Η Μάργκαρετ Χίλντα Θάτσερ υπήρξε η πρώτη γυναίκα Βρετανίδα πρωθυπουργός και η μακροβιότερη τον 20ό αιώνα. Με σπουδές χημείας και, στη συνέχεια, νομικής, αφού εργάστηκε ως δικηγόρος, εξελέγη βουλευτής το 1959. ∆ιορίστηκε πρώτη φορά υπουργός από τον Έντουαρτ Χιθ, τον οποίο νίκησε αργότερα στις εκλογές για την ηγεσία του Συντηρητικού Κόμματος, για να γίνει έτσι η πρώτη γυναίκα που ηγήθηκε μεγάλου πολιτικού κόμματος στο Ηνωμένο Βασίλειο. Επί πρωθυπουργίας της, έγινε μια προσπάθεια για επανευθυγράμμιση προς τις φιλελεύθερες πολιτικές στη Βρετανία, με την εισαγωγή σειράς οικονομικών μεταρρυθμίσεων που αποσκοπούσαν στη μείωση του μεγάλου πληθωρισμού. Η δημοτικότητά της, που είχε μειωθεί αρκετά εν μέσω ύφεσης και αυξανόμενης ανεργίας, γρήγορα θα ανέκαμπτε μετά την επικράτηση στην Κρίση των Φόκλαντ και τη σταδιακή ανάκαμψη της οικονομίας, με αποτέλεσμα την επανεκλογή της το 1983. Τελευταία φορά επανεξελέγη το 1987. Τρία χρόνια αργότερα, η Θάτσερ παραιτήθηκε από πρωθυπουργός και αρχηγός του κόμματος. Ως βαρώνη του Κέστεβεν στην κομητεία του Λινκολνσάιρ, είχε το δικαίωμα να συμμετάσχει στη Βουλή των Λόρδων, όπου και εξελέγη. Πέθανε από εγκεφαλικό το 2013, σε ηλικία 87 ετών. Στην παρούσα έκδοση ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει τις διαφορετικές πτυχές της, όπως έχουν παρουσιαστεί από την Καθημερινή.
Ισχυρό αποτύπωμα
Έχουν ειπωθεί παρά πολλά για τα έργα και τις ημέρες της Μάργκαρετ Θάτσερ. Το γεγονός ότι ακόμη λέγονται πολλά δείχνει το ισχυρό αποτύπωμα που άφησε στον κόσμο, είτε για το καλύτερο είτε για το χειρότερο. Αν ψάξει κάποιος στο ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο Amazon, θα βρει πάνω από 500 βιβλία κάθε είδους και σε κάθε γλώσσα για τη «Σιδηρά Κυρία», όπως τη βάφτισε το Ράδιο Μόσχα το 1976, έπειτα από μια σφοδρή επίθεσή της στην επεκτατική πολιτική της ΕΣΣ∆. ∆έκα από αυτά είναι δικά της. Υπάρχουν πάρα πολλές βιογραφίες τρίτων· δοκίμια για την πολιτική της στην οικονομία, στις κοινωνικές υποθέσεις, στις διεθνείς σχέσεις· εγχειρίδια θατσερικού μάνατζμεντ· συλλογές ρητών της· η ζωή της έγινε παραμύθι για μικρά παιδιά· εικονογραφημένα δοκίμια για τον θατσερισμό. Κι όλα αυτά σε δεκάδες γλώσσες όλου του κόσμου.
∆έκα χρόνια μετά τον θάνατό της (2013) και τριάντα ένα μετά την αποχώρησή της από την πολιτική (1992), η Θάτσερ εξακολουθεί να κατέχει (τουλάχιστον στη Βρετανία) τον μεταπολιτικό ρόλο που η ίδια έδωσε στον εαυτό της, όταν αναγκάστηκε να αποχωρήσει από την πρωθυπουργία το 1990: «∆εν θα κρατώ το τιμόνι, αλλά θα είμαι μια πολύ καλή οδηγός στο πίσω κάθισμα».
Πράγματι! Οι Βρετανοί ακόμη πίνουν νερό στ’ όνομά της και το φάντασμά της ορίζει και σήμερα τις πολιτικές της Βρετανίας. Η κυριαρχία του Συντηρητικού κόμματος από το 1979, όταν η ίδια εξελέγη για πρώτη φορά πρωθυπουργός, μέχρι σήμερα διακόπηκε μόνο μία φορά από τους Εργατικούς, οι οποίοι όμως για να εκλεγούν έγιναν κι αυτοί… θατσερικοί με «σοσιαλιστικό πρόσωπο».
Βεβαίως, ούτε η Θάτσερ ήταν αμιγώς νεοφιλελεύθερη, τουλάχιστον όχι όσο η νεοελληνική δαιμονογραφία την παρουσιάζει. Κατά τη δεκαετία της διακυβέρνησής της, 1979-1990, οι δημόσιες δαπάνες αυξήθηκαν (σε αποπληθωρισμένες τιμές) κατά 12,9%. Αστυνομία και ∆ικαιοσύνη είδαν τις μεγαλύτερες αναλογικώς αυξήσεις (53,3%), αλλά επίσης τα κονδύλια αυξήθηκαν σε: εργασία και επανεκπαίδευση 33,1%· Εθνικό Σύστημα Υγείας 31,8%· κοινωνική ασφάλιση 31,8%· παιδεία 13,7%, ποσοστό πολύ μεγαλύτερο από την αύξηση των δαπανών στην Άμυνα (9,2%). Από την άλλη πλευρά, τσεκούρωσε τις δαπάνες για στέγαση (-67%) και τις επιδοτήσεις στο εμπόριο και στη βιομηχανία (-38,2%). Αυτοί ήταν τομείς που ιδιωτικοποίησε.
Μπορεί σήμερα να ακούγεται περίεργο, αλλά πριν από τη δεκαετία του ’80 οι περισσότερες μεγάλες επιχειρήσεις της Βρετανίας (πολιτική αεροπορία, εργοστάσια αυτοκινήτων, ορυχεία, ακόμη και μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών) ήταν κρατικές. Αυτή ήταν η μεγάλη νεοφιλελεύθερη επανάσταση της Θάτσερ. Προχώρησε σε τεράστιες ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων οργανισμών, με πρώτη τη ∆ημόσια Εταιρεία Φορτηγών· μέχρι και τα φορτηγά ήταν κρατικά.
Ο χαρακτηρισμός «Σιδηρά Κυρία» δικαιώθηκε τα χρόνια της διακυβέρνησής της από την παροιμιώδη αποφασιστικότητά της.
Η ιδιωτικοποίηση δεν έγινε με κάποιον στρατηγικό –όπως λέμε σήμερα– επενδυτή, αλλά με την προσφορά των μετοχών στο κοινό. Η τεράστια συμμετοχή των πολιτών στην προεγγραφή για την αγορά μετοχών ήταν πράσινο φως για την περαιτέρω ανάπτυξη, αυτού που αργότερα ονομάστηκε «λαϊκός καπιταλισμός». Όλες οι μεγάλες κρατικές εταιρείες, από αυτοκινητοβιομηχανίες μέχρι σιδηροδρόμους, βγήκαν προς πώληση. Οι ζημιογόνες δημόσιες επιχειρήσεις έγιναν ιδιωτικές και κερδοφόρες. Ο αχός εκείνης της επανάστασης παραμένει και σήμερα, γι’ αυτό μας φαίνεται περίεργο το ότι υπήρχαν κρατικές αυτοκινητοβιομηχανίες.
