Νέος τότε αξιωματικός (ανθυποπλοίαρχος στο αντιτορπιλικό «Κουντουριώτης»), ο μετέπειτα διακεκριμένος αρχιτέκτων Αλέξανδρος Ν. Λοΐζος ενεπλάκη άμεσα στο κίνημα που εκδηλώθηκε την 1η Μαρτίου 1935, με σκοπό την επάνοδο στην εξουσία του Ελ. Βενιζέλου: βρέθηκε μέσα στα πλοία που συμμετείχαν στο κίνημα, αλλά και κοντά στον Βενιζέλο. Πενήντα ένα χρόνια αργότερα, καταθέτει τη μαρτυρία του από εκείνες τις ταραγμένες ημέρες. Συμμετείχε στο κίνημα γιατί θαύμαζε το ήθος και τον επαγγελματισμό αξιωματικών που πρωτοστατούσαν, αλλά και εξαιτίας «της αγάπης μου και της πίστης μου στον Βενιζέλο, τον οποίο είχα θεοποιήσει», όπως αναφέρει. Η μαρτυρία του ξεκινά από τις παιδικές αναμνήσεις των επινικίων της υπογραφής της Συνθήκης των Σεβρών (1920), καλύπτει μέρα μέρα την περίοδο 1-16 Μαρτίου 1935 και επικεντρώνεται στις ημέρες που βρέθηκε στο σπίτι του Βενιζέλου στη Χαλέπα, όταν εκείνος ζήτησε κάποιον αξιωματικό που γνώριζε καλά γαλλικά και αγγλικά, ώστε να μεταφράζει τα κείμενα που προορίζονταν για τον ξένο Τύπο. «Όλο το κίνημα για μένα προσωπικά, αλλά και για τη μετέπειτα εποχή της δίκης και της φυλακής, επισκιάστηκε από τη δυνατή εντύπωση που μου άφησε αυτή η μερικών ημερών παραμονή και επαφή με αυτόν τον μεγάλο άνδρα», γράφει ο Λοΐζος.
Πενήντα χρόνια μετά το κίνημα του Μαρτίου 1935 στο Ναυτικό
Είχα ανατραφεί από παιδί με ένα μεγάλο θαυμασμό για τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Κατά το διάστημα 1917-1920 παρακολουθούσα το τότε Ελληνικό Σχολείο και μάθαινα τους θριάμβους του στρατού μας προς το τέλος του Α΄ παγκοσμίου πολέμου. Διάβαζα τα συγκινητικά ανακοινωθέντα. «Η Ελληνική σημαία από σήμερον κυματίζει εις τας επάλξεις της Αδριανουπόλεως». «Ο Ελληνικός Στρατός σήμερον απεβιβάσθη στην πρωτεύουσαν της Ιωνίας».
«Ο στρατηγός Παρασκευόπουλος απεθεώθη κατά την επίσκεψιν της Κωνσταντινουπόλεως και των Πατριαρχείων» κ.λπ. και σιγά-σιγά μέσα μου ο Ελευθέριος Βενιζέλος συνταυτιζόταν με την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας και την ανάκτηση της παλαιάς πρωτεύουσάς μας, της Κωνσταντινούπολης. Άλλη μεγάλη εντύπωση που άσκησε μεγάλη ψυχική επίδραση ήταν η υποδοχή του Ελευθερίου Βενιζέλου τον Αύγουστο του 1920, όταν επέστρεψε με την επιτυχία της υπογραφής της Συνθήκης των Σεβρών, που δημιούργησε την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών.
Ήμουν 13 ετών. Με πήρε ο παππούς μου που τότε έμενε στην Πλάκα, σε λίγη απόσταση από την Λεωφόρο Αμαλίας απ’ όπου θα περνούσε η πομπή, να πάμε να παρακολουθήσουμε την άφιξη και υποδοχή του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Ο δρόμος ολόκληρος και τα πεζοδρόμια ήταν ξέχειλος από κόσμο. Ήταν απογευματινές ώρες του Αυγούστου. Σημαίες, ζητωκραυγές και μεγάλη εθνική ανάταση βασίλευε στο άπειρο συγκεντρωμένο πλήθος. Περιμέναμε. Έξαφνα σημειώθηκε κίνηση, από τον ανήφορο από την Πύλη του Αδριανού φάνηκε η σειρά των προπορευομένων αυτοκινήτων και οι φωνές του ενθουσιασμού όλο και γίνονταν πιο ηχηρές.
