχεδιασμένου σκοπού, που κάνει το έργο του Σαίξπηρ να πετιέται ορμητικό και κρυστάλλινο μέσα από μια πλούσια φλέβα της ∆ημιουργίας είναι μια από τις κυριώτερες αιτίας της ικανότητάς του να αγγίζη τις ανθρώπινες ψυχές, του μεγάλου γοήτρου του, του ανέγγιχτου μέσα στους αιώνες της αιωνίας νεότητας και φρεσκάδας του, της γοητείας που μας γεννάει κάθε φορά το διάβασμά του και θυμίζει εκείνο που είπαν για την γοητεία της Κλεοπάτρας: «Άλλες γυναίκες χορταίνουν τις ορέξεις που γεννάνε, αυτή κάνει πιο πεινασμένο εκείνον που την χορταίνει το περισσότερο».
Αθανασία Μαγιάκου, Η Καθημερινή, 2 Μαΐου 1938
Η αξία των σαιξπηρικών έργων
Καίμπριτζ Μασσαχουσέτης, Απρίλιος
Για ποιον λόγο τα έργα ενός συγγραφέως, που γεννήθηκε πριν από τέσσερις αιώνες, παίζονται σ’ όλο τον κόσμο και εκδίδονται, ανατυπώνονται, μεταφράζονται και διαβάζονται συχνότερα από τα έργα οιουδήποτε άλλου συγγραφέως; Ερώτησαν κάποτε κάποιον περίφημο Αμερικανό λαϊκό χορευτή σε τι απέδιδε την επιτυχία του. Και αφού συλλογίστηκε κάποια στιγμή, αποκρίθηκε: «Μα… στο χορό μου». Η απάντησίς του ήταν επιτυχημένη.
Και ασφαλώς τα κείμενα του Σαίξπηρ είναι υπόλογα για την επιτυχία του ως συγγραφέως και όχι τα μπαγιάτικα «μυστήρια» για την ζωή του και οι δήθεν «λύσεις» των. Κάποτε η φήμη ενός ανθρώπου προκαλεί τόσο δέος, ώστε παραλύει το νου μας. Και τότε λησμονούμε ότι στηρίζεται επάνω στην εμφανέστατη παρουσία πολύ απλών προτερημάτων. Και μάλιστα έρχεται στιγμή που φαίνεται σχεδόν απλοϊκό το να αναφέρουμε τα προτερήματα αυτά.
Οι άνθρωποι αγαπούσαν ανέκαθεν τις αφηγήσεις και ο Σαίξπηρ μάς χαρίζει καλές αφηγήσεις. Άλλοι συγγραφείς μάς χάρισαν αφηγήσεις εξ ίσου καλές (κάποτε, μάλιστα, τις ίδιες) και μερικοί άλλοι υπήρξαν παραγωγικώτεροι, αλλά κανείς άλλος συγγραφεύς στην ιστορία δεν μας χάρισε τόσο πολλές και τόσο ποικίλες καλές αφηγήσεις. Ο Σαίξπηρ χτύπησε φλέβες πλουσιώτατες τόσο στην επική ποίησι, όσο και στην πρόζα, στην αρχαία και νεώτερη ιστορία. ∆εν υπάρχει σχεδόν πλοκή ή κατάστασις που να μην εμφανίζεται μετημφιεσμένη, έστω, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο στα έργα του.
Οτιδήποτε άλλο και αν είναι, ο «Άμλετ» είναι επί πλέον και ένας μεγαλειώδης συνδυασμός αστυνομικού μυθιστορήματος και μυθιστορήματος φαντασμάτων. Ο «Οθέλλος» συνοψίζει τα όσα μπορούν να γίνουν σε μιαν ιστορία άτιμης ραδιουργίας. Και κανείς μύθος εγκλήματος και τιμωρίας δεν είναι δυνατόν να είναι συναρπαστικώτερος από τον «Μάκβεθ».
Ο Σαίξπηρ γνώριζε το χρυσάφι με την πρώτη ματιά και ήξερε να το εξευγενίζη. Από τις πολλές ιστορίες των «Παραλλήλων Βίων» του Πλουτάρχου, καλύτερες είναι εκείνες που διάλεξε για να προσαρμόση στο θέατρο – ιδίως εκείνη της δολοφονίας του Καίσαρος στον κολοφώνα της δόξης του και εκείνη της μοιραίας γοητείας της Κλεοπάτρας, που απετέλεσεν απειλή για την ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Κι απ’ αυτά ακόμη τα «Χρονικά της Αγγλίας» του Χόλινσεντ, ο Σαίξπηρ κατώρθωσε να βγάλη μέταλλο πολύτιμο. Και όσο για την ιστορία του «Ρωμαίου και της Ιουλιέττας» ήταν γνωστή χίλια χρόνια πριν γεννηθή ο Σαίξπηρ.
Οι άνθρωποι ανέκαθεν ενδιεφέροντο για τους άλλους ανθρώπους. Οι άνθρωποι που κινούνται στα έργα του Σαίξπηρ έχουν την σπάνιαν ιδιότητα να φαίνωνται ταυτοχρόνως παράδοξοι και οικείοι. Είναι τα μη κοινά σύμβολα μιας κοινής εμπειρίας. Γι’ αυτό μας συναρπάζουν και χρησιμεύουν ως σημεία παραβολής με τους συνηθισμένους ανθρώπους – συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού μας.