Οι επικριτές της της καταλογίζουν ότι με την πολιτική της ξήλωσε ολόκληρο τον παραγωγικό ιστό της χώρας (βιομηχανίες, ορυχεία κ.λπ.), κάνοντας έτσι τη Βρετανία χρηματοοικονομικό κέντρο του κόσμου, αλλά την οικονομία της εξαιρετικά ευαίσθητη στους χρηματοοικονομικούς κύκλους και συνεπώς ασταθή. Οι υποστηρικτές της λένε ότι οι κύκλοι στην οικονομία είναι αναγκαίο κακό. «Αν σταθερή οικονομία σημαίνει στάσιμη οικονομία, τότε οι επικριτές της οικονομικής πολιτικής της Θάτσερ έχουν δίκιο», είπε στο BBC ο πρόεδρος του Ινστιτούτου Άνταμ Σμιθ, Μάντσεν Πάιρι. Τα νούμερα όμως δεν δείχνουν δραστικές αλλαγές. Το 1970, ο δευτερογενής τομέας (παραγωγή προϊόντων) ήταν 20,57% του ΑΕΠ. Το 1979, όταν ανέλαβε η Θάτσερ, είχε πέσει σχεδόν τρεις μονάδες: 17,62% του ΑΕΠ. Έντεκα χρόνια μετά, όταν έφυγε από την πρωθυπουργία, έπεσε κατά δύο μονάδες, στο 15,18% του ΑΕΠ. Το 2021 ήταν 9,5% του ΑΕΠ, αλλά δεν γνωρίζουμε αν αυτή η διαρκής (σχετική) συρρίκνωση οφείλεται στην κληρονομιά της Θάτσερ ή ήταν αναπόφευκτη για μια εύρωστη οικονομία. Το ΑΕΠ της Βρετανίας ήταν 130,7 δισεκατομμύρια δολάρια το 1970 και έφτασε τα 3,13 τρισεκατομμύρια το 2021.
Εκεί που συμφωνούν όλοι είναι ότι επί των ημερών της αυξήθηκαν τρομακτικά οι ανισότητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρώτο δημοσιονομικό μέτρο που πήρε όταν ανέλαβε την πρωθυπουργία ήταν να μειώσει τους (υπερ)υψηλούς φορολογικούς συντελεστές εισοδήματος, που έφταναν μέχρι το 83% (!) και ταυτοχρόνως να διπλασιάσει σχεδόν τον Φόρο Προστιθέμενης Αξίας από το 8 στο 15%. Η ανεργία επί των ημερών της εκτινάχθηκε σε επίπεδα που είχε να δει η Βρετανία από την περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης του Μεσοπολέμου. Το 1979, το 13,4% του πληθυσμού ζούσε κάτω από το όριο της φτώχειας, που είναι το 60% του μέσου εισοδήματος. Το 1990, το ποσοστό αυτό σκαρφάλωσε στο 22,2%, ήτοι 12 εκατομμύρια άνθρωποι. ∆εν ξέρουμε τι θα γινόταν αν δεν υπήρχε η Θάτσερ, αλλά αυτές οι ανισότητες δημιουργούν χαμένες γενιές. Παιδιά μεγαλώνουν με την πίκρα της αδικίας που τα οδηγούν σε παραβατικές συμπεριφορές, είτε με πολιτική λεοντή είτε χωρίς αυτήν.
Ο χαρακτηρισμός «Σιδηρά Κυρία», που της προσέδωσε πολύ νωρίς το Ράδιο Μόσχα, δικαιώθηκε τα χρόνια της διακυβέρνησής της από την παροιμιώδη αποφασιστικότητά της. Ο πόλεμος που εξαπέλυσε κατά της Αργεντινής με αφορμή τα Φόκλαντ το 1982 την έσωσε από εκλογική συντριβή τον επόμενο χρόνο. Το 1984 δεν κάμφθηκε από την απεργία του ισχυρού συνδικάτου των ανθρακωρύχων, παρόλο που η απεργία κράτησε πάνω από έναν χρόνο και μπήκαν στον χορό κι άλλοι κλάδοι εργαζομένων. Ούτε επέδειξε ανθρωπιά στην απεργία πείνας των Ιρλανδών φυλακισμένων του Ιρλανδικού Ρεπουμπλικανικού Στρατού (IRA) το 1981. ∆έκα από αυτούς πέθαναν από εξάντληση (εις εξ αυτών, ο Μπόμπι Σαντς, ήταν εκλεγμένος βουλευτής) και τελικώς ο IRA κατήργησε τις απεργίες πείνας ως όπλο διαμαρτυρίας. Η ρήση της «η κυρία δεν γυρίζει» έγινε σταθερή πολιτική της. Στο συνέδριο των Συντηρητικών στο Μπράιτον (10.10.1980), όλοι περίμεναν ότι η νεοεκλεγείσα πρωθυπουργός Μάργκαρετ Θάτσερ θα έβλεπε την τεράστια ανεργία που ενίσχυσαν οι πολιτικές της. Έξω από το συνεδριακό κέντρο βρίσκονταν χιλιάδες διαδηλωτές φωνάζοντας συνθήματα για το «δικαίωμα στη δουλειά». Όλες οι εφημερίδες είχαν στον τίτλο τους τη φράση «U-Turn»· στα ελληνικά αποδίδεται «στροφή 180 μοιρών» ή στα καθ’ ημάς «kolotoumpa». Η Μάργκαρετ Θάτσερ, φορώντας το κλασικό μπλε ταγεράκι και κρατώντας πάντα τη μικρή τσαντούλα, ανέβηκε στο βήμα και με αργή και κάπως στριγκιά φωνή ξεκαθάρισε τα πράγματα: «Γι’ αυτούς που περιμένουν με κομμένη την ανάσα να ακούσουν το αγαπημένο κλισέ των ΜΜΕ, το U-turn, ένα έχω να τους πω: You turn if you want (Γυρίστε εσείς αν θέλετε). Η κυρία δεν γυρίζει».
Έτσι όμως, διά της ακαμψίας, έχασε την πρωθυπουργία το 1990. Η επιμονή της για ένα είδος «κεφαλικού φόρου» και η αντιευρωπαϊκή της στάση μαζί με την απολυταρχική της συμπεριφορά προς τους υπουργούς της («∆εν με νοιάζει αν μιλούν πολύ οι υπουργοί μου, όταν κάνουν αυτό που τους λέω») δημιούργησαν πολλές δυσαρέσκειες εντός του Συντηρητικού κόμματος. Το 1990, κατά την εκλογή νέου προέδρου στο κόμμα των Συντηρητικών, η πρωθυπουργός Θάτσερ δεν μπόρεσε να εκλεγεί από τον πρώτο γύρο και οι ενδείξεις δεν ήταν ευοίωνες για τον δεύτερο γύρο. Ανακοίνωσε την παραίτησή της και στήριξε τον Τζον Μέιτζορ, ο οποίος και εξελέγη…
Πάσχος Μανδραβέλης
«Νομίζω ότι έχουμε περάσει μια περίοδο όπου σε πάρα πολλούς ανθρώπους δόθηκε να καταλάβουν ότι αν έχουν κάποιο πρόβλημα, είναι δουλειά της κυβέρνησης να το αντιμετωπίσει. […] Ρίχνουν το πρόβλημά τους στην κοινωνία. Και, ξέρετε, δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως η κοινωνία. Υπάρχουν μεμονωμένοι άνδρες και γυναίκες, και υπάρχουν οικογένειες. Και καμία κυβέρνηση δεν μπορεί να κάνει τίποτα παρά μόνο μέσω των ανθρώπων, και οι άνθρωποι πρέπει να κοιτάξουν πρώτα τον εαυτό τους. Είναι καθήκον μας να προσέχουμε τον εαυτό μας και μετά να προσέχουμε και τον πλησίον μας».
Μάργκαρετ Θάτσερ
«Χρυσή δεκαετία»
∆έκα χρόνια στην εξουσία συμπληρώνει αυτές τις ημέρες η Μάργκαρετ Θάτσερ, η πρωθυπουργός μιας από τις μεγαλύτερες χώρες του κόσμου, με το σπάνιο προνόμιο να έχει κερδίσει τρεις συνεχείς εκλογικές αναμετρήσεις. ∆έκα χρόνια επιτευγμάτων, πολυσυζητημένων αλλαγών, αμφισβητήσεων και αναγνώρισης. Μοναδικό αναμφισβήτητο στοιχείο το ότι η Σιδηρά Κυρία έθεσε τη σφραγίδα της παντού: στην οικονομία, στην πολιτική, στη διακυβέρνηση, στην παγκόσμια τάξη πραγμάτων, στην ποιότητα ζωής της Βρεταννίας, καθώς βαδίζει προς τον 21ο αιώνα.
Η κυριαρχία της σχεδόν απόλυτη, δεν υπάρχει πρόβλημα το οποίο να μην μπορεί να επιλύσει, δεν υπάρχει κυβερνητική επιτυχία την οποία να μην κατάφερε να οικειοποιηθεί ως προσωπικό της θρίαμβο. Στο ενεργητικό της εγγράφονται επιτεύγματα υψηλού, διεθνούς επιπέδου –ηγείται σχεδόν της Ευρώπης, υπήρξε κάτι περισσότερο από συνομιλητής, σχεδόν «σύμβουλος» του προέδρου Ρέηγκαν, έχει μια στενή σχέση με τον Γκορμπατσώφ, διευθύνει την κοινοπολιτεία και φιλοδοξεί να αποκτήσει έναν ενεργότερο ρόλο- κι ακόμη ο επιτυχής χειρισμός εσωτερικών θεμάτων όπως τα ναρκωτικά κι ο χουλιγκανισμός.
Αλλά, παράλληλα, πολλοί της καταμαρτυρούν ορισμένα αρνητικά γνωρίσματα του χαρακτήρα της, που ωστόσο αποδείχθηκαν οι στυλοβάτες της πολιτικής επιτυχίας της: τον δεσποτισμό, την άκαμπτη αίσθηση ηθικής ακεραιότητας κι εντιμότητας και κυρίως την υπερβολική αυτοπεποίθηση για την ορθότητα των απόψεών της.
Η συμπλήρωση δέκα χρόνων στην εξουσία είναι μια καλή ευκαιρία για απολογισμούς και ήδη τις τελευταίες ημέρες συζητείται πολύ ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε την περασμένη ∆ευτέρα με τον τίτλο «Μία από μας: μία βιογραφία της Μάργκαρετ Θάτσερ” και συγγραφέα τον Ούγκο Γιανγκ. Ο τίτλος του βιβλίου, σύμφωνα με τον «Εκόνομιστ», είναι ειρωνικός, γιατί η Θάτσερ ποτέ δεν έγινε ένας από «εμάς», αν η αντωνυμία εκφράζει την παλιά βρεταννική κοινωνία της πλειοψηφίας του λαού. Αλλά είναι «μία από εμάς», σύμφωνα με τον συγγραφέα, υπό την έννοια ότι εξελέγη από το λαό και τον εκπροσωπεί επί δέκα συνεχή έτη.
Ολόκληρη η καριέρα της Μάργκαρετ Θάτσερ, όπως σημειώνει ο Ούγκο Γιανγκ στο βιβλίο του, αποτελεί τον θρίαμβο ενός αουτσάιντερ που, όταν χρειάσθηκε να επιλέξει αν θα γίνει μέρος του κατεστημένου του κόμματός της ή αν θα πραγματοποιήσει μία επίθεση εναντίον του, επέλεξε χωρίς δισταγμό το δεύτερο. Πρίν από 15 χρόνια, η Θάτσερ είχε τη φήμη ότι μιλούσε πολύ και συχνά και κανένας δεν έδειχνε να την προσέχει, αλλά κατάφερε μέσα σε πέντε χρόνια να υπερφαλαγγίσει τους αστέρες του Συντηρητικού Κόμματος και να γίνει αρχηγός του.
Γεννήθηκε για να γίνει πολιτικός, λένε κάποιοι σχολιαστές. Και φαίνεται ότι καλλιεργούσε από την παιδική ηλικία της τα απαιτούμενα προσόντα για να το επιτύχει. Μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της είχε ο πατέρας της, ένας πολύ προσεκτικός άνθρωπος με απεριόριστο θαυμασμό για κάποιες βικτωριανές αρχές όπως η σκληρή εργασία, η αυτάρκεια, η αυστηρή οικονομική διαχείριση, η αίσθηση του καθήκοντος. «Το χιούμορ δεν χαρακτήρισε ούτε τον πατέρα της ούτε την ίδια», έλεγε μία από τις στενότερες φίλες της.
Από την ώρα που η νεαρή Μάργκαρετ εγκατέλειψε τη γενέτειρά της, το Γκράνθαμ του Λίνκλονσάιρ, άφησε πίσω της κι ό,τι χαρακτήριζε τη μέση Αγγλία: την τάξη της καθημερινής ζωής, την άχρωμη αξιοπρέπεια των ανθρώπων της και τη μαλθακότητα μπροστά σε κάθε αλλαγή. Κι αυτομάτως απέκτησε την τυπική σκέψη και συμπεριφορά των ανθρώπων της νότιας Αγγλίας, που δεν έχει ταξικά και τοπικά όρια.
Η ρήξη με τον τόπο της, την τάξη και τη θρησκεία της οριστικοποιήθηκε με τον γάμο της με τον Ντένις Θάτσερ, που την εισήγαγε στην μεγάλης επιρροής μεσαία τάξη. Ο Ντένις, εκτός των άλλων, της προσέφερε και το μεγάλο πλεονέκτημα απέναντι στους άρρενες συναδέλφους της στην πολιτική, την οικονομική ασφάλεια που δεν χρειάσθηκε να έχει εξασφαλίσει μόνη της για να προωθήσει τις πολιτικές φιλοδοξίες της. Κι απ’ αυτή την άποψη η Μάργκαρετ παρουσίαζε ομοιώτητες με την προσγειωμένη αριστοκρατία των Τόρυς, ένα στοιχείο του κόμματος που η ίδια έφθασε αργότερα να περιφρονεί βαθύτατα.