Μετά την προφυλακή, φάνηκε ένα σοβαρό, γυαλιστερό, μαύρο αυτοκίνητο, που οι ακμές της καρότσας του ήσαν γωνίες και όχι στρογγυλεμένες, ήταν κάτι που διακρινόταν από τα άλλα. Ήταν του Βενιζέλου. Παραλήρημα ενθουσιασμού, φωνές «Μπράβο», «Ζήτω η Ελλάς». Προχώρησε και χάθηκε στο πλήθος των ακολουθούντων αυτοκινήτων στην στροφή της Λεωφ. Αμαλίας.
Σε λίγες ημέρες έγινε ο επίσημος γιορτασμός στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Δεν φαινόταν πλέον το κάτασπρο μάρμαρο. Ήταν σκούρο γιατί καμιά γωνία δεν περίσσευε από το πλήθος του κόσμου. Ήταν πατείς με – πατώ σε. Λένε ότι θα ήταν 150.000 θεατές. Τότε, το 1920, ο πληθυσμός της Αθήνας δεν ήταν περισσότερος από 250.000. Δεν έχει ξαναδεί κανείς έκτοτε το Στάδιο τόσο γεμάτο.
Πήγαμε, ο παππούς μου, ο πατέρας μου και εγώ. Για τις γυναίκες, με αυτόν τον συνωστισμό δεν ήταν φρόνιμη η παρουσία. Ο παππούς μου έπεσε δύο φορές. Είχαμε καλή θέση, βλέπαμε τα πάντα. Εκκωφαντικοί οι αλαλαγμοί όταν φάνηκε ο Βενιζέλος.
Σε λίγο μπήκε στο Στάδιο ψηλός και ευθυτενής με άσπρη ναυτική στολή ο βασιλιάς Αλέξανδρος. Άλλη φρενίτιδα ενθουσιασμού καθώς ο Βενιζέλος ξεκίνησε για προϋπάντησή του. Γιόρταζαν την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Θάλασσα ελληνικών σημαιών, άκρατος εθνικός παλμός. Έγιναν τότε εκδηλώσεις, ελληνικοί χοροί. Καθολική συμμετοχή κλήρου. Παρελάσεις των δημάρχων όλης της χώρας. Έγινε και μνημόσυνο υπέρ των πεσόντων μέσα σε μια έξαρση φιλοπατρίας και εθνικής υπερηφάνειας.
Όλα αυτά έγιναν σε μια ατμόσφαιρα που δεν υπήρχαν φρονήματα. Μέσα στις 150.000 των θεατών ασφαλώς δεν ήσαν όλοι βενιζελικοί, αλλά δεν είχε σημασία. Ήσαν Έλληνες και η Ελλάς άγγιζε να πραγματοποιήσει την «Μεγάλην Ιδέαν». Ήμαστε σε απόσταση βολής από την Κωνσταντινούπολη και η δεύτερη πόλη, η Σμύρνη, ήταν ήδη δική μας, ο στρατός μας την κατείχε μαζί με πολλές άλλες πόλεις και οι Έλληνες κάτοικοι εκεί ήσαν ελεύθεροι έπειτα από 470 χρόνια.
Κ. Βενιζέλος», Χανιά).
Με αυτές τις σκέψεις και τα συναισθήματα για τον Ελευθέριο Βενιζέλο βρέθηκα το 1935, ενώ ήμουν πλέον ανθυποπλοίαρχος, στο αντιτορπιλλικό «Κουντουριώτης», που έκανε επισκευή στον Ναύσταθμο Σαλαμίνας.
