Το 1980 η πολιτική κατάσταση στην Τουρκία παρουσίαζε έντονη αστάθεια, καθώς μέσα σε μια εικοσαετία, είχαν ήδη εκδηλωθεί δύο στρατιωτικά πραξικοπήματα (το 1960 και το 1971). Παρά τη σχετική ομαλότητα που επήλθε μετά το πραξικόπημα του 1971 μέσα από τη σύμπραξη των κυβερνήσεων συνασπισμού και της στρατιωτικής ηγεσίας, και παρά την επιτυχή τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974, η κατάσταση άρχισε και πάλι να επιδεινώνεται με τις αλλεπάλληλες ανόδους και πτώσεις κυβερνήσεων, αλλά και τη σύγκρουση του κράτους με την εξωκοινοβουλευτική Αριστερά που δεν φαινόταν να σταματά. Οι καθημερινές δολοφονίες πολιτικών και διανοουμένων, η ραγδαία άνοδος του πληθωρισμού, ακόμα και η αδυναμία της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης να εκλέξει Πρόεδρο της Δημοκρατίας, συνέβαλαν στο πολιτικό και κοινωνικό χάος που επικρατούσε στη χώρα.
Έτσι είχε η κατάσταση όταν, στις 12 Σεπτεμβρίου 1980, στις τρεις τα ξημερώματα, εκδηλώθηκε στρατιωτικό πραξικόπημα με πρωτεργάτη τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Κενάν Εβρέν, ο οποίος μαζί με τον αρχηγό του Στρατού Νουρετίν Ερσίν, τον αρχηγό της Αεροπορίας Ταχσίν Σαχίνκαγια, τον αρχηγό του Ναυτικού Νεζάτ Τουμέρ και τον αρχηγό της Στρατοχωροφυλακής Σεντάτ Τζελασούν συγκρότησαν το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας, ανατρέποντας την κυβέρνηση Ντεμιρέλ.
Αρχικά, ο στρατηγός Εβρέν διαβεβαίωνε ότι σύντομα θα σχηματιζόταν πολιτική κυβέρνηση. Όπως ανέφερε στο εκτενές ρεπορτάζ της η «Καθημερινή» την επομένη του πραξικοπήματος, «ο στρατηγός Εβρέν στο λόγο του από την τηλεόραση εξαπέλυσε σφοδρή επίθεση κατά των πολιτικών της Τουρκίας, πολύ εντονότερη από εκείνη κατά την πρωινή αναγγελία του πραξικοπήματος. “Τα πολιτικά κόμματα, αντί να λάβουν τα αναγκαία μέτρα, αύξησαν την ένταση στη χώρα, έχοντας μόνο ως γνώμονα τα πολιτικά συμφέροντά τους”, δήλωσε. “Στην επιθυμία τους να εξασφαλίσουν περισσότερες ψήφους, άφησαν το τουρκικό έθνος να διασπασθεί σε δύο χωριστά στρατόπεδα και εκμεταλλεύθηκαν τον εξτρεμισμό για την εξασφάλιση ψήφων. Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις που επανειλημμένα απέδειξαν την πίστη τους προς το δημοκρατικό κοινοβουλευτικό σύστημα θα σχηματίσουν το συντομότερο δυνατό το υπουργικό συμβούλιο και θα αναθέσουν στο συμβούλιο αυτό την ευθύνη της εκτελεστικής εξουσίας”».
Όπως φαίνεται, ο τουρκικός λαός δεν αντέδρασε δυναμικά στην εκδήλωση του πραξικοπήματος. «Ηρεμία επικρατούσε χθες σ’ όλες τις τουρκικές πόλεις, όπου η στρατιωτική παρουσία είχε αυξηθεί: τεθωρακισμένα βρίσκονταν στα κεντρικότερα σημεία των μεγαλύτερων πόλεων, ενώ στις μικρότερες υπήρχαν στρατιωτικές περίπολοι. Η Κωνσταντινούπολη θύμιζε πόλη-φάντασμα: ανήσυχοι κάτοικοι κοιτούσαν πίσω από τα παράθυρα των σπιτιών τους, τα οποία προτιμούσαν να μην εγκαταλείψουν. Τούρκοι πολίτες, στην Άγκυρα και την Κωνσταντινούπολη, εξέφραζαν την ελπίδα ότι η στρατιωτική διακυβέρνηση μπορεί να απαλλάξει τη χώρα από το κύμα βίας που τη μάστιζε τα τελευταία πέντε χρόνια. “Με την ευχή του Αλλάχ”, εδήλωσε γιατρός στην Άγκυρα, “ελπίζω να τερματισθεί τώρα το κύμα βίας και να σωθεί η οικονομία της χώρας”», έγραφε η «Κ».