Ένας μεγάλος αριθμός απ’ αυτούς τους ήρωες βγήκαν από τα έργα του και ζουν ζωές άσημες – μπορεί να είναι γείτονές σας. Είναι μεγάλο επίτευγμα για ένα συγγραφέα το να κατορθώση να δημιουργήσει ένα τέτοιο τύπο. Ο Θερβάντες δημιούργησε δύο: τον ∆ον Κιχώτη και τον Σάντσο Πάνσα.
Ένας άλλος Ισπανός της ιδίας εποχής, ο Τίρσο ντε Μολίνα, εισήγαγε στην ζωή μας τον ∆ον Ζουάν. Ολόκληρος ο 20ός αιών δεν προσέθεσε παρά μόνον ένα τύπο, σ’ αυτούς τους φυγάδες της λογοτεχνίας – ή μαλλον δύο: το Σέρλοκ Χολμς και τον φίλο του δόκτορα Ουάτσον. Ο Ντίκενς δημιούργησε μερικούς τύπους –συγκεκριμένως τον γερο-Σκρουτζ– και έτσι είναι ο κυριώτερος ανταγωνιστής του Σαίξπηρ σ’ αυτού του είδους την αλχημεία. Οι ήρωές του, όμως, υποδύονται μικρούς κωμικούς ρόλους, ενώ οι ήρωες του Σαίξπηρ παίζουν ρόλους τόσο μεγάλους όσο και μικρούς.
Hellas.gr).
Τα πιο εύστοχα επιτεύγματά του είναι ο Ρωμαίος και ο Σάυλωκ. Ένας άνθρωπος που δεν εδιάβασε ποτέ του τίποτε άλλο εκτός από Σαίξπηρ, δεν είναι δυνατόν παρά να βλέπη ένα νεαρό εραστή σαν «Ρωμαίο». Και ένας γερο-φιλάργυρος είναι πάντοτε ένας «Σάυλωκ».
Φυσικά, όλ’ αυτά γίνονται με κάτοπτρα – κάτοπτρα υπό μορφήν λέξεων, λέξεων όπως μόνον ένας ποιητής μπορεί να τις χρησιμοποιήση. Καίτοι η ποίησις παραμένει αμετάφραστη, εν τούτοις φαίνεται να εμπνέη τους μεταφραστάς. Έτσι εκατομμύρια άνθρωποι σε διάφορες χώρες απορούν αν ο Σαίξπηρ «αντηχεί» εξ ίσου καλά στα αγγλικά, όσο αντηχεί στα γερμανικά, στα ρωσικά, στα ουρδουικά, στην γλώσσα του Αζερμπαϊτζάν και σε πάνω από 100 άλλες γλώσσες.
Εκείνοι που έτυχε να έχουν την γλώσσα του Σαίξπηρ ως μητρική των γλώσσα, επί αιώνες εκφράζουν την απορία και τον θαυμασμό τους. Όλοι μας εκτιμούμε τις λέξεις και το μοναδικό ανθρώπινο χάρισμα του λόγου. Όλοι μας θα επιθυμούσαμε να ήμεθα πιο πνευματώδεις, πιο εύγλωττοι, και πιο πειστικοί απ’ ό,τι είμαστε για να δικαιώσουμε τις σκέψεις μας και τα αισθήματά μας. Αυτό όμως το κάνει για μας ο Σαίξπηρ. Μπορεί να κάμη τις λέξεις να κλαιν, να τραγουδούν, να προσεύχωνται, να ματώνουν ή να γελούν – και είναι σ’ αυτό τόσο μεγάλος, ώστε μπορούμε να τον θαυμάζουμε δίχως φθόνο.
Τον Σαίξπηρ πρέπει να τον ανακαλύπτη κανείς αργά και μόνος του. Το απλούστερο και καλύτερο από τα προτερήματά του, εκείνο που ξεπερνά όλους τους γλωσσικούς φραγμούς, είναι η θαυμαστή του ευπρέπεια. Από τα έργα του ακτινοβολεί μια φυσική ανθρώπινη καλωσύνη – μια καλωσύνη πολύτιμη επειδή συνδυάζει την σταθερότητα του ήθους μ’ ένα πνεύμα αγάπης και πραότητος. Ο μεγάλος καλλιτέχνης ήταν επίσης και ένας άνθρωπος σοφός, δίκαιος και σπλαχνικός, που αντίκρυζε την πραγματικότητα και όμως παρέμενεν ιδεαλιστής.
Ίσως να μην αξίζουμε αυτόν τον σεβασμόν κι αυτήν την αγάπην που εκφράζονται στην τέχνη του Σαίξπηρ. Ανεξάρτητα όμως από το αν οι άνθρωποι την αξίζουν ή όχι, την θέλουν και την χρειάζονται. Και οι βιογράφοι μπορούν να πάψουν να ερευνούν για τις αγάπες του Σαίξπηρ. Ήδη γνωρίζουμε ποιον αγάπησε. Αγάπησε εμάς. Κι επειδή αγάπησε εμάς, τον αγαπούμε κι εμείς. Όλος ο κόσμος εξακολουθεί ν’ αγαπά εκείνον που τον αγάπησε.
Alfred Harbage, Η Καθημερινή, 24 Απριλίου 1964