Ο Σίγκμουντ Φρόυντ (1856-1939) ήταν σαράντα τριών ετών τον Νοέμβριο του 1899, όταν δημοσίευσε το –κατά πολλούς– σημαντικότερο σύγγραμμά του, με τίτλο Η ερμηνεία των ονείρων. Στόχος του ήταν να αποδείξει ότι τα όνειρα αποτελούν ασυνείδητες επιθυμίες του ανθρώπου, η εξωτερίκευση των οποίων όμως λογοκρίνεται πριν γίνουν συνειδητές και παραμορφώνονται με διαφόρους μηχανισμούς. Οι επιθυμίες αυτές παραμένουν κρυμμένες και καταπιεσμένες στις ψυχές των ανθρώπων. Το βιβλίο του Φρόυντ δεν είχε αρχικά μεγάλη απήχηση. Ο εβραϊκής καταγωγής Αυστριακός νευρολόγος – ψυχίατρος δέχθηκε σκληρή κριτική για τις θεωρίες του. Έπρεπε να περάσουν σχεδόν δέκα χρόνια έως ότου αναγνωριστεί η συνεισφορά του στην αντιμετώπιση των νευρώσεων διαμέσου της ψυχαναλυτικής μεθόδου, της οποίας θεωρείται θεμελιωτής. Οι ιδέες του, μάλιστα, ενθουσίασαν έναν νεαρό τότε ψυχίατρο, τον Ελβετό Καρλ Γιουνγκ, με τον οποίο άρχισε να αλληλογραφεί το 1906. Με το πέρασμα του χρόνου, το έργο του Φρόυντ κέντριζε το ενδιαφέρον ολοένα και περισσότερων ειδικών επιστημόνων. Ο Φρόυντ αναγνωριζόταν ως ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες της εποχής του και η Καθημερινή αφιέρωσε σε εκείνον πλήθος δημοσιευμάτων. Στο ανά χείρας τεύχος περιλαμβάνονται αρχικά ορισμένες επιστολές του Φρόυντ από το 1897, οι οποίες δημοσιεύτηκαν στην Καθημερινή τον Απρίλιο του 1954. Ακολουθούν δύο αφιερώματα στον Φρόυντ και στην ψυχαναλυτική του μέθοδο, γραμμένα από τον Nic. Bandy και τον Κ. Λ. Μεραναίο και δημοσιευμένα το 1932 και το 1939 αντίστοιχα. Τέλος, περιλαμβάνεται το αφιέρωμα της Κατερίνας Σχινά στον Φρόυντ, δημοσιευμένο πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, τον Σεπτέμβριο του 1989.
Η ζωή και το έργο ενός μεγάλου ψυχαναλυτή
Τα χρόνια της νεότητας
Ο Σίγμουντ Φρόυντ, γνωστός και ως ο πατέρας της ψυχανάλυσης, αποτελεί μια από τις πιο επιδραστικές προσωπικότητες στην επιστήμη της ψυχολογίας. Γεννήθηκε στις 6 Μαΐου 1856 στην κωμόπολη Πρίμπορ της Μοραβίας, τότε τμήμα της Αυστριακής Αυτοκρατορίας. Η οικογένειά του ήταν εβραϊκής καταγωγής. Παρότι υιοθέτησε μια αθεϊστική στάση ζωής, ουδέποτε απώλεσε τη συναίσθηση της καταγωγής του. Πατέρας του ήταν ο Γιάκομπ Φρόυντ, ένας έμπορος μαλλιού, και μητέρα του η Αμαλί Νόθανσον. Τέσσερα χρόνια μετά τη γέννηση του Σίγκμουντ, η οικογένειά του μετακόμισε πρώτα στη Λειψία και στη συνέχεια στη Βιέννη, πόλη στην οποία ο ίδιος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του.
Το 1873 ξεκίνησε τις σπουδές του στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Τόσο κατά τη διάρκεια των σπουδών του όσο και κατά τα πρώτα χρόνια της άσκησης του επαγγέλματος του γιατρού, το ενδιαφέρον του προσέλκυσε η νευρολογία. Κατά την περίοδο της συνεργασίας του με τον φυσιολόγο Ερνστ φον Μπρύκε, ο Φρόυντ πραγματοποίησε έρευνα, η οποία αφορούσε το νευρικό σύστημα των ζώων. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα κύτταρα του νευρικού συστήματος των κατώτερων θηλαστικών εμφάνιζαν μια συνέχεια με εκείνα των ανώτερων. Το 1879 διέκοψε για έναν χρόνο τις σπουδές του, προκειμένου να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία. Έναν χρόνο μετά την απόλυσή του από τον στρατό, το 1881, έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα με άριστα. Τα επόμενα χρόνια εργάστηκε στο Γενικό Νοσοκομείο της Βιέννης. Τότε ήταν που γνωρίστηκε με την Μάρθα Μπέρναϋς, τη μέλλουσα γυναίκα του.
Οι πρώτες έρευνες
Κατά την πρώτη περίοδο της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, ο Φρόυντ ασχολήθηκε με τη διερεύνηση της χρήσης κοκαΐνης για ιατρικούς σκοπούς. Ο ίδιος μάλιστα υπήρξε και χρήστης κοκαΐνης, καθότι εκτιμούσε πως διέθετε αντικαταθλιπτικές ιδιότητες. Το 1885 εξέδωσε και μία μελέτη με τίτλο «Περί Κοκαΐνης», στην οποία αποτύπωσε τα πορίσματα των εμπειριών του για αυτό το θέμα. Εκείνη την περίοδο άρχισαν να εμφανίζονται και οι πρώτες αρνητικές κριτικές στο έργο του.
Το 1885, εξελέγη υφηγητής Νευροπαθολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Το ίδιο έτος έλαβε με τη μεσολάβηση του φον Μπρύκε μια υποτροφία, στο πλαίσιο της οποίας συνεργάστηκε με μεγάλους επιστήμονες του χώρου της νευρολογίας στο Παρίσι. Στη διάρκεια των δεκαεννέα εβδομάδων της υποτροφίας του, ο Φρόυντ ανακάλυψε το ενδιαφέρον του για τον ψυχισμό του ανθρώπου. Η γνωριμία του με τον διακεκριμένο γιατρό Γιόζεφ Μπρόιερ υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την πορεία της επαγγελματικής σταδιοδρομίας του. Το 1895 δημοσίευσαν τα πορίσματα της κοινής τους έρευνας («Μελέτες περί της Υστερίας»), μελέτη η οποία θεωρείται ότι εισήγαγε τη μέθοδο της ψυχανάλυσης. Ο Φρόυντ σταδιακά απέρριψε την προηγούμενη μέθοδο, την οποία χρησιμοποιούσε, την ύπνωση, και άρχισε να χρησιμοποιεί στους ασθενείς του την ψυχαναλυτική μέθοδο. Μέσα από την τεχνική των ελεύθερων συνειρμών, ο Φρόυντ παρατήρησε πως αναδυόταν στην επιφάνεια ένας αριθμός από μνήμες του ασθενούς, οι οποίες αφορούσαν τις σεξουαλικές εμπειρίες του, γεγονός που του επέτρεψε να διερευνήσει βαθύτερα τον ρόλο των σεξουαλικών παραγόντων στις νευρώσεις. Και αυτή η μελέτη του Φρόυντ δεν έτυχε ιδιαίτερης αποδοχής από την ιατρική κοινότητα.
Η περίοδος της ακμής
Τα επόμενα χρόνια ο Φρόυντ διήγε την πιο παραγωγική περίοδο της ζωής του, κατά την οποία και διαμόρφωσε τις καινοτόμες θεωρίες του. Τον Νοέμβριο του 1899 εξέδωσε το κατά πολλούς κορυφαίο βιβλίο του με τίτλο «Η Ερμηνεία των Ονείρων», στο οποίο και πρότεινε τη θέαση του ονείρου ως την εκπλήρωση μιας επιθυμίας. Ακολούθησαν οι μελέτες του «Για την ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής» και οι «Τρεις πραγματείες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας», δημοσιευμένες το 1904 και το 1905 αντίστοιχα.
Στη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, οι θεωρίες του Φρόυντ έλκυσαν το ενδιαφέρον πολλών ψυχιάτρων, οι οποίοι άρχισαν να τις εφαρμόζουν στους ασθενείς τους. Ξεχωριστό ενδιαφέρον για τις θεωρίες του Φρόυντ επέδειξε το προσωπικό της ψυχιατρικής κλινικής της Ζυρίχης, επικεφαλής της οποίας ήταν ο καθηγητής Ευγένιος Μπλόιλερ. Στην κλινική εργαζόταν και ο Καρλ Γιουνγκ, ο οποίος από τον Απρίλιο του 1906 άρχισε να αλληλογραφεί με τον Φρόυντ με αντικείμενο συζήτησης τις θεωρίες του τελευταίου επί της ψυχανάλυσης. Το 1908 έλαβε χώρα στο Σάλτσμπουργκ μία ιδιότυπη συνάντηση στην οποία συμμετείχαν σαράντα δύο σύνεδροι, όλοι υποστηρικτές της θεωρίας της ψυχανάλυσης. Η συνάντηση αυτή θεωρείται ότι ήταν μία από τις πρώτες δημόσιες αναγνωρίσεις του έργου του Φρόυντ. ∆ύο χρόνια αργότερα, το 1910, ιδρύθηκε η ∆ιεθνής Ψυχαναλυτική Εταιρεία, με πρόεδρο τον Καρλ Γιουνγκ. Οι θεωρίες του Φρόυντ άρχισαν να αποκτούν ολοένα και ευρύτερη αναγνώριση από την επιστημονική κοινότητα, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου και το 1911 ιδρύθηκε η Αμερικανική Ψυχαναλυτική Ένωση.
Τα τελευταία χρόνια
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, περίοδο κατά την οποία απομονώθηκε από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, ο Φρόυντ εξέδωσε το βιβλίο του με τίτλο «Το Εγώ και το Αυτό», στο οποίο και ανέπτυσσε τη θεωρία του αναφορικά με την ψυχική δομή, εισάγοντας ένα ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Το 1923 ο Φρόυντ υπεβλήθη σε εγχείρηση για την αφαίρεση όγκου της στοματικής κοιλότητας. Το 1938 ο Φρόυντ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Βιέννη και να μεταναστεύσει στο Λονδίνο. Όντας Εβραίος ο ίδιος κινδύνευε να συλληφθεί από το ναζιστικό καθεστώς. Σχεδόν έναν χρόνο μετά την εγκατάστασή του στο Λονδίνο, τον Σεπτέμβριο του 1939, ο Φρόυντ έφυγε από τη ζωή, έχοντας καταπονηθεί πολύ εξαιτίας των μακροχρόνιων προβλημάτων της υγείας του. Έπειτα από επιθυμία του ίδιου, η σορός του αποτεφρώθηκε και η τέφρα του φυλάχθηκε σε μία αρχαιοελληνική υδρία.
Συμβολή στην έρευνα
Ο Φρόυντ ανέπτυξε την έννοια του υποσυνείδητου, πιστεύοντας ότι υπάρχουν ασυνείδητες διεργασίες και συναισθήματα, τα οποία επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας. Σύμφωνα με τη θεωρία του, πολλές από τις πράξεις μας οφείλονται σε ένστικτα και επιθυμίες που δρουν κρυφά στο υποσυνείδητο. Κατά τον ίδιο, το ανθρώπινο μυαλό χωρίζεται σε τρία επίπεδα: το συνειδητό, το προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Το συνειδητό αντιπροσωπεύει τις συνειδητές σκέψεις, τις αναστοχασμένες εμπειρίες και τις επιγνώσεις του ατόμου, ενώ το προσυνειδητό περιλαμβάνει σκέψεις και μνήμες, οι οποίες δεν είναι ενεργοποιημένες επί του παρόντος, αλλά είναι εύκολα προσπελάσιμες. Το ασυνείδητο είναι το βαθύτερο επίπεδο και περιλαμβάνει σκέψεις, επιθυμίες και μνήμες, οι οποίες επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε συνειδητά. Η θεωρία του ασυνείδητου υπήρξε και η βάση για την ανάλυση των ονείρων και την εξήγηση των συμπεριφορών μας.
Ένα ακόμη πόρισμα της έρευνας του Φρόυντ ήταν ότι η ψυχή του ανθρώπου αποτελείται από τρία βασικά μέρη: το «Εκείνο», το «Εγώ» και το «Υπερεγώ». Η διαρκής αλληλεπίδραση ανάμεσα στα τρία αυτά μέρη διαμορφώνει τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του ατόμου. Ο Φρόυντ πίστευε ότι η σωστή ισορροπία ανάμεσα σε αυτές τις δομές είναι ουσιώδης για μια υγιή και ισορροπημένη προσωπικότητα.
Κεντρική θέση στο έργο του Φρόυντ κατέχει η θεωρία της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης. Κατά τον ίδιο, η σεξουαλικότητα δεν αφορά μόνο τη φυσιολογική σεξουαλική δραστηριότητα, αλλά και τις εσωτερικές συναισθηματικές και ψυχολογικές εμπειρίες που σχετίζονται με αυτήν από τη γέννηση του ανθρώπου έως την ενήλικη ζωή του. Η θεωρία της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης περιλαμβάνει πέντε στάδια ανάπτυξης: το στοματικό, το πρωκτικό, το φαλλικό, το άδηλο και το γεννητικό.
Το έργο του Φρόυντ παραμένει μια σημαντική πηγή έμπνευσης και πεδίο συζήτησης για την ψυχολογία και τις κοινωνικές επιστήμες. Παρά τις κριτικές τις οποίες δέχθηκε ο ίδιος, οι θεωρίες του για το υποσυνείδητο, την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη και την ψυχανάλυση συνεχίζουν να ασκούν μεγάλη επιρροή στον τρόπο κατανόησης της ανθρώπινης φύσης και συμπεριφοράς. Αναμφίβολα ο Φρόυντ καταλαμβάνει μία θέση ανάμεσα στους μεγάλους στοχαστές του 19ου και του 20ού αιώνα, δίπλα στον Νίτσε, τον Καμύ και τον Σοπενάουερ.
Αθανάσιος Συροπλάκης
Ο Φρόυντ μάς διδάσκει τον καταθλιπτικό ρόλο που μπορεί να παίξει στη ζωή των ανθρώπων η σφαίρα των απωθημένων εντυπώσεων του υποσυνειδήτου, για τον συνωστισμό των εικόνων που ασυναίσθητα, από έναν δρόμο παράπλευρο στη συνειδητή μας ζωή, μαζεύονται στο υπόστρωμα της συνείδησης, στο υποσυνείδητο, διαχωριζόμενες και παρεμποδιζόμενες από το διάφραγμα εκείνο που ο Φρόυντ αποκαλεί έλεγχο της συνειδήσεως. Αυτού του διαφράγματος την κατάργηση επιζητούν οι υπερρεαλιστές.
Η Καθημερινή, 9 Νοεμβρίου 1936
Ανέκδοτα γράμματα του Σ. Φρόυντ
Άουσζεε, 14 Αυγούστου 1897.