Πράγματι, κατά τη χούντα του στρατηγού Εβρέν, εφαρμόστηκε ένα πρόγραμμα οικονομικών μεταρρυθμίσεων που είχε συντάξει στις αρχές του χρόνου ο Τουργκούτ Οζάλ, τότε ανώτατο στέλεχος του Οργανισμού Κρατικού Σχεδιασμού επί Ντεμιρέλ, που έμεινε γνωστό ως «Οι αποφάσεις της 24ης Ιανουαρίου». Στόχος των μεταρρυθμίσεων αυτών ήταν η φιλελευθεροποίηση της παραδοσιακά κρατικής και εσωστρεφούς τουρκικής οικονομίας, ώστε να στραφεί προς τις διεθνείς αγορές και να εναρμονιστεί με τους κανόνες της αγοράς.
Ωστόσο, παρά τις υποσχέσεις του Εβρέν ότι «το καθεστώς αυτό θα υποστηρίζει τις ελευθερίες, θα αποδίδει σημασία στην ειρήνη, την ασφάλεια και την ευημερία του ατόμου και της κοινωνίας, θα είναι ικανό να αποδίδει κοινωνική δικαιοσύνη, θα δίνει προτεραιότητα στην εθνική αλληλεγγύη και θα σέβεται τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του ανθρώπου», κάτι τέτοιο απείχε πολύ από την πραγματικότητα. Αποφασίστηκε η άρση της ασυλίας των βουλευτών, όλα τα πολιτικά κόμματα απαγορεύτηκαν, ενώ οι πολιτικοί Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, Μπουλέντ Ετζεβίτ, Νετζμετίν Ερμπακάν και Αλπαρσλάν Τουρκές τέθηκαν σε «προσωρινή κράτηση», απομακρύνθηκαν από την Άγκυρα και τους επεβλήθη στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων. Την περίοδο της δικτατορίας του Εβρέν, 650.000 άνθρωποι συνελήφθησαν, 230.000 δικάστηκαν στα στρατοδικεία, 1.683.000 παρακολουθούνταν από το καθεστώς, 171 πέθαναν από βασανιστήρια και 48 εκτελέστηκαν.
Τελικά, ο Εβρέν και το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας επέτρεψαν τη διεξαγωγή εκλογών το 1983, οπότε εξελέγη πρωθυπουργός ο Τουργκούτ Οζάλ. Ο Εβρέν παρέμεινε Πρόεδρος της Δημοκρατίας έως το 1989, οπότε και αποστρατεύτηκε. Μέχρι το 2010, ίσχυε το Σύνταγμα του 1982, το οποίο είχε εισηγηθεί ο ίδιος και το οποίο επέτρεπε στους πραξικοπηματίες να ζουν ανενόχλητοι. Όμως, η κυβέρνηση Ερντογάν προχώρησε σε αναθεώρηση του Συντάγματος και μάλιστα παρέπεμψε σε δίκη τους Εβρέν και Σαχίνκαγια, τους μόνους πραξικοπηματίες που βρίσκονταν εν ζωή, οι οποίοι καταδικάστηκαν σε ισόβια.
Το καθεστώς του Εβρέν, άλλαξε για πάντα την πορεία της τουρκικής ιστορίας, καθώς απομάκρυνε τη χώρα από το κεμαλικό μοντέλο και, εν τέλει, οδήγησε στην αναπόφευκτη άνοδο του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ τα επόμενα χρόνια και στην αποδυνάμωση της τουρκικής Αριστεράς.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