Η μύησή μου στην οργάνωση του κινήματος του 1935 είχε προηγηθεί. Είχα εύκολα προσχωρήσει για δύο κυρίως λόγους. Ο ένας ήταν ότι με πλησίασαν για μύηση αξιωματικοί που θαύμαζα για το ήθος και την επαγγελματικότητά τους, ο Δεμέστιχας, ο Αλεξανδρής, ο Τούμπας κ.λπ. Ο δεύτερος λόγος ήταν αυτή η σχέση μου και η πίστη μου για τον Βενιζέλο, που τον είχα θεοποιήσει και τον νόμιζα, χωρίς να διαψευσθώ μετά, σίγουρο υποστηρικτή του.
Κατά τα μεσάνυκτα της 1ης προς 2αν Μαρτίου 1935, ο Στόλος, προηγουμένου του «Αβέρωφ», εκπλέει από τον Ναύσταθμον και ακολουθείται από το «Έλλη», τα «Ψαρά», τον «Αετό», τον «Λέοντα» και άλλα δύο αντιτορπιλλικά, νομίζω τα «Νίκη» και «Σφενδόνη». Επιβιβάστηκα στο αντιτορπιλλικό «Λέων», γιατί το «Κουντουριώτης» έκανε όπως προείπα επισκευή.
Κατά την παράλλαξη, την άκρα του Περάματος, ανταλλάξαμε πυροβολισμούς με το πρυμναίο πυροβόλο με την μονάδα ξηράς που είχε σταλεί να εμποδίσει την έξοδο του Στόλου.
Η ημέρα για μένα ήταν πολύ κουραστική και έτσι, μετά την έξοδο του Στόλου, πήγα να κοιμηθώ για να ξυπνήσω στις 06:00 της 2ας Μαρτίου, όταν πλέαμε προς Νότον για Σούδα, σε σχηματισμό αντιαεροπορικής προκαλύψεως.
2 Μαρτίου 1935 (Σάββατο)
Το θέαμα που αντίκρισα το πρωί που ξύπνησα να αναλάβω βάρδια ήταν: Ισχυρός νότιος άνεμος, η θάλασσα ήταν αρκετά ταραγμένη, πολύ περισσότερο από κάποια μέση κατάσταση που ήμαστε συνηθισμένοι στα γυμνάσια του Στόλου. Από τις συζητήσεις και σχόλια για το κίνημα, όλο το βάρος της επιτυχίας του το απέθεταν στον Στόλο. Στο να μπορέσουν οι επαναστάτες να γίνουν κύριοι των μάχιμων μονάδων.
Νέα από το «Αβέρωφ» που θα ευρίσκετο σε τηλεφωνική και ασύρματο επικοινωνία δεν υπήρχαν προς τ’ άλλα καράβια. Ανυπόφορος σιωπή εβασίλευε. Άρα μόνος ο στόλος πλέοντας πού προς νότο, προς Κρήτη, προς τον Βενιζέλο, για πρώτη φορά το όνομά του ανακατευόταν φανερά με το κίνημα. Εφαίνετο μέχρι στιγμής πως όλα είχαν γίνει ερήμην αυτού. Δεν έφθανε μόνον αυτή η απαισιοδοξία. Με τα χαράματα φάνηκαν αεροπλάνα. Ο σχηματισμός του Στόλου ήταν ήδη αντιαεροπορικής προστασίας.
Ένα αεροπλάνο της Πολεμικής Αεροπορίας επέταξε πάνω από το «Αβέρωφ», χωρίς κανένα αποτέλεσμα, χωρίς κανένα θύμα. Ήταν μια εσκεμμένη ενέργεια, όπως μάθαμε τις επόμενες μέρες. Ο Στόλος έπλεε προς Σούδα, απέχουσα περίπου 150 μίλια. Φτάσαμε βράδυ της 2ας Μαρτίου. Μετά την αεροπορική επίθεση δεν είχαμε άλλο επεισόδιο, παρά την παρακολούθηση των αλλεπάλληλων σημάτων.