«Γίνονται ζυμώσεις μέσα μου, αλλά τίποτε δεν είναι ακόμη έτοιμον. Είμαι πολύ ικανοποιημένος με την ψυχολογίαν, αλλά βασανίζομαι από σοβαράς αμφιβολίας διά τας νευρώσεις, αισθάνομαι μεγάλη τεμπελιά και δεν έκαμα τίποτε εδώ, διά να απαλλαγώ από την αναταραχήν των σκέψεων και των συναισθημάτων μου. Αυτό θα γίνη ίσως εις την Ιταλίαν.
»Ο κύριος ασθενής, με τον οποίον ασχολούμαι, είναι ο εαυτός μου. Η μικρά υστερία μου, η οποία ενετάθη πολύ με την εργασίαν, επροχώρησεν ακόμη περισσότερον. Αυτός είναι ο πρώτος λόγος διά την ευδιαθεσίαν μου. Η ανάλυσις αυτή (η αυτοανάλυσις του Φρόυντ) είναι δυσκολωτέρα από κάθε άλλην. Είναι επίσης η αιτία που παραλύει την δύναμίν μου να γράφω και να μεταβιβάζω αυτά, τα οποία έμαθα μέχρι τούδε. Αλλά πιστεύω ότι έπρεπε να γίνη και ότι αποτελεί ένα αναγκαίον στάδιον εις την εργασίαν μου».
*
Βιέννη, 3 Οκτωβρίου 1897.
«Επιφανειακώς τίποτε σχεδόν δεν μου συμβαίνει, αλλά μέσα μου γίνεται κάτι το πολύ ενδιαφέρον. ∆ιότι τας τέσσαρας τελευταίας ημέρας η αυτοανάλυσίς μου, την οποίαν θεωρών απαραίτητον διά την διευκρίνισιν όλου του προβλήματος, επετέλεσε πρόοδον εις τα όνειρα και απέδωσε τα πλέον αξιόλογα συμπεράσματα και μαρτυρίας. Εις ωρισμένα σημεία έχω την εντύπωσιν ότι έφθασα εις το τέρμα και εγνώριζα πάντοτε μέχρι σήμερον πού θα εσυνεχίζετο η επομένη νύκτα των ονείρων».
*
Βιέννη, 15 Οκτωβρίου 1897.
«Η αυτοανάλυσίς μου είναι το πλέον ενδιαφέρον πράγμα που έχω εις το χέρι μου και υπόσχεται να έχη μεγάλην αξίαν δι’ εμέ, όταν τελειώση. Όταν ήμην κυριολεκτικώς πνιγμένος εις αυτήν, εκλονίσθην αιφνιδίως επί τρεις ημέρας, είχα το συναίσθημα της εσωτερικής δεσμεύσεως, διά την οποίαν οι ασθενείς μου παραπονούνται τόσον και ήμην απαρηγόρητος…
»Μέχρι σήμερον τίποτε το τελείως νέον δεν ευρήκα, αλλ’ όλας τας επιπλοκάς, εις τας οποίας είμαι συνηθισμένος. ∆εν είναι εύκολον πράγμα. Να είναι κανείς τίμιος με τον εαυτόν του είναι καλή συνήθεια. Μόνον μια ιδέα γενικής αξίας μού ήλθεν. Ευρήκα και εις την ιδικήν μου περίπτωσιν τον έρωτα προς την μητέρα και την ζηλοτυπίαν προς τον πατέρα και ήδη πιστεύω ότι είναι ένα γενικόν φαινόμενον της πρώτης παιδικής ηλικίας, ακόμη και εάν δεν παρουσιάζεται τόσον ενωρίς πάντοτε, όσον εις τα παιδιά που έχουν γίνει υστερικά. Εάν αυτό συμβαίνη, η καταθλιπτική δύναμις του “Οιδίποδος Τυράννου”, παρ’ όλας τας λογικάς αντιρρήσεις διά την αδυσώπητον τύχην που προϋποθέτει η ιστορία, καθίσταται κατανοητή και ημπορεί κανείς να καταλάβη διατί τα μετέπειτα δράματα της μοίρας είχαν τόσην αποτυχίαν. Κάθε μέλος του ακροατηρίου ήτο κάποτε ένας μικρός Οιδίπους εις την φαντασίαν του, αλλ’ η εκπλήρωσις αυτή των ονείρων του εις την πραγματικότητα προκαλεί τον τρόμον, με την πλήρη καταστολήν της φαντασίας που χωρίζει την παιδικήν από την σημερινήν του κατάστασιν.
»Μου πέρασε από το μυαλό η ιδέα ότι το ίδιο πράγμα ημπορεί να αποτελεί την βάσιν του “Αμλέτου”. ∆εν πιστεύω ότι ο Σαίξπηρ εν συνειδήσει έγραψε το δράμα του, αλλ’ υποθέτω μάλλον ότι του επεβλήθη να το γράψη από ένα πραγματικόν γεγονός, διότι το υποσυνείδητόν του κατενόησε το υποσυνείδητον του ήρωός του.
»Πώς ημπορεί κανείς να ερμηνεύση την υστερικήν φράσιν του Αμλέτου: “Έτσι η συνείδησις μας κάμνει όλους δειλούς” και τον δισταγμόν του να εκδικηθή τον πατέρα του με τον φόνον του θείου του, όταν αυτός ο ίδιος στέλλη τόσον ευκόλως τους αυλικούς του εις τον θάνατον και εξοντώνη τον Λαέρτην τόσον γρήγορα; Πώς ερμηνεύεται καλύτερα παρά με την βάσανον που εγείρεται μέσα του από την σκοτεινήν ανάμνησιν ότι αυτός ο ίδιος είχε σκεφθή την ιδίαν πράξιν εναντίον του πατρός του, λόγω του πάθους του διά την μητέρα του;
»Η συνείδησίς του είναι το ασυνείδητον συναίσθημα της εποχής του. Και δεν είναι η σεξουαλική ψυχρότης του όταν ομιλή με την Οφηλίαν, η αποστροφή του προς το ένστικτον να αποκτήση παιδιά και τελικώς η μεταφορά της πράξεώς του από του πατρός του εις Οφηλίαν, τυπικώς υστερικαί εκδηλώσεις; Και δεν επιτυγχάνει τελικώς κατά τον αυτόν ακριβώς αξιόλογον τρόπον με τους υστερικούς μου, να επιρρίψη την τιμωρίαν επί του εαυτού του και να υποστή την αυτήν τύχην με τον πατέρα του, δηλητηριαζόμενος από τον αυτόν αντίπαλον;…»
Η Καθημερινή, 18 Απριλίου 1954
Σιγ. Φρόυντ και η ψυχανάλυσις
Η ψυχανάλυσις την οποίαν εδημιούργησεν ο Φρόυντ, συνέλαβε και τους πλέον λεπτούς δεσμούς μεταξύ των οργάνων μας και των λειτουργιών των, λειτουργιών που καθορίζουν εν τελευταία αναλύσει τας πράξεις μας αλλά και τας δυσαρεσκείας ή ικανοποιήσεις μας. Η συγκεκριμένη αυτή γνώσις του εφηρμοσμένου μηχανισμού του σώματός μας, η οποία εγεννήθη από την διείσδυσιν του πνεύματος και την επιμονήν του καθηγητού Σιγισμούνδου Φρόυντ, έδοσε τη δυνατότητα εις τας επιστημονικάς μεθόδους να επιβληθούν εις την συναισθηματικήν ζωήν του ανθρώπου: την ατομικήν του συμβολήν εις το σύνολον των φυσικών και οικονομικών συνθηκών. Μετά τον θρίαμβον των φυσικών επιστημών και των κοινωνιολογικών ερευνών, ο Φρόυντ εύρε τας μεθόδους να μας επιδείξη από τι συνίσταται η «ελευθερία» μας, η αφοσίωσις και η αποστροφή μας ανοίγει τας τελευταίας και μάλλον ανησυχαστικάς πτυχάς της ζωής μας αι οποίαι, προ αυτού, διέφευγον τον ψυχολογικόν και κοινωνικόν ντετερμινισμόν.