Η πολιτική καριέρα της σημείωνε συνεχή άνοδο, με αποκορύφωμα την εγκατάστασή της στην Ντάουνινγκ Στρητ. Στα δέκα χρόνια που ηγείται της κυβέρνησης ευτύχησε να κυβερνά χωρίς κοινοβουλευτική αντιπολίτευση -αυτή είναι πεποίθηση ακόμη και πολλών αντιπολιτευόμενων- και χωρίς πίεση από πολλές πλευρές, ενώ ο στωικισμός των Βρεταννών εγγυάτο την κοινωνική ειρήνη, απαραίτητο πλαίσιο για την επίτευξη προόδου.
Οι μεγάλες επιδόσεις της Θάτσερ σημειώθηκαν, πάντως, στον οικονομικό τομέα κατά γενική παραδοχή. Με ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης 4%, το 1988 -έβδομο κατά σειρά έτος ανάπτυξης- η Βρεταννία έπαψε οριστικά να θεωρείται ο ασθενής της Ευρώπης […].
Παρ’ όλα αυτά η διεθνής αναγνώριση της Βρεταννίας ως υπολογίσιμης δύναμης δεν μειώθηκε αυτά τα δέκα χρόνια, το αντίθετο μάλιστα, εμπεδώθηκε χάρη σε τρεις αποφασιστικούς παράγοντες, όπως επισημαίνει ο Ούγκο Γιανγκ. Ο πρώτος είναι ο πόλεμος των Φάλκλαντς, από τον οποίο η Θάτσερ βγήκε θριαμβευτικά νικήτρια, εξασφαλίζοντας την πανηγυρική επανεκλογή της, ο δεύτερος είναι η οικονομική ανάκαμψη με όλους τους περιορισμούς της και ο τρίτος είναι η ίδια η Μάργκαρετ Θάτσερ.
Αυτή η αυταρχική γυναίκα κατόρθωσε να γοητεύσει τον κόσμο στις περισσότερες χώρες που επισκέφθηκε κι ακόμη και στη ∆υτική Ευρώπη, που έχει υποστεί και υφίσταται τη σκληρή γλώσσα της και την άταγκτη πολιτική της, η αρχική δυσφορία έχει συχνά μετατραπεί σε σεβασμό προς το πρόσωπό της.
Η μακροβιότερη πρωθυπουργός της σύγχρονης Ευρώπης έχει τον δικό της τρόπο άσκησης της εξουσίας. ∆ιαθέτει το ένστικτο του πραγματικού ηγέτη για το τι έχει απήχηση στον λαό, έστω κι αν πρόκειται για πράγματα τόσο διαφορετικά όσο η Νότια Αφρική και το πρόβλημα της στέγασης, η πυρηνική βόμβα και η λογοκρισία. Αλλά κατατρύχεται κυριολεκτικά από την ανάγκη να είναι και να φαίνεται στους άλλους σωστή σε όλες τις ενέργειές της. Το σφάλμα όπως και η αμαρτία δεν συμβιβάζονται με την εικόνα που έχει για τον εαυτό της και προσφέρει στους άλλους. Και δεν διστάζει, όταν οι συνθήκες το απαιτούν, να διαλέξει τον αυταρχισμό από τη μετριοπάθεια, να επιδείξει προσόντα που θα ταίριαζαν σε δικτάτορα.
Όπως σημειώνει ο «Εκόνομιστ», αυτές οι διαπιστώσεις δεν σημαίνουν οπωσδήποτε αντιθατσερική πολεμική, αλλά αντικειμενική παρατήρηση ενός φαινομένου που εξακολουθεί να εντυπωσιάζει τον κόσμο το ίδιο σήμερα όπως και πριν από δέκα χρόνια.
Της Βούλας Μαργαρίτη, Η Καθημερινή, 16 Απριλίου 1989
Η δεκαετία της κ. Θάτσερ
Όταν η Μάργκαρετ Θάτσερ εξελέγη πρωθυπουργός της Βρεταννίας στις 4 Μαΐου 1979, κανείς, ούτε Βρεταννός ούτε αλλοδαπός παρατηρητής, μπορούσε να διανοηθεί, ή μάλλον καλύτερα να προβλέψει, ότι το μέχρι χθες «αουτσάιντερ» του συντηρητικού κόμματος της Βρεταννίας θα εξελισσόταν σε θεσμό και ότι θα κέρδιζε τον τίτλο του μακροβιότερου πρωθυπουργού της σύγχρονης Ευρώπης.
Σήμερα, δέκα χρόνια μετά, πολλοί Βρεταννοί έχουν σχεδόν λησμονήσει πώς ήταν η ζωή τους πριν από την Μάργκαρετ Θάτσερ, αρκετοί αρνούνται να φαντασθούν πώς θα είναι η ζωή τους χωρίς αυτήν, ενώ ορισμένοι οικονομολόγοι διερωτώνται εάν ο «θατσερισμός» θα επιβιώσει και χωρίς την Θάτσερ.
Τον 18ο αιώνα ο Σκωτσέζος φιλόσοφος και οικονομολόγος Άνταμ Σμιθ περιέγραψε τη Βρεταννία ως ένα έθνος μικροεμπόρων (Shopkeepers) που μάχονται για την επικράτηση του ελεύθερου εμπορίου στο εξωτερικό και την καθιέρωση του ανταγωνισμού στο εσωτερικό. Μετά τον ∆εύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι οικονομικές ελευθερίες, όπως τουλάχιστον υποστηρίζει ο ειδικευμένος στις ιδιωτικοποιήσεις Madsen Pirie στο αμερικανικό περιοδικό «Reason», έδωσαν τη θέση τους στον σοσιαλισμό κάτω από την ηγεσία εργατικών κυβερνήσεων. Αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής ήταν η πάλαι ποτέ υπερήφανη βρεταννική βιομηχανία να εθνικοποιηθεί και πολύ σύντομα η οικονομία της χώρας να καταληφθεί από πανικό.
Όταν το 1979 η Μάργκαρετ Θάτσερ έγινε πρωθυπουργός, οι εθνικοποιημένες βιομηχανίες απορροφούσαν το 10% του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος και η Βρεταννία είχε να παρουσιάσει προς τα έξω ένα χαμηλό βιοτικό επίπεδο σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Ειδικότερα, εκείνη την περίοδο η ∆υτική Γερμανία και η Γαλλία αναπτύσσονταν με ρυθμό 3-5% ετησίως, ενώ η Βρεταννία μόλις και μετά βίας άγγιζε το 2%. Η Βρεταννή πρωθυπουργός έθεσε αμέσως σε εφαρμογή την πολιτική της αποκρατικοποίησης της οικονομίας, «πουλώντας» έναν μεγάλο αριθμό εθνικοποιημένων επιχειρήσεων σε ιδιώτες. Με τον τρόπο αυτόν η κ. Θάτσερ κατάφερε να μετατρέψει παραδοσιακά «αιμορραγούντες» τομείς του ∆ημοσίου σε επικερδείς επιχειρήσεις, παρέχοντας τη δυνατότητα στους εργαζομένους να αποκτήσουν μετοχές στις εταιρείες τους, παρά τη σθεναρή αντίσταση των ηγετών των συνδικάτων τους. Ο «λαϊκός» καπιταλισμός που είχε υποσχεθεί προεκλογικά η Θάτσερ είχε ήδη δρομολογηθεί.