Κυρίως στον Βενιζέλο, για να συστήσει και αυτός στα καράβια να γυρίσουν πίσω ως και απάντηση του ίδιου του Βενιζέλου, ο οποίος αντιθέτως εφαίνετο, κατά τον τολμηρό του χαρακτήρα, να αναλαμβάνει την ευθύνη αλλά και την ηγεσία του κινήματος και να διαμαρτύρεται στον πρωθυπουργό Τσαλδάρη σχετικά με την κήρυξη του στρατιωτικού νόμου που είχε προηγηθεί.
Κατά την προσόρμησή μας και την αγκυροβολία μας στη Σούδα, μας επισκέφθηκε ο Μέραρχος Κρήτης.
3 Μαρτίου, Σούδα (Κυριακή)
Το πρωί καταναλώθηκε με τον ευπρεπισμό του καραβιού και την ετοιμότητα του αντιαεροπορικού πυροβόλου. Κατόπιν έγινε επίσκεψη στα γειτονικά καράβια και ανταλλαγή σκέψεων και εν γένει συζήτηση αντιμετώπισης των προσεχών περιπετειών, γιατί όλη η οργάνωση του κινήματος δεν προέβλεπε διάρκεια. Προέβλεπε στιγμιαία επιτυχία. Μετά τα γεγονότα, οι πιθανότητες έκλιναν φυσικά προς παραδοχή αποτυχίας.
Είχε να αντιμετωπίσει κανείς τον ανεφοδιασμό των καραβιών, καθ’ όσον, όπως τα πράγματα εξελίχθηκαν, βρεθήκαμε προ απροόπτων αναγκών.
Επίσης δεν υπήρχε πρόβλεψη για καύσιμα. Τα καράβια εκτός της «Έλλης», που βρέθηκε να έχει τις δεξαμενές καυσίμων γεμάτες, όλα τα άλλα απέπλευσαν από τον Ναύσταθμο με τυχαίο περιεχόμενο στις δεξαμενές τους και τα περισσότερα στον Όρμο Σούδας έμειναν περίπου σε ακινησία.
Το απόγευμα αυτής της ημέρας επιχείρησα μια επίσκεψη στο σπίτι του Βενιζέλου στη Χαλέπα και έτσι αποκατέστησα την πρώτη επαφή μιας σχέσεως που επρόκειτο να μείνει ανεξίτηλος στη ζωή μου.
4 Μαρτίου (Δευτέρα)
Την ημέρα αυτή, έπειτα από τα μέχρι στιγμής γεγονότα, ο «Αβέρωφ» με τον ναύαρχο Δεμέστιχα απέπλευσε προς τα νησιά Σάμο, Χίο, Μυτιλήνη, η δε «Έλλη» και ο «Λέων» για Καβάλα.
5 Μαρτίου (Τρίτη)
Ο «Αβέρωφ» πράγματι έκανε αυτή τη βόλτα επιτυχώς. Η «Έλλη» και εμείς (ο «Λέων») είχαμε μια περιπέτεια. Ο «Λέων» κατά τον πλουν προς Σούδαν δεν παρουσίασε ανωμαλίες μηχανών, αλλά κατά τον πλουν με την «Έλλη» προς Καβάλα, αναγκάστηκε πολλές φορές μέσα στο πέλαγος να κρατήσει τις μηχανές του και να μείνει ακυβέρνητος, πράγμα που σε μια περίπτωση ήταν πολύ επικίνδυνο. Είχε κυματισμό δυνάμεως τουλάχιστον 6, όχι επικίνδυνο υπό κανονικές συνθήκες, αλλά με κρατημένο το καράβι και φυσικά διπλαρωμένο στο κύμα, κάθε φορά η κλίση μεγάλωνε και, αν αυτό εξακολουθούσε, δεν θα ήταν απίθανο το καράβι να φθάσει μέχρι ανατροπής. Αυτόν τον κίνδυνον διατρέξαμε κατά τον πλουν, όταν αποφασίστηκε λόγω της καταστάσεως των μηχανών του «Λέοντος» ότι δεν ήταν δυνατόν να εξασφαλίσει την επιτυχίαν της αποστολής του. Αποφασίστηκε επομένως η παραβολή στην «Έλλη» και η παραλαβή καυσίμων τόσων, όσων χρειάζονταν για την επιστροφή στη Σούδα, όπως και έγινε.