Ο καθηγητής Φρόυντ είνε σήμερον ηλικίας 76 ετών. Μάτην θα αναζητήσετε λεπτομερείας της ιδιωτικής του ζωής. Οι ένδεκα μεγάλοι τόμοι των Απάντων του και εκείνοι οι οποίοι θα εκδοθούν ακόμη, το παγκόσμιον κίνημα το οποίον εδημιούργησε, περιλαμβάνουν κάθε στιγμήν της σημερινής του ζωής όπως και της προ δεκαετίας και της τεσσαρακονταετίας.
Η οδός Απεργκάς εν Βιέννη όπου κατοικεί από τριακονταετίας, ευρίσκεται εις μίαν απότομον κατωφέρειαν μεταξύ του Πανεπιστημίου και μιας αγοράς εις την όχθην του ∆ουνάβεως. Εδώ συγκεντρώνονται τακτικώς πέριξ του από του 1902 και εντεύθεν, μερικοί ιατροί οι οποίοι θέλουν να μάθουν την μέθοδόν του, να εφαρμόσουν την «τεχνικήν της αναλύσεώς» του. Έκτοτε δεν εγκατέλειψε την εστίαν της ακτινοβολίας της επιστήμης του η οποία σήμερον εφαρμόζεται και διαδίδεται από χιλιάδας ιατρών και από όλα τα κέντρα ερευνών του κόσμου. Η ∆ιεθνής Εκδοτική Εταιρία, η οποία εκδίδει τα αναρρίθμητα ψυχοαναλυτικά έργα, κατέχει μίαν μεγάλην πτέρυγα του Χρηματιστηρίου της Βιέννης, υπό την φωτισμένην διεύθυνσιν του υιού του, του ιατρού Μαρτέν Φρόυντ. Η κόρη του Άννα, ψυχαναλύτρια και αυτή, εκτελεί χρέη ιδιαιτέρου γραμματέως του.
Προ τινών ετών, ένας Αμερικανός προσεπάθησε με έκδηλον ευχαρίστησιν, να εφαρμόση την ψυχαναλυτικήν μέθοδον διά να εξηγήση την προσωπικότητα του καθηγητού Φρόυντ. Τι τούτου φυσικώτερον; ∆εν πρόκειται μήπως περί παγκοσμίου μεθόδου, δεν την εχρησιμοποίησεν ο Φρόυντ και οι μαθηταί του διά να αποδείξουν τον εσώτερον μηχανισμόν της δημιουργίας των μεγαλειτέρων συγγραφέων και φιλοσόφων; Μήπως οι ίδιοι οι ιατροί δεν υποβάλλονται εις «ανάλυσιν» προτού λάβουν την άδειαν ασκήσεως του επαγγέλματός των; ∆εν νομίζομεν όμως ότι ο καθηγητής Φρόυντ ο οποίος κατώρθωσε να χρησιμοποιήση την εξαίρεσιν υπέρ του κανόνος, δύναται να γίνη προσιτός με τα μέσα αυτά, παρά τα πολυάριθμα και ποικίλα μέσα τα οποία παρέχουν αι εργασίαι του προς διάγνωσιν της προσωπικότητός του.
**
Καθώς μας είπε, κατά την διάρκειαν των κλινικών πειραμάτων του Σαρκό, αντελήφθη ότι με κάποιαν επιμονήν ημπορεί κανείς να επιτύχη από υπνωτισμένα πρόσωπα ακριβείς λεπτομερείας και ολίγον κατ’ ολίγον ολόκληρον την σειράν των γεγονότων τα οποία παρήχθησαν κατά την διάρκειαν του ύπνου των, μολονότι τα άτομα αυτά αφού ξυπνήσουν δεν ενθυμούνται πλέον τίποτε. Έπειτα, ο καθηγητής Μπρόυερ του είχεν ομιλήσει διά την περίπτωσιν μιας ασθενούς, η νευροπάθεια της οποίας εβελτιούτο αισθητώς, κάθε φοράν που ηδύνατο να εκφράση ελευθέρως τας ιδέας της και τας αναμνήσεις της.
Εκείνην την εποχήν ο Φρόυντ είχεν ήδη αποκτήση την πεποίθησιν ότι νευρωτική ασθένεια δεν υπάρχει εφ’ όσον δεν υφίσταται υπό την μίαν μορφήν ή την άλλην, περίπτωσις αμνησίας. Εκκινών από του σημείου αυτού, εξήγαγεν όλα τα αναγκαία συμπεράσματα. Αφ’ ενός η αμνησία αυτή είνε θεωρητική μόνον, η ανάμνησις των παρελθόντων δεν εξαφανίζεται, αυτή προκαλεί την ψυχικήν διαταραχήν. Αφ’ ετέρου υπάρχουν εμπόδια κατά της απελευθερώσεώς της, κατά της ανόδου της επί της επιφανείας της συνειδήσεως. Εάν έχουν απομακρυνθή αι αναμνήσεις, υπάρχουν αιτίαι προς τούτο. Ο Φρόυντ εύρε τον τρόπον της θεραπείας της νευρώσεως, της εξαλείψεως της αμνησίας αυτής.
Αντιτάσσει την μέθοδόν του προς την μέθοδον της επιταγής την οποίαν εφαρμόζει η ψυχιατρική εις τας παθήσεις του είδους αυτού, χρησιμοποιούσα την φράσιν του Λεονάρδου ντε Βίντσι: «Ο ζωγράφος εργάζεται “περ βία ντι πόρρε” θέτων χρώματα επί ενός υφάσματος όπου δεν υπάρχουν προηγουμένως. Αντιθέτως ο γλύπτης εργάζεται “περ βία ντε λεβάρε” αφαιρών τον περιττόν λίθον, ο οποίος καλύπτει και κρύπτει το άγαλμα». Προφανώς ο ψυχαναλυτής ανασυγκροτεί τας χαμένας αναμνήσεις. Εφ’ όσον η βάσις κάθε πολιτισμού θα ευρίσκεται επί των συνδυασμένων υποχρεώσεων του εργάζεσθαι και αποφεύγειν τας αρχικάς προωθήσεις (Τρίμπε), θα υπάρχη σύγκρουσις εις κάθε άτομον.
«Ο καθηγητής Φρόυντ δεν δίδει συμβουλάς» – «Ο καθηγητής Φρόυντ δεν δέχεται» – ιδού αι στερεότυποι απαντήσεις εις τους απευθυνομένους προς αυτόν.
Όποιος πλησιάση προσωπικώς τον Φρόυντ μένει έκπληκτος από την συνοχήν της σκέψεώς του. Η συνεχής αυτή έντασις η οποία μαρτυρεί την χρησιμοποίησιν όλων του των αισθήσεων, εις κάθε στιγμήν, αντανακλάται αοράτως επί κάθε ατόμου, επί κάθε πράγματος το οποίον συναντά.
Είτε εργάζεται, είτε συνομιλεί, είτε αναπαύεται, δίδει πάντοτε την εντύπωσιν αδιακόπου δράσεως. Η ερώτησίς σας ή η απάντησίς του δεν σταματούν την πορείαν των εσωτερικών του επιδείξεων. Γίνεται λόγος διά την σκληρότητα του χαρακτήρος του, διά το ότι δεν έχει συναισθηματικήν ζωήν. Πρόκειται απλώς περί συγκεκριμένης κατανοήσεως των δυνατοτήτων και των ορίων της ζωής του που τον οδηγούν να δράση και να εκλέξη ως ρεαλιστής. Ο υπερασπιστής αυτός των δικαιωμάτων και της δυνάμεως των ψυχικών στοιχείων είνε ο πεζότερος άνθρωπος.
– Ποία τα επιτευχθέντα μέχρι σήμερον αποτελέσματα και ποίαι αι άμεσοι δυνατότητες της ψυχαναλύσεως; τον ερωτώμεν.
– Εις την θεραπείαν των νευρώσεων, ωρισμένων ψυχώσεων, εις τας περιπτώσεις βαθείας μεταλλαγής χαρακτήρος και εις ωρισμένας περιπτώσεις σχιζοφρενίας, η αποτελεσματικότης της ψυχαναλύσεως είνε αναμφισβήτητος. Εκείνο όμως το οποίον έχει μεγάλην σημασίαν, τονίζει ο καθηγητής Φρόυντ, είνε η βαθμιαία διείσδυσις εις την συνείδησιν διά της ψυχαναλύσεως. Ούτω δυνάμεθα να θεραπεύσωμεν τας ψυχικάς διαταραχάς, τας βλάβας της λειτουργίας του οργανισμού εκκινούντες από τα συμπτώματα, διότι όλαι αι εκδηλώσεις του υποκειμένου αποτελούν συμπτώματα καθοριζόμενα αναλόγως της φυσικής του ασθενείας.
– Ένα από τα κατορθώματα της ψυχαναλύσεως που κτυπά περισσότερον εις την φαντασίαν είνε το ότι διά της εξηγήσεως της σημασίας των ονείρων, επεξέτεινε τους νόμους του ντετερμινισμού.
– Πρόκειται μάλλον περί αποκαταστάσεως του ονείρου ως συμπτώματος, ως μέσου διαγνώσεως παρά περί εξηγήσεώς του.
«Το ουσιώδες, συνεχίζει ο καθηγητής, είνε η βαθμιαία διείσδυσις όχι μόνον της θεωρίας, αλλά και της μεθόδου της ψυχαναλύσεως. Η μέθοδος αυτή δύναται να λειτουργή αυτομάτως. Γνωρίζετε ότι κατά την ανάλυσιν, ο ασθενής ευρίσκει μόνος του και θεραπεύει την πάθησίν του.
– Σήμερον όμως, λόγω της διαρκείας και του κόστους της θεραπείας, ολίγοι μόνον ασθενείς θεραπεύονται με την ψυχανάλυσιν.
– Ναι, είνε αλήθεια ότι υπάρχουν πολλοί περιορισμοί. Το όριον της ηλικίας, ο ψυχισμός του ατόμου το οποίον υπερέβη τα 50 έτη γίνεται σχετικώς άκαμπτος.
– Και η πλειοψηφία των ασθενών, οι πτωχοί;
– Εις μίαν διάλεξίν μου προ εικοσαετίας έλεγον ότι οφείλομεν να ασκήσωμεν την ψυχανάλυσιν διά την συμβολήν της εις την γενικήν γνώσιν των ψυχικών λειτουργιών, έστω και εάν δεν επιτυγχάνεται θεραπεία. Εν τοιαύτη περιπτώσει διατρέχομεν τον καταφανή κίνδυνον να μην ευρίσκωμεν άτομα τα οποία να υποστούν την ψυχανάλυσιν. Εάν οι έχοντες τα μέσα δώσουν τα μέσα της αναζωογονήσεως των ψυχαναλυτικών ερευνών, υποβαλλόμενοι εις θεραπείαν, θα ωφεληθή όλος ο κόσμος. ∆ιά τους πτωχούς όμως αι κυρώσεις είνε όχι μόνον ασθένεια, αλλά και ένα στοιχείον αμύνης διά την ζωήν. Από την πείραν μας, οσάκις εθεραπεύσαμεν δωρεάν, διεπιστώσαμεν ότι οι πτωχοί δεν θέλουν να απαλλαγούν από την ασθένειάν των εάν προηγουμένως δεν επέλθη αλλαγή της υλικής θέσεώς των. Και τούτο είνε ευνόητον αφού η ασθένειά των δημιουργεί δι’ αυτούς τρόπους ασυμβιβάστους γενικώς με την θέσιν των εν τη ζωή. Όλη μας η προσπάθεια τείνει εις την απόκτησιν και διάδοσιν μιας τυποποιημένης γνώσεως των ψυχικών λειτουργιών και διά γενικής προφυλάξεως να εμποδίσωμεν από παιδικής ηλικίας την δημιουργίαν αμνησίας.
– Μήπως με την προφύλαξιν αυτήν υπάρχει φόβος να εμποδίσωμεν την ομαλήν ανάπτυξιν του παιδιού;
– Η υγιεινή της διανοίας διά της οποίας αποφεύγονται αι φυλετικαί και φυσικαί υπερβάσεις είνε σωτήριος, όπως και η υγιεινή του σώματος.
– Εν τινί μέτρω συντελεί η κρίσις εις την ανάπτυξιν των νευρώσεων, της περιφήμου «σεξουαλικής αθλιότητος».
– Η λέξις αύτη την οποίαν αποδίδουν γενικώς εις την ψυχανάλυσιν, εδημιουργήθη από ένα συνεργάτην της επιθεωρήσεως «Φάκελ» τον κ. Βίττελς. ∆ύναται τις ειπείν ότι η «σεξουαλική αθλιότης» ηλαττώθη μάλλον χάρις εις την ελευθερίαν των μεταπολεμικών ηθών. Εάν όμως αφ’ ενός μεν εμειώθησαν αι νευρώσεις, διά της απωθήσεως των ενστίκτων, υπάρχει αφ’ ετέρου αύξησις των νευρώσεων αίτινες προέρχονται από υπερεκχυλισμόν των ενστίκτων. Η αναζήτησις του αγνώστου της «περιπετείας» από τας απογοητευμένας, αποθαρρημένας μάζας εξηγεί πολλάς νευρώσεις. Η ψυχανάλυσις είνε τόσον ωφέλιμος όσον και η διδασκαλία ωρισμένων οικονομικών νόμων. ∆ίδει εις τους απηλπισμένους μεγαλυτέραν ικανότητα αντοχής, αποκαλύπτουσα εις αυτούς τας αντικειμενικάς αιτίας της θέσεώς των, καταργούσα την θεωρίαν της μοιρολατρείας και της «κακοτυχίας».
Του Nic. Bandy, Η Καθημερινή, 25 Ιουλίου 1932
Ο σοφός που απέθανε
Ο θάνατος του σοφού είναι η αρχή της αθανασίας του. Η ιδέα του που όσο ζούσε ταυτιζότανε με το άτομό του, λυτρώνεται απ’ το περασμένο της ανθρώπινης προσωπικότητας και γίνεται ουσία και πνεύμα, και τότε κατά πρωθύστερο σχήμα και το άτομο που ενσάρκωσε την ιδέα φαίνεται πως κι’ αυτό ξεφεύγει απ’ τα σύνορα της ιστορικότητας, γιατί η ανθρώπινη συνείδηση το νοιώθει πως ζούσε ανέκαθεν μέσα της. Έτσι ο σοφός παρουσιάζεται σαν στιγμή και σαν αιωνιότητα. Ο σοφός όπως κι’ ο ποιητής είναι το ανθρώπινο μυστήριο και θαύμα· είναι η τέλεια κι’ εντατική έκφραση των πόθων αλλά και των δυνατοτήτων του ανθρώπου· είναι ο ηρωικός εργάτης που μέσα στο πολύπτυχο δράμα των προσπαθειών του για τη λύτρωσή του, στον αγώνα για την πληρότητά του, δίνει στην ανθρωπότητα το πρότυπο αλλά και τον κανόνα για μια καθολική λύτρωση. Η ζωή του σοφού είναι η κλίμακα του Ιακώβ που φέρνει στους ουρανούς. Οι στεναγμοί και οι πόνοι του στη διάρκεια της πάλης του για την κατανίκηση των σκοτεινών δυνάμεων της ανθρώπινης ψυχής είναι το προανάκρουσμα της μεγαλύτερης ανθρώπινης νίκης. Ο θάνατός του είναι η φωτεινή αφετηρία της ανεξάντλητης γονιμότητας των ιδεών του.