Σήμερα οι συγκοινωνίες, οι τηλεπικοινωνίες, οι βρεταννικές αερογραμμές, ορισμένες αυτοκινητοβιομηχανίες, η εταιρεία παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος κ.ά. ανήκουν πλέον σε ιδιώτες, με αποτέλεσμα να έχει ανακουφισθεί ο κρατικός προϋπολογισμός, να υπάρξει για πρώτη φορά πλεόνασμα και οι νέοι κάτοχοι μετοχών να απολαμβάνουν σήμερα την κρυφή γοητεία του καπιταλισμού.
Όταν το 1979 η Μάργκαρετ Θάτσερ έγινε πρωθυπουργός, το συντεχνιακό κράτος είχε επεκταθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να περιορίζει τις κυβερνήσεις στο να εφαρμόζουν την πολιτική τους. Η κ. Θάτσερ, χωρίς να υπολογίσει το κόστος του επιχειρήματός της, καθυπόταξε τα εργατικά συνδικάτα. Ποιος δεν θυμάται τις 359 ημέρες απεργίας του πανίσχυρου τότε συνδικάτου των ανθρακωρύχων και τον «βασιλιά» τους, τον Άρθουρ Σκάργκιλ;
Σήμερα υπάρχουν τρία εκατομμύρια λιγότεροι συνδικαλιστές, πολύ λιγότερες απεργίες και τα εργατικά συνδικάτα ελέγχονται αυστηρά από συγκεκριμένη νομοθεσία.
Όταν το 1979 η Μάργκαρετ Θάτσερ έγινε πρωθυπουργός, η κυβέρνηση κατείχε το 35% των κατοικιών της Βρεταννίας. ∆ηλαδή ένας στους τρεις Βρεταννούς διέμενε σε κρατικό σπίτι. Η βρεταννική Βουλή με την ψήφιση νέου νόμου παρέσχε τη δυνατότητα στους ενοικιαστές να αγοράσουν τα σπίτια τους 50% φθηνότερα από τις τρέχουσες τιμές της αγοράς.
Σήμερα, το 64% των σπιτιών στη Βρεταννία ανήκουν σε ιδιώτες.
Όταν το 1979 η Μάργκαρετ Θάτσερ έγινε πρωθυπουργός, ο πληθωρισμός κάλπαζε σε υψηλές για την Ευρώπη τιμές.
Σήμερα, ύστερα από μια καθοδική πορεία, ο πληθωρισμός έχει και πάλι ανέβει, αγγίζοντας το 8%. Ωστόσο, κι ενώ η ανεργία αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού, η σταθερότητα του οικονομικού συστήματος έχει πλήρως αποκατασταθεί και η βρεταννική οικονομία, με την κατάργηση του ελέγχου στις τιμές, στους μισθούς και στα εισρέοντα κεφάλαια, έγινε και πάλι ανταγωνιστική, ενώ ο ρυθμός ανάπτυξης κυμαίνεται γύρω στο 4%.
Εκείνο που θεωρήθηκε επίτευγμα της Θάτσερ είναι, όπως υποστηρίζει ο «Εκόνομιστ», το ότι άλλαξε την πορεία της Βρεταννίας. Μέχρι πρότινος πολιτικοί και δημοσιογράφοι και γενικότερα προσωπικότητες του βρεταννικού χώρου ήταν απαισιόδοξοι για το μέλλον της Βρεταννίας. Σήμερα οι περισσότεροι αντιμετωπίζουν με αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση το μέλλον, καθώς η χώρα τους μπορεί πλέον να εξάγει τα μυστικά της επιτυχίας του «θατσερισμού» σε δυτικές και μαρξιστικές κυβερνήσεις. Και όπως πολύ χαρακτηριστικά δήλωσε πρόσφατα ο Βρεταννός υπουργός Εξωτερικών Τζέφρυ Χάου, «η Βρεταννία, ενώ ώς πρόσφατα είχε απλώς την ευχέρεια να αντιδρά στις αποφάσεις των άλλων κρατών που διαμόρφωναν τη διεθνή πολιτική, σήμερα μπορεί πλέον να διαμορφώνει η ίδια αυτή την πολιτική και να την επιβάλλει διεθνώς».
Της Ρίτσας Μασούρα, Η Καθημερινή, 5 Μαΐου 1989
Μάργκαρετ Θάτσερ: μια «ανορθόδοξη πολιτικός»
Είχα την ευκαιρία να γνωρίσω τη Μάργκαρετ Θάτσερ στο Center of Policy Studies (ένα γνωστό think-tank του Συντηρητικού Κόμματος), όπου είχα μεταβεί στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Εκείνο που με εντυπωσίασε –πέρα από την ευφυΐα και την αποφασιστικότητά της– ήταν η τάση της να τοποθετεί όλα τα θέματα μέσα σε ένα ευρύτερο ιδεολογικοπολιτικό πλαίσιο. Σε αντίθεση με τους παραδοσιακούς πολιτικούς του Συντηρητικού Κόμματος που αντιμετώπιζαν τα προβλήματα μέσα από την οπτική του «βλέποντας και κάνοντας», η κ. Θάτσερ αξιολογούσε τα προβλήματα και τις προτεινόμενες λύσεις σε συνάρτηση πάντοτε με το ευρύτερο όραμα, με τον απώτερο στόχο και με τις ιδεολογικές συνισταμένες της πολιτικής της.
Η κ. Θάτσερ ήταν πράγματι μια ανορθόδοξη πολιτικός. Σε όλη της διάρκεια της πρωθυπουργικής της θητείας υιοθετούσε μια καθαρά ρηξιακή προς το κατεστημένο προσέγγιση: «Αν επιθυμείς απλά και μόνο να αρέσεις», συνήθιζε να λέει, «θα είσαι έτοιμος να συμβιβαστείς με τα πάντα και τους πάντες, οπότε δεν πρόκειται να πετύχεις τίποτα».
Και ήταν φυσικό ότι η προσέγγισή της ήταν επιθετική, αφού στόχος της δεν ήταν η διαχείριση του υπάρχοντος σοσιαλσυντηρητικού καθεστώτος, αλλά η ριζική αλλαγή του:
«Ήρθα στην εξουσία», έλεγε η κ. Θάτσερ, «με ένα στόχο. Να μεταβάλω τη Βρετανία από μια κοινωνία του δώσε-μου, σε μια κοινωνία του κάν’ το-μόνος σου. Από μια κοινωνία του κάτσε -και- περίμενε, σε μια κοινωνία του σήκω -και- πήγαινε».
Ανορθόδοξα ήταν επίσης και τα μέσα που επέλεγε για την υλοποίηση των στόχων της. Έχοντας συνειδητοποιήσει ότι η δημόσια διοίκηση δεν επρόκειτο ποτέ να συμβάλει ενεργητικά στην υλοποίηση των ριζοσπαστικών ιδεών της, ενεθάρρυνε τη δημιουργία των περίφημων think-tanks, των οποίων η συμβολή στην κοινωνική αλλαγή υπήρξε πολύ σημαντική.
«Αφ’ ενός», έγραφε ο Economist, «επέτρεψαν στην κ. Θάτσερ να παρακάμψει τη δημόσια διοίκηση και να εισαγάγει ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις και αφ’ ετέρου κατάφεραν να αναζωπυρώσουν τη διαμάχη των ιδεών σε μια εποχή που τα πανεπιστήμια δεν αποτελούσαν τίποτα άλλο παρά αρτηριοσκληρωτικές πηγές στείρας αριστερής αντιπολίτευσης».
Ιδρύματα όπως το περίφημο Institute of Economic Affairs, το Centre For Policy Studies, το Adam Smith Institute, το Social Affair Units κ.ά. έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εφαρμογή συγκεκριμένων στόχων, όπως π.χ. της ιδιωτικοποίησης, στόχων που δεν επρόκειτο ποτέ να υλοποιηθούν από τη δημόσια διοίκηση… ανεξάρτητα από το αν οι προσληφθέντες ήσαν αριστούχοι ή όχι!
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της απόφασης για την κατάργηση των συναλλαγματικών ελέγχων. Αν η κ. Θάτσερ είχε ακούσει τις εισηγήσεις των «αριστούχων» του ∆ημοσίου, που είχαν προτείνει μια μεταβατική περίοδο 5 ετών, οι έλεγχοι θα υπήρχαν ακόμη. Ευτυχώς τους αγνόησε και προχώρησε στην άμεση κατάργησή τους, όπως της είχαν προτείνει οι νεαροί επιχειρηματίες και οι νέοι διανοούμενοι που επάνδρωναν τα think-tanks.
Αν προσπαθήσει κανείς να αποτιμήσει το συνολικό έργο της κ. Θάτσερ –κάτι που φυσικά ούτε κατά διάνοια αποτολμώ στο σύντομο αυτό σημείωμα–, θα πρέπει οπωσδήποτε να θυμηθεί την απαισιοδοξία και την απόγνωση που επικρατούσαν στην Βρετανία της δεκαετίας του ’70. Γενιές είχαν ανατραφεί με την αντίληψη ότι η παρακμή και ο μαρασμός αποτελούσαν φυσικούς νόμους από τους οποίους καμμία κοινωνία δεν μπορούσε να ξεφύγει. Γενιές είχαν ανατραφεί με τον «κορπορατικό συντηρητισμό» των Τόρυδων, σύμφωνα με τον οποίο η «μεικτή οικονομία» θα μπορούσε να εξελιχθεί μόνο προς μία κατεύθυνση, μόνο προς τα αριστερά, δηλαδή προς επέκταση του κράτους. Χρειάστηκε μια βαθειά πίστη στην οικονομική ελευθερία και στις δυνατότητες του ατόμου, σε συνδυασμό με σιδερένια θέληση, για να μπορέσει η κ. Θάτσερ να αντιστρέψει την ροή του ποταμού.
Η Μάργκαρετ Θάτσερ συνήθιζε να λέει: «Μ’ αρέσει η συναίνεση, αλλά συναίνεση στις δικές μας αξίεςκαι οράματα».
Η σημερινή Βρετανία δεν έχει καμία σχέση με τη δεκαετία του ’70. Ο μέσος Βρετανός πολίτης απολαμβάνει μεγαλύτερης οικονομικής ελευθερίας παρά ποτέ. Οι τράπεζες και τα άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα συναγωνίζονται να του προσφέρουν δάνεια και πιστωτικές κάρτες. Μπορεί να διαχειρίζεται όπως θέλει την σύνταξή του και να έχει στην ιδιοκτησία του μετοχές, οι οποίες εκπίπτουν από την φορολογία. Μπορεί να επενδύει όπου θέλει στο εξωτερικό, χωρίς να αντιμετωπίζει το πρόβλημα των συναλλαγματικών ελέγχων. Το νέο φορολογικό σύστημα επιβάλλει τους χαμηλότερους, σε σύγκριση με τις άλλες βιομηχανικές χώρες, άμεσους φόρους. Ο βασικός συντελεστής του φόρου εισοδήματος μειώθηκε από 33% σε 25%, ενώ ο ανώτερος έπεσε από 90% στο 40%. Το 1979, το 54% των ατόμων είχαν δικό τους σπίτι. Σήμερα, το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 67%. Το 1979 υπήρχαν 4 εκατ. Βρετανοί που είχαν μετοχές. Σήμερα οι κάτοχοι μετοχών ανέρχονται στα 11 εκατ.
Όλα αυτά δεν σημαίνουν φυσικά ότι δεν υπάρχουν τα γνωστά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Βρετανία σήμερα. Όμως, όπως γράφει ο κορυφαίος οικονομικός σχολιαστής των Financial Times, ο Σ. Μπρίταν, «υπάρχει πάντοτε μια φάση στον οικονομικό κύκλο όπου πλήττει η ύφεση, αλλά ο πληθωρισμός παραμένει υψηλός, λόγω της επιρροής του προηγούμενου οικονομικού μπουμ».
Εκείνο που είναι πιο σημαντικό από όλους τους οικονομικούς δείκτες είναι:
α. Η παραγωγικότητα. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της Οικονομικής Επιθεώρησης του Οικονομικού Ινστιτούτου –που συνήθως δεν διάκειται φιλικά προς την κυβέρνηση– κατά την περίοδο Θάτσερ «αυξήθηκε η παραγωγικότητα των εργαζομένων».
β. Το επιχειρηματικό «κλίμα». Ας ακούσουμε τι λέει επ’ αυτού διευθυντής της British Airways. «Κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας της, μας άφησαν ήσυχους, ώστε να λειτουργήσουμε για το συμφέρον των μετόχων μας, των πελατών μας και του προσωπικού μας και όχι για το συμφέρον της κυβέρνησης και των πολιτικών».
Αυτή η δήλωση νομίζω ότι τα λέει όλα. Η κ. Θάτσερ ανήκει πια στο πολιτικό παρελθόν του Συντηρητικού Κόμματος. Όμως ο σύγχρονος φιλελευθερισμός ανήκει στο μέλλον – και του ανήκει το μέλλον. Η νίκη του κ. Μέιτζορ αποτελεί πλήγμα για τους βιαστικούς προφήτες μιας δήθεν κατάρρευσης του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Η συντριβή του κ. Χέζελταϊν αποτελεί ήττα εκείνων που ονειρεύονται την υποκατάσταση του πολιτικοϊδεολογικού λόγου με ξεπερασμένα παλαιοσυντηρητικά εμπειρικά παραληρήματα και την υποκατάσταση της ανοικτής δυναμικής της αγοράς και του ανταγωνισμού με την διατήρηση των προνομίων των συντεχνιών και της γραφειοκρατίας.
Η Μάργκαρετ Θάτσερ συνήθιζε να λέει: «Μ’ αρέσει η συναίνεση, αλλά συναίνεση στις δικές μας αξίες και οράματα».
Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να το επιτύχουμε. Να υλοποιήσουμε το όραμα μιας κοινωνίας ίσων ευκαιριών που προωθεί την άμιλλα, την αξιοκρατία και το κράτος δικαίου, ενώ παράλληλα επιβραβεύει την ενεργητικότητα και την επιχειρηματική δραστηριότητα.
Του Ανδρέα Ανδριανόπουλου, Η Καθημερινή, 2 ∆εκεμβρίου 1990
Η Θάτσερ τα καταφέρνει μόνη της να «κυβερνά» και το σπίτι της
Με το ψυγείο της πάντα γεμάτο και με προμήθειες τροφίμων για να καλύψουν τις ανάγκες ενός ολόκληρου μήνα, η Μάργκαρετ Θάτσερ καταφέρνει να διευθύνει –στο διαμέρισμα της Ντάουνινγκ Στρητ Νο 10– όχι μόνο τις υποθέσεις του κράτους, αλλά και το μαγείρεμα και το νοικοκυριό της. Επί οκτώ μήνες, από τη στιγμή που ανέλαβε τα πρωθυπουργικά της καθήκοντα, δεν έχει ακόμη μόνιμη οικιακή βοηθό για το οκτώ δωματίων διαμέρισμα της Ντάουνινγκ Στρητ.
«Μια γυναίκα που θαρχόταν από την επαρχία, επρόκειτο ν’ αναλάβει το νοικοκυριό της κ. Θάτσερ. Όταν όμως η υπόθεση ναυάγησε, η δραστήρια πρωθυπουργός εγκατέλειψε τις προσπάθειες να βρει άνθρωπο», λέει ένας συνεργάτης της. «Είναι φοβερά οργανωμένη γυναίκα. Με τη βοήθεια μιας παραδουλεύτρας που έρχεται καθημερινά, τα βγάζει θαυμάσια πέρα».
Η ικανότητα της κ. Θάτσερ να οργανώνει και τις παραμικρές λεπτομέρειες της οικιακής της ζωής, έχει εντυπωσιάσει τρομερά τους συνεργάτες της. «∆εν θα ξεχάσω ποτέ την ημέρα που την είδα να διαβαίνει το κατώφλι του αριθμού 10 της Ντάουνινγκ Στρητ, κουβαλώντας ένα κοκκινιστό κοτόπουλο», λέει ένα από τα έκπληκτα μέλη του συμβουλίου της. «Ήταν δύο ημέρες ακριβώς μετά την εκλογή της και η εποχή κατά την οποία σχημάτισε την κυβέρνησή της. Παρ’ όλ’ αυτά είχε σηκωθεί το πρωί, για να μαγειρέψει κοκκινιστό και να το φέρει από το σπίτι της. Έδωσε μάλιστα εντολή πώς να το ζεστάνουν, ώστε να φάμε όλοι το μεσημέρι». Μόνο αυτά τα μέλη του συμβουλίου, που μαζί με τον άντρα της Ντένις κάθησαν να φτιάξουν σάντουιτς, μετά από μια νυχτερινή συνεδρίαση, συνειδητοποιούν πόσο μικρή οικιακή βοήθεια παρέχεται στην αρχηγό του κράτους.
Αντί του στρατού των μαγείρων και υπηρετριών, που ήταν κάποτε ο πέμπτος τροχός της αμάξης στην Ντάουνινγκ Στρητ, σήμερα υπάρχει μια άδεια σχεδόν κουζίνα, η οποία εφοδιάζεται με προσωπικό μόνο για τα επίσημα γεύματα της κυβέρνησης.
Στο ιδιωτικό «στρατηγείο» των Θάτσερς, που βρίσκεται εκεί που άλλοτε ήταν τα δωμάτια του προσωπικού (η επισκευή των χώρων στοίχισε εκατομμύρια λίρες στις αρχές της δεκαετίας του 1960) υπάρχει μια πολύ μικρή κουζίνα, την οποία η Μάγκυ περιγράφει σαν κουζίνα καραβιού. Από εκεί «διοικεί» το νέο της σπιτικό, λέγοντας, ότι, ενώ ο Ντένις γυμνάζεται παίζοντας γκολφ, εκείνη διατηρεί τη σιλουέττα της κάνοντας το νοικοκυριό.
Είναι δύσκολο να συμβιβάσει κανείς τη ζωή του κάτω ορόφου, όπου είναι το ιδιωτικό της στρατηγείο, με τη μεγαλοπρέπεια του άνω ορόφου, όπου είναι οι δημόσιοι χώροι. Αυτοί είναι διακοσμημένοι σύμφωνα με τη μεγάλη αγγλική παράδοση: Έπιπλα Τσίπενταίηλ και πίνακες μεγάλων μαιτρ όπως του Γκαίνσμμπορω και του Ρέυνολντς.
«Η Ντάουνινγκ Στρητ σήμερα είναι στην πραγματικότητα τα γραφεία του ισογείου», εξηγεί ένα μέλος του συμβουλίου. «Πέρυσι, όταν ο Τζιμ Κάλλαχαν είχε αυτές τις ατελείωτες συνεδριάσεις με τους ηγέτες των συνδικάτων σχετικά με τις απεργίες, έστελνε τον θυρωρό να αγοράσει σάντουιτς. Τώρα η κ. Θάτσερ βάζει το επιτελείο της να φτιάχνει τα σάντουιτς μόνο του».
Τι συμβαίνει όμως όταν πρέπει να παρατεθεί ένα επίσημο δείπνο ή να γίνει δεξίωση προς τιμήν ξένων ηγετών στην Ντάουνινγκ Στρητ; Η αλήθεια είναι ότι τέτοιου είδους δείπνα σπανίζουν στην πρωθυπουργική κατοικία. Ο Γάλλος πρόεδρος Ζισκάρ ντ’ Εσταίν, ο οποίος έχει δικό του μαιτρ της μαγειρικής στο μέγαρο των Ηλυσίων, θα έμενε κατάπληκτος αν ήξερε ότι το δείπνο που παρετέθη προς τιμήν του τον περασμένο Νοέμβριο, είχε μαγειρευτεί από μαγείρους που είχαν κληθεί ειδικά στην Ντάουνινγκ Στρητ για την περίσταση. Η κ. Θάτσερ διαλέγει το μενού με έναν από τους προσωπικούς της γραμματείς.
∆εν είναι, λοιπόν, ν’ απορεί κανείς, όταν μετά από μία δύσκολη περίοδο πρωθυπουργικών καθηκόντων, η Μάργκαρετ και ο Ντένις Θάτσερ «δραπέτευσαν» στο εξοχικό τους σπίτι, για να περάσουν τα Χριστούγεννα. Εκεί ένα ολόκληρο επιτελείο τούς προσέφερε τις φροντίδες και την περιποίηση που δεν έχουν στο Λονδίνο.
Την ίδια φιλοξενία και την ψυχαγωγία την αναλαμβάνει το ειδικό τμήμα που ονομάζεται Κυβερνητική Φιλοξενία. Την εκλογή των κρασιών φροντίζει ο μπάτλερ της κυβέρνησης, Μπέρναρντ Πέτιφερ. Αυτά στέλνονται από το Λάνκαστερ Χάους, γιατί η Ντάουνινγκ Στρητ δεν έχει δική της κάβα. Το τμήμα αυτό της Φιλοξενίας φροντίζει να στέλνει το απαραίτητο προσωπικό όταν η Μάγκυ παραθέτει επίσημο δείπνο ή έχει δεξίωση.
Οι επισκέπτες της Ντάουνινγκ Στρητ ψάχνουν μάταια να βρουν άλλα γυναικεία «ίχνη», που θα μπορούσαν να μεταβάλουν αυτά τα επίσημα δείπνα σε κάτι πιο οικείο. Η κ. Θάτσερ είναι βέβαιο ότι θα αντιμετώπιζε δυσκολίες για να κάνει πιο οικεία την επίσημη κουζίνα της Ντάουνινγκ Στρητ. Όταν το προσωπικό που την επανδρώνει για τα επίσημα γεύματα αποχωρεί, η τεράστια αυτή κουζίνα παραμένει αχανής και αφιλόξενη.
Η Καθημερινή, 30 Ιανουαρίου 1980
Θάτσερ προς εργαζόμενες μητέρες
«Η εργαζόμενη σύζυγος και μητέρα δεν αποτελεί καινοτομία της εποχής μας», έγραφε το 1954 σε ηλικία 28 ετών μια νεαρή δικηγόρος και μητέρα διδύμων, ονόματι Μάργκαρετ Θάτσερ. Ήδη επιτυχημένη για τα δεδομένα της εποχής εκείνης, η νεώτερη τότε βουλευτής του Συντηρητικού Κόμματος που τρεις μήνες μετά τη γέννηση των παιδιών της πέρασε επιτυχώς τις πτυχιακές της εξετάσεις, παρέθετε σε άρθρο της, που δημοσιεύθηκε από βρεταννική εφημερίδα, ένα κατάλογο «οδηγιών προς τις ναυτιλλόμενες» αναλύοντας παράλληλα τον ρόλο της γυναίκας-συζύγου-μητέρας στη σύγχρονη κοινωνία και εξηγώντας πώς συμπιέζοντας τις δραστηριότητες μπορεί κανείς να πετύχει μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο όσα άλλοι χρειάζονται μία εβδομάδα για να ολοκληρώσουν.
Ανατρέχοντας λοιπόν στο γυναικείο παρελθόν, η από τότε «σιδηρά κυρία» θυμόταν ότι γενεές ολόκληρες γυναικών συνεισέφεραν στο οικογενειακό βαλάντιο δουλεύοντας ως εργάτριες στα εργοστάσια της Βόρειας Αγγλίας ή ως οικιακές βοηθοί. Επεσήμαινε ακόμη ότι με τις μεταβολές που είχε επιφέρει η τελευταία πεντηκονταετία στη θέση της γυναίκας «τώρα» –τότε δηλαδή– και με τη διεύρυνση του επαγγελματικού πεδίου πολλές γυναίκες επιλέγουν την έμμισθη εργασία έξω από το σπίτι, ενώ επίσης πολλές κοπέλες, αναγκασμένες να βγάζουν οι ίδιες το ψωμί τους μόλις τελειώσουν το σχολείο, αφοσιώνονται τόσο στο επάγγελμά τους ώστε προτιμούν να εργάζονται και μετά τον γάμο θεωρώντας το νοικοκυριό εργασία ανεπαρκή να εξαντλήσει τις δυνατότητες και ικανότητές τους.
«Όχι πως το νοικοκυριό είναι καμιά εύκολη δουλειά», υπογράμμιζε με διπλωματικότητα η κα Θάτσερ. Και συνέχιζε περιγράφοντας τα βάσανά της όταν αμέσως μετά τον τοκετό βρέθηκε μόνη της χωρίς καμιά βοήθεια με δύο μωρά: «Εκτός από το ξεθέωμα», θυμάται, «αισθανόμουν σαν σκλάβα, δεν είχα τίποτε να πω στον άνδρα μου, όταν εκείνος γύριζε το βράδυ στο σπίτι και η μόνιμη σκέψη μου ήταν πότε θα επιστρέψω στην πνευματική εργασία στην οποία είχα τόσα χρόνια ασκηθεί».
«Όταν ξανάρχισα τις σπουδές μου», συνεχίζει, «όλοι με ρωτούσαν πώς μπορώ και τα προλαβαίνω όλα. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό αποτελεί δυσεξήγητο μυστήριο για όσες δεν εργάζονται, για μας όμως που εργαζόμαστε η απάντηση είναι μία: μπορεί κανείς να κάνει μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο όλα όσα έχει προγραμματίσει, αρκεί να είναι προνοητικός και οργανωμένος».
Πρώτη λοιπόν οδηγία προς ναυτιλλόμενες (αφορά και τις νοικοκυρές) από τη νεαρή κα Θάτσερ: Συμπιέστε τις δραστηριότητές σας, κάντε χρονοδιαγράμματα, γίνετε προνοητικές. Οδηγία δεύτερη: Οργανώστε τα ψώνια της εβδομάδας, συνεννοηθείτε τηλεφωνικώς με τον χασάπη, τον μπακάλη κ.λπ. –την εποχή εκείνη τα σούπερ-μάρκετ δεν ήταν ευρέως διαδεδομένα–, προγραμματίστε το μαγείρεμα, ώστε να μην χάνετε ούτε λεπτό. Εάν μπορείτε να έχετε οικιακή βοηθό, τόσο το καλύτερο. Ακόμη καλύτερα εάν ο άντρας σας μπορεί να σας εξασφαλίσει αυτή την άνεση. Αλλιώς εξασφαλίστε το μόνες σας! Στο σημείο αυτό η κα Θάτσερ επισημαίνει μια μόνιμη αιτία διαμάχης στα ζευγάρια της εποχής και όχι μόνον αυτής: την αποδοχή από την πλευρά του συζύγου των επαγγελματικών δραστηριοτήτων της γυναίκας του. Εδώ η «σιδηρά κυρία» χρησιμοποιεί τσουχτερή γλώσσα «διότι», λέει, «πολλοί είναι οι άντρες που πιστεύουν ότι η θέση της γυναίκας είναι στο σπίτι, ξεχνούν όμως ότι οι κόρες τους κάποτε θα αναγκαστούν να εργασθούν και αρνούνται φυσικά να παραδεχτούν ότι θα φούσκωναν από υπερηφάνεια εάν οι κόρες αυτές διέπρεπαν επαγγελματικά».
Οδηγία τέταρτη, προς μητέρες ειδικώς: Να είστε γυναίκες με προσωπικότητα, να επιβάλλετε τις απόψεις σας και τότε η ανατροφή των παιδιών σας θα γίνεται σύμφωνα με τα δικά σας πρότυπα εν τη απουσία σας.
Βλέπετε όσο το δυνατόν περισσότερο τα παιδιά σας. Υπερτερείτε έναντι των οικοκυρών, γιατί γλυτώνετε από τη ρουτίνα και τα επακόλουθα της συνεχούς επαφής, δεν χάνετε εύκολα την υπομονή σας και όταν τα βλέπετε έχετε πραγματικά διάθεση να ασχοληθείτε με τα προβλήματά τους.
«Όμως», καταλήγει η κα Θάτσερ, που δεν θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν, «εάν σας αρέσει το σπίτι, οργανώστε τη ζωή σας γύρω από αυτόν τον πυρήνα. Αλλιώς πρέπει να χρησιμοποιήσετε τα ταλέντα σας εκεί όπου έχετε κλίση και έχετε ήδη επιτύχει».
Ζωντανή απόδειξη ότι η «συνταγή» της μπορεί να έχει επιτυχημένα αποτελέσματα η κα Θάτσερ με το άρθρο της, μας ξαναγυρίζει 36 χρόνια πίσω, τότε που ο ρόλος της γυναίκας είχε αρχίσει μόλις να αναβαθμίζεται. Ορισμένες οδηγίες της «συνταγής» ισχύουν και σήμερα, αν και οι Αγγλίδες στις οποίες η «σιδηρά κυρία» παραέσφιξε τα λουριά, δεν τις βρίσκουν ίσως τόσο «εύγευστες» στην πράξη.
Η Καθημερινή, 24 Μαρτίου 1990