Έτσι η αποστολή αυτή έληξε άδοξα. Η «Έλλη» μόνη συνέχισε και πήγε στην Καβάλα. Εμείς ξαναγυρίσαμε στη Σούδα.
Τότε δεν θυμάμαι καλά, εάν βρέθηκα στη Σούδα στο καράβι ή στο σπίτι του Βενιζέλου, όταν ζητήθηκε από τον Βενιζέλο κάποιος αξιωματικός που να γνωρίζει καλά τα γαλλικά και τα αγγλικά και ελλείψει άλλου καλύτερου παρουσιάστηκα εγώ. Ως προς τα γαλλικά μου, όπως αποδείχθηκε, δεν είχα και πολύ άδικο να τολμήσω να παρουσιαστώ. Ως προς τα αγγλικά, με τις σημερινές μου προχωρημένες γνώσεις, για μια τέτοια αποστολή νομίζω ότι υπερέβαλα τις τότε γνώσεις μου. Εν τούτοις τα έβγαλα πέρα χάρις στη βοήθεια της Έλενας Βενιζέλου, Αγγλίδας στη μόρφωση και αρίστης δακτυλογράφου, που μου διόρθωνε τα κείμενα που προορίζονταν για ανταποκρίσεις στον ξένο Τύπο, της τα υπαγόρευα και τα δακτυλογραφούσε.
Έτσι αξιοπρεπώς έκανα την αποστολή μου όσο χρόνο χρειάστηκε. Επρόκειτο περί μεταφράσεως ανταποκρίσεων στον ξένο Τύπο. Η τέτοιου είδους μετάφραση θέλει ειδίκευση, γιατί επρόκειτο περί ορίζοντος ξένου προς τον δικόν μας, με αγνώστους όρους και άγνωστη πλοκή φράσεων. Ο ναυτικός, όσο προχωρημένος και να είναι στην ξένη γλώσσα, ξέρει τους ναυτικούς όρους, τη ναυτική απόδοση εννοιών και άλλα σχετικά με την ανάγνωση και την ποιότητα εκφράσεως γεγονότων της ναυτικής ιστορίας, αλλά μετάφραση από το ελληνικό στο αγγλικό κείμενο, συντεταγμένο από τον Ελευθέριο Βενιζέλο με τους πολυποίκιλους ειδικούς όρους και τη γνωστή δεξιοτεχνία του λόγου, δεν ήταν καθόλου εύκολο θέμα.
Ο Βενιζέλος ήταν σαφέστατος, περιγραφικότατος, χρησιμοποιούσε πλούτο λέξεων και εκφράσεων και έγραφε γρήγορα και άμεσα χωρίς πολλές φορές να το διαβάζει δεύτερη φορά, με άκρα σαφήνεια και κατηγορηματικότητα, ήταν δε καλός γνώστης της γαλλικής γλώσσας, γιατί πολλές φορές επιτυχώς με διόρθωνε.
Δεν είχα την εποχή εκείνη την ψυχραιμία αλλά και τον νου να κρατήσω ημερολόγιο των γεγονότων και της δικής μου δραστηριότητας, αλλοιώτικα οι σημειώσεις μου σήμερα θα είχαν μοναδική αξία. Δεν είχα την πρόνοια να κρατήσω ένα από αυτά τα ιδιόγραφα σημειώματα του Βενιζέλου. Αυτά των ανταποκρίσεων, αυτά που ο ίδιος περιέγραφε τα γεγονότα. Από το περιεχόμενο των ανταποκρίσεων αυτών, έβγαλα το συμπέρασμα ότι οι οργανωτές του κινήματος τον Ελευθέριο Βενιζέλο δεν τον είχαν επαρκώς ενημερώσει, ούτε είχε σοβαρή συμμετοχή ή ευλογήσει το κίνημα.
Ο Ελ. Βενιζέλος με την πολιτική του διαίσθηση, ήταν αντίθετος του τρόπου οργανώσεώς του και συμβούλευε τους επισκεπτόμενους αυτόν, αντί να καταστρώνουν επαναστατικές κινήσεις να καταγίνουν με την ενίσχυση και την οργάνωση της μαχητικότητας της νόμιμης αντιπολίτευσης.