Μόνο κάτω απ’ αυτό το πρίσμα πρέπει αλλά και είναι δυνατό να μελετηθή και να σπουδαστή ο Φρόυντ και η Ψυχανάλυση. Μόνο κάτω από το φως της άποψης αυτής είναι δυνατό να κατανοηθή τέλεια, ποια είναι η προσκομιδή, η θετική κι’ αναμφισβήτητη, της ψυχαναλυτικής διδασκαλίας όχι μονάχα σχετικά με τη γνώση, αλλά και γενικώτερα με τα πεπρωμένα του ανθρώπινου γένους. Σ’ αυτήν την ιερή στιγμή του θανάτου του σοφού, θα πρέπει να βυθομετρήσουμε και μεις την καρδιά και την ψυχή μας, για να δούμε ίσαμε πού προχώρησε η ιδέα του, ίσαμε ποιο σημείο αισθανθήκαμε το άγγελμα της αγάπης του, γιατί το έργο του σοφού είναι αγάπη και η αγάπη, ζωή. Η ψυχανάλυση είναι μελέτη και δυνάμωμα της αγάπης, καλλιέργεια και έξαρση του αγαθού που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο. Η ψυχανάλυση είναι η συνειδητή αντιπαράθεση της αγάπης σαν δύναμης συντήρησης της ανθρωπότητας στα φοβερά και κτηνώδη ένστικτα της καταστροφής. Η ψυχανάλυση είναι η «μετά λόγου» χρήση της δύναμης της ζωής εναντίον του θανάτου, του θανάτου όχι μονάχα σαν βιολογικής έκφρασης, αλλά και σαν εκδήλωσης κάθε κατώτερου και παθολογικού που περικλείνει η ανθρώπινη φύση.
Έτσι σ’ αυτήν την υπέρτατη ώρα της καθιέρωσης, του σοφού και του έργου του, δεν μπορούμε, μας δεν είναι εύκολο στις γραμμές ενός σύντομου άρθρου να εκθέσουμε το σύνολο της ψυχαναλυτικής διδασκαλίας, γιατί αυτό θα ήταν εις βάρος μιας θεωρίας λεπτής και πολύπλοκης στη διάρθρωση των ιδεών της, κι’ ύστερα γιατί σχεδόν πάντοτε απ’ τις εκγενικεύσεις και τις σύντομες εκθέσεις σχετικά με την ψυχανάλυση προήλθαν συγχίσεις που δεν είχαν καμμιά θέση ούτε στο γράμμα, μα ούτε και στο πνεύμα της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Σ’ αυτήν την ώρα του θανάτου του σοφού το χρέος μας είναι να γνωρίσουμε την πνευματική κληρονομία που μας αφίνει μακρυά από κάθε επιστημολογική απόπειρα, να νοιώσουμε το δίδαγμά του όχι σαν μία ακόμα θεωρία στις τόσες άλλες, αλλά σαν κάποια φωτεινή εστία που θερμαίνει την ανθρώπινη ψυχή απαλύνοντας τους πόνους της.
***
Άσχετα προς ό,τι έδωσε η ψυχανάλυση στην επιστήμη και στη γνώση, άσχετα προς την πειραματική και κλινική της δικαίωση κι’ ακόμα περισσότερο προς τις θεραπευτικές ικανότητες, θάταν αρκετό να χαρακτηρισθή σαν σημαντικώτατος σταθμός στην πορεία της ανθρώπινης σκέψης μονάχα απ’ τη ζωή του ιδρυτού της. Η θεληματική άγνοια, οι χλιαρές κι’ ύποπτεε επιφυλάξεις, η αντίδραση, η δυσφήμηση, η επαγγελματική εξουθένωση και πιο πολύ ακόμα η διαστρέβλωση και η παραχάραξη των ψυχαναλυτικών απόψεων, είναι εκείνα που υπογραμμίζουν τη θέση που πήρε η «από καθέδρας» επιστήμη απέναντι στον Φρόυντ. Μισού περίπου αιώνα πνευματική υπηρεσία σ’ αυτήν που πρόσφερε ο Φρόυντ πέρασε απαρατήρητη για τον «εσμό» των «κατά πλάσμα» τιτλούχων της επαγγελματικής διανόησης. Αληθινά θάταν περίεργο αν συνέβαινε διαφορετικά. Η ανθρώπινη μοίρα δεν μας έχει συνηθίσει σε παρόμοιους αιφνιδιασμούς. Το πραγματικό πνεύμα σαν ζη, περνάει απαρατήρητο και περιφρονημένο, ίσως γιατί δεν είναι τόσο ανθρώπινο όσο οι σύγχρονοί του. Κι’ όμως, στερήσεις οικονομικές, βιωτικές θλίψεις, συγκρούσεις φοβερές που τις γεννάει η πάλη για την αλήθεια δεν αμβλύνουν ούτε για μία στιγμή τη χαλύβδινη θέληση του επιστήμονα. Καρτερικός και πράος σαν το θείο ομόφυλό του δέχεται τους κολάφους και τους εμπαιγμούς, αλλά και ηρωικός κι’ ακατάβλητος σαν Προμηθέας περιφέρνει τον λυτρωτικό πυρσό της γνώσης στα τενάγη της ανθρώπινης ψυχής. Ήρεμος και βέβαιος για το δίκηο του, εύχεται στους ολιγόπιστους και στους κακόπιστους καλό ταξίδι στα αιθέρια ύψη της καθαρής γνώσης, ενώ αυτός προτιμάει να εξαφανιστή μέσα στο αδιαπέραστο έρεβος της ανθρώπινης ψυχής. Κι’ αποκαλύπτει την ψυχή μας. Το ασυνείδητο για πρώτη φορά φανερώνεται στο προσκήνιο της επιστημονικής έρευνας. Το φοβερό Ταμπού της άγνοιας γκρεμίστηκε, ανοίχτηκε όμως το άπειρο. Το άπειρο της ανθρώπινης ψυχής, το ασυνείδητο που μέσα του συνυπάρχουν το μεγαλείο, αλλά κι’ η ανθρώπινη αθλιότητα. Σ’ αυτό το ασυνείδητο εδρεύει η δύναμη που νίκησε την αδράνεια της ύλης και του θανάτου· η δύναμη που επεχτείνεται σ’ όλα ζωοποιώντας τα. Εκεί μέσα όμως βασιλεύει κι’ ο θάνατος. Και να που τώρα κλινικά διαπιστώνεται πως η ζωή μας είναι η παλαίστρα των δύο αυτών φοβερών δυνάμεων. Χρειαζότανε ο Φρόυντ, ύστερα από τόσες χιλιάδες χρόνια, για να βρεθή η επιστημονική δικαίωση της πάλης ανάμεσα στο καλό και στο κακό που αποτελεί το βάθρο τόσων θρησκειών και το περιεχόμενο κάθε ηθικής αντίληψης. Η ψυχανάλυση όμως δεν φανέρωσε απλά την ύπαρξη του ασυνείδητου και των ενστίκτων της ζωής και του θανάτου, δεν περιωρίστηκε στη διαπίστωσή των, αλλά από την πρώτη στιγμή άρχισε τον αδυσώπητο αγώνα εναντίον κάθε νοσηρής ψυχικής εκδήλωσης. Φυσικά ίσως με τον Φρόυντ η ανθρώπινη ψυχή να έχασε το αφελώς μεταφυσικό της επίχρισμα, παρουσιάστηκε όμως σαν τιτανική δύναμη ανάμεσα στο σύμπαν των φαινομένων. Είναι αλήθεια πως ο Φρόυντ απογύμνωσε πλήθος κοινωνικών συμβατικοτήτων, γιατί απλούστατα δεν ήσαν τίποτα άλλο από επινοήσεις κι’ εκδηλώσεις των καταστροφικών ενστίκτων που είναι μέσα μας. Φανέρωσε την κακία και τις καταστροφικές δυνάμεις που κλείνει ο άνθρωπος, ταυτόχρονα όμως μας χάρισε και τη μέθοδο που θα μας σώση και θα μας λυτρώση. Κατέδειξε πανηγυρικά πως παρ’ όλη την πεισματική αντίδραση των ενστίκτων του θανάτου, η δύναμη της ζωής, που στον άνθρωπο εμφανίζεται με την εντατική δράση της λίμπιντο, αυτής της χιλιοπαρεξηγημένης λίμπιντο, αγκαλιάζει ολοένα ευρύτερους και συνθετώτερους οργανισμούς. Σ’ αυτό δε ακριβώς τείνει κι’ η ψυχαναλυτική αγωγή στο δυνάμωμα της ζωικής αυτής τάσης, στο ξάνοιγμα του δρόμου της ζωής από κάθε εμπόδιο και πρόσκομμα. Κι’ έτσι, όπως κι’ άλλη φορά το είπαμε, έχει δίκηο ο καθηγητής Hesnard, όταν χαρακτηρίζη την ψυχανάλυση σαν μια ανώτερη ηθική αντίληψη, γιατί σαν τέτοια αποβλέπει στην ενίσχυση κάθε στοιχείου ζωντανού που περικλείνει ο ανθρώπινος χαρακτήρας.
Για να πετύχη όμως τα συμπεράσματα αυτά ο Φρόυντ, δεν πάλαιψε μόνον εναντίον του επιστημονικού σκληροτραχηλισμού των συγχρόνων του, αλλά και εναντίον της φοβερής αντίστασης της ανθρώπινης ψυχής, της ψυχής του. Πριν να σημειώση την οριστική επιστημονική νίκη του, νίκησε τον εαυτό του. Αποκατέστησε πρώτα στα ένδον του την αρμονία και μετά ξεκίνησε για την πραγματοποίηση της παγκόσμιας σημασίας αποστολής του. Μ’ όλα αυτά η ζωή του μας δίνει τη δικαίωση της αξίας του, κι’ ο αγώνας του μας γεννάει το θαυμασμό και την ευλαβική συμπάθεια.
Του Κ. Λ. Μεραναίου, Η Καθημερινή, 11 ∆εκεμβρίου 1939
Ενάντιοι στους πειρατές του Είναι
Ο Ζίγκμουντ Φρόυντ υπήρξε ο πατέρας της ψυχανάλυσης – και ως πατέρας, ήταν φυσικό να γίνει αντικείμενο λατρείας, αλλά και έντονης αμφισβήτησης. Σήμερα, πενήντα χρόνια ακριβώς μετά τον θάνατό του, οι αρνητές του είναι περισσότεροι από τους πιστούς του. Ωστόσο, το γεγονός δεν είναι κάτι που θα ξένιζε ή θα πίκραινε τον ίδιο τον Φρόυντ. Το απόφθεγμα «Να αμφιβάλλεις για τα πάντα» θα είχε γοητεύσει τον Φρόυντ, αν το γνώριζε. Η αμφιβολία δεν τον εγκατέλειψε ποτέ – μονίμως βρισκόταν σε μια διανοητική κατάσταση που τον στερούσε από τις αυταπάτες και τον έφερνε πολύ κοντά σ’ εκείνους που πάντα εκφράζονται με απαισιοδοξία και απογοήτευση πάνω στην ανθρώπινη μοίρα.
«Αυτή η αμφιβολία, σημειώνει ο Ρολάν Ζακάρ στο βιβλίο του για τον Φρόυντ, είναι εκείνη που προσθέτει μια απόχρωση σοφίας και γαλήνης στους στοχασμούς του, εκείνη που τον ωθεί να γράφει: Πιστεύω πως η ψυχανάλυση είναι το τρίτο από τα δυσχερέστατα εκείνα επαγγέλματα, όπου είναι κανείς από πριν βέβαιος ότι θα αποτύχει· τα άλλα δύο είναι η τέχνη της εκπαίδευσης και η τέχνη της εξουσίας».
…Και οι επίγονοι
∆ύσκολο να αποφανθεί κανείς αν ο Φρόυντ απέτυχε ή όχι – όσο και αν δέχτηκε επιθέσεις όσο λίγοι, και αυτός και οι επίγονοί του. Πρόσφατα μάλιστα, το ιταλικό περιοδικό «Κινγκ», προλογίζοντας μια μεγάλη έρευνά του για την ψυχανάλυση σήμερα, με αφορμή την επέτειο των πενήντα χρόνων από τον θάνατο του Φρόυντ, γράφει: «Υπάρχουν οι κλασικοί ψυχαναλυτές και πρώτος απ’ όλους ο Φρόυντ· όμως υπάρχουν, δυστυχώς, και οι επίγονοί τους».
Σήμερα, η ψυχανάλυση έχει μετατραπεί από όργανο θεραπείας, γνώσης και απελευθέρωσης σε ένα νέο ναρκωτικό που αποενοχοποιεί το άτομο, δικαιολογεί τα πάντα και λύνει τα πάντα. Είμαστε αντίθετοι στον πειρασμό να χρησιμοποιούμε την ψυχανάλυση για να ερμηνεύουμε τον κόσμο ολόκληρο. Αντίθετοι στο βεντετισμό των θεραπευτών, αντίθετοι στις χρήσεις και τις καταχρήσεις της σκέψης του Ζίγκμουντ, αντίθετοι στον ναρκισσισμό των ασθενών. Είμαστε ενάντιοι στους «πειρατές του Είναι».
Όμως, ο ίδιος ο Φρόυντ, ήδη από το 1913 είχε απογοητευτεί από τους συνεργάτες του της «Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέννης» και τους μαθητές του. «Όχι μονάχα η ψυχανάλυση δεν στάθηκε ικανή να βελτιώσει το επιστημονικό επίπεδο των ψυχαναλυτών, όχι μονάχα δεν αύξησε την αξιοπρέπειά τους, αλλά και, γενικά, δεν συνέβαλε στη διαμόρφωση του χαρακτήρα», έγραφε στον Τζέιμς Πάτναμ. «Αυτό θα είναι πάντα για μένα μια απογοήτευση. Είχα πιθανότατα άδικο να το ελπίζω».
Αν η ψυχανάλυση σήμερα, σύμφωνα με ορισμένους πολεμίους της, έχει μετατραπεί σε εργαλείο χειραγώγησης των «ασθενών», την εποχή του Φρόυντ, όταν έκανε τα πρώτα της βήματα, αποτελούσε μια διαδικασία ολότελα διαφορετική.
*
Οι κανόνες βέβαια που τηρούνται σήμερα, είναι οι ίδιοι που έθεσε ο Φρόυντ: κάθε συνεδρία διαρκεί περίπου μία ώρα, ο αναλυόμενος ξαπλώνει, «για να μη βλέπει το πρόσωπο του αναλυτή, ώστε να μην τον επηρεάζει η έκφρασή του», και αρχίζει να ξεδιπλώνει τους συνειρμούς του. «Όλα πρέπει να λέγονται»: είναι ένας κανόνας που οφείλει να σέβεται ο αναλυόμενος και που, αντίστοιχό του, είναι η φιλική ουδετερότητα του θεραπευτή. Όμως, ο Φρόυντ δημιουργούσε κατά κανόνα θετική συναισθηματική μεταβίβαση (το γνωστό «transfert») στους «ασθενείς» του, πράγμα το οποίο δεν συμβαίνει πάντοτε σήμερα. Ο ποιητής Μπρούνο Γκετς περιγράφει με ενθουσιασμό την πρώτη του συνάντηση με τον Φρόυντ το 1904: «Ήρθε να με προϋπαντήσει, μου έσφιξε το χέρι, με παρακάλεσε να καθήσω και άρχισε να με εξετάζει προσεκτικά. Κοίταζα τα μάτια του, τα γεμάτα καλωσύνη και ζεστασιά, και την ίδια στιγμή είχα την εντύπωση πως ένα χέρι άγγιζε απαλά το μέτωπό μου – και πως αμέσως έσβηναν οι πόνοι μου. Α! είπα μέσα μου, να λοιπόν ένας άνθρωπος-φάρμακο απ’ αυτούς που συναντάς μονάχα στις Ινδίες. ∆εν έχεις ανάγκη από τη μέθοδό του, θα έφτανε να πει μια μαγική λέξη, για να νιώσεις κιόλας ευδιάθετος, σχεδόν γιατρεμένος… Αυτός, φίλοι μου, μάλιστα – είναι γιατρός! Ποτέ μου δεν είχα συναντήσει τέτοιον άνθρωπο. Ένιωσα αμέσως απόλυτη εμπιστοσύνη».
Πώς όμως θα χαρακτήριζε ο ίδιος ο Φρόυντ τον εαυτό του; Ή πώς τον έβλεπαν οι άλλοι, οι συνεργάτες και οι σύγχρονοί του, που δεν πέρασαν από το περίφημο ψυχαναλυτικό ντιβάνι του;
*
Ο Φρόυντ αμφισβητούσε τη δυνατότητα να γράψει κανείς μια ειλικρινή βιογραφία. «∆εν μπορούμε να γίνουμε βιογράφοι», έγραψε, «χωρίς να συμβιβαστούμε με την ψευδολογία, με την απόκρυψη, την υποκρισία, την κολακεία, για να μην αναφέρουμε και τη συγκάλυψη της ίδιας μας της ακατανοησίας. Η βιογραφική αλήθεια είναι απροσπέλαστη. Ακόμα και αν μπορούσε κανείς να την προσεγγίσει, δεν θα ήταν δυνατό να τη χρησιμοποιήσει». Έτσι, ακόμη και στα δύο βιβλία του, που περιλαμβάνουν τα αποτελέσματα της «αυτο-ανάλυσής» του, την επώδυνη πορεία του προς την αναζήτηση του εσωτερικού ανθρώπου, την «Ερμηνεία των ονείρων» και την «Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής», δεν περιέλαβε βιογραφικές λεπτομέρειες. Ήταν λοιπόν φυσικό να δημιουργηθεί γύρω από το πρόσωπό του μια τεράστια μυθολογία: άλλοι τον θεωρούσαν έναν ακόλαστο, έναν διεφθαρμένο και άλλοι έναν αυστηρό ηθικολόγο, έναν πειθαρχημένο μονομανή, έναν εγωκεντρικό και, εν τέλει, δυστυχή άνθρωπο. Επί πλέον, δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι ιστορικοί και ψυχαναλυτές, που επεχείρησαν ν’ αναζητήσουν τη «βιογραφική αλήθεια» του Φρόυντ. «Η συγκομιδή», λέει ο Ρολάν Ζακάρ, «είναι τόσο πλούσια, ώστε θα λέγαμε πως ο Φρόυντ –πιθανότητα μαζί με τον Προυστ– είναι ο δημιουργός που η ζωή του μας είναι πιο οικεία απ’ όλες».
Πλαισιωμένος από τον θρύλο του, ο Φρόυντ έχει με τα χρόνια μετατραπεί σε θυμικό ήρωα: για να προασπίσουν αποτελεσματικότερα τον «Σκοπό», οι ψυχαναλυτές τόνισαν από τη μια μεριά, υπερβολικά, την εχθρική υποδοχή που δήθεν περιέβαλλε τις θεωρίες του –υποδοχή από έναν κόσμο απροετοίμαστο– και από την άλλη υπερεκτίμησαν την «πρωτοτυπία» του, αποδίδοντάς του πολλές φορές ανακαλύψεις που είχαν γίνει από τους προκατόχους του, τους αντιζήλους του ή τους μαθητές του.
Όμως ο Φρόυντ δεν ήταν παρά ένας άνθρωπος της εποχής του, που ένιωθε, καθώς σημειώνει η Μαρτ Ρομπέρ, «γιος του Γκαίτε, του Σίλλερ, του Βιργίλιου, του Σοφοκλή, του Σαίξπηρ και τελικά –γιατί πρόκειται στ’ αλήθεια για ένα τέλος ή μάλλον για μια αξιομνημόνευτη αρχή– ανακάλυψε στον εαυτό του μια κρυφή συγγένεια με τον μοιραίο γιο του γερο-βασιλιά Λαΐου – πράγμα που του φέρνει την τόσο ποθητή δόξα, αλλά και σύντομα τον εξυψώνει σε ένα είδος ηγεμονίας. Με την ανακάλυψη της ψυχανάλυσης, με την ανατροπή των πιο εμπεδωμένων αξιών της εποχής του (την άρνηση δηλαδή της διάκρισης ανάμεσα στο φυσιολογικό και το παθολογικό, την επισήμανση της σεξουαλικότητας της παιδικής ηλικίας, την υπογράμμιση τόσο της ισχύος του πόθου, όσο και εκείνης των καταστροφικών δυνάμεων που ενέχονται στο υποκείμενο, ο Φρόυντ, σύμφωνα με τη Μ. Ρομπέρ, μπορεί πια να δηλώσει: «∆εν είναι πια Εβραίος ούτε Γερμανός, ούτε οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να κατονομαστεί. Μόνη του επιθυμία», λέει η Ρομπέρ, «είναι να μην ανήκει σε κανένα, ούτε και σε καμιά ήπειρο, αλλά μονάχα στα έργα του, να είναι γιος του έργου του, που αφήνει αιώνες τώρα ένα τεράστιο ερωτηματικό σχετικά με το μυστήριο της ταυτότητάς του». Και να εξομολογείται στον φίλο του Βίλχεμ Φλις στα 1900: «Στην πραγματικότητα, δεν είμαι ούτε ένας επιστήμονας, ούτε ένας ερευνητής, ούτε ένας πειραματιστής, ούτε καν ένας στοχαστής. Από τη φύση μου, είμαι μονάχα ένας κονκισταδόρος, ένας εξερευνητής –αν προτιμάς αυτόν τον όρο– κι έχω όλη την περιέργεια, την τόλμη, την επιμονή που χαρακτηρίζει το είδος τούτο των ανθρώπων. Σε γενικές γραμμές δεν αναγνωρίζεται η αξία τους, παρά μονάχα όταν πετύχουν, όταν ανακαλύψουν κάτι το ουσιαστικό: διαφορετικά, παραμερίζονται».
Της Κατερίνας Σχινά, Η Καθημερινή, 24 Σεπτεμβρίου 1989