Μόνο την ημέρα της εκρήξεως του κινήματος στο Ναυτικό και του απόπλου του Στόλου με κατεύθυνση την Κρήτη, εθεώρησε καθήκον του να μην εγκαταλείψει τους πιστούς σ’ αυτόν, να μην τους αφήσει έρμαιους στην τύχη τους και παρά την ήδη δηλωμένη αποτυχία του κινήματος να αναλάβει την ευθύνη της ηγεσίας του.
Τι αξία θα είχαν σήμερα αυτά τα γραπτά και πόσο θα προσέθεταν στο να ανευρεθούν τα βαθύτερα αίτια και οι συνέπειες των γεγονότων εκείνης της ταραχώδους εποχής. Όλα αυτά έμειναν μέσα σε φακέλους που εγκαταλείφθηκαν μέσα στη βιβλιοθήκη του σπιτιού του Βενιζέλου στην Κρήτη και πιθανόν να σκόρπισαν από τους επιδραμόντες καταστολείς του κινήματος. Αυτός ήταν ο λόγος που άφησα τον «Λέοντα» και κατά τις επόμενες ημέρες 6, 7, 8, 9, 10 και 11 Μαρτίου 1935, εγκαταστάθηκα στο σπίτι του Βενιζέλου, στη Βιβλιοθήκη του, και ασχολήθηκα με τις μεταφράσεις, τη συνεργασία μου με τη γυναίκα του Ελ. Βενιζέλου και τον στην Χαλέπα ιδιαίτερο γραμματέα του, Τάσο Κεραμιανίδη.
6-11 Μαρτίου (Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή, Δευτέρα)
Η βιβλιοθήκη, ένα μεγάλο δωμάτιο, τουλάχιστον 8 x 8 μ., με ράφια από το πάτωμα έως την οροφή με βιβλία κυρίως αγγλικά, γαλλικά και ελληνικά, βιογραφίες πολιτικών της εποχής, για τον Τσώρτσιλ ράφια ολόκληρα. Για τον Χίτλερ τα περισσότερα όλων. Θυμάμαι ένα που διάβασα: «Hitler whence and whither».
Άλλα περιγράφοντα την διεθνή πολιτική κατάσταση της εποχής. Ένα βιβλίο του «The dogs of war» που ζήτησα την άδεια να το πάρω, μου έμεινε…
Το έχασα στον πόλεμο του 1940 στο καράβι «Προύσσα», που μας βούλιαξαν οι Ιταλοί κατά τον πλουν Άγ. Σαράντα-Κέρκυρα. Όταν εξέφρασα την εντύπωσή μου για τη βιβλιοθήκη του Βενιζέλου του σπιτιού της Χαλέπας, ο ιδιαίτερος γραμματέας του Τάσος Κεραμιανίδης μού απάντησε: «Πού να δεις τη βιβλιοθήκη του σπιτιού του των Αθηνών. Είναι πολύ μεγαλύτερη».
Ο Βενιζέλος καθημερινά ήταν δραστηριότατος, συνεχώς κινούμενος, ενήμερος των πάντων, συνεχώς δίδων εντολές. Μαζί του πάντα είχε ένα μπλοκ και ένα στυλό και συνεχώς σταματούσε οπουδήποτε για να δώσει έγγραφες οδηγίες. Συζητούσε, τηλεφωνούσε, έγραφε – και αυτή ήταν η καθημερινή του τακτική εκείνων των ταραγμένων ημερών.
Ο Βενιζέλος κατά συνήθεια τα μεσημέρια και τα βράδια όταν απεσύρετο έπαιρνε μαζί του 3-4 βιβλία και όταν τα ξανάφερνε για να πάρει άλλα, όλα είχαν υπογραμμίσεις και υποσημειώσεις. Είχε τρομερή ικανότητα ταχείας ανάγνωσης, γι’ αυτό και στις συζητήσεις έλαμπε πάντοτε ως κυρίαρχος της ομήγυρης και ήταν πηγή αστείρευτη επιχειρημάτων και προβλέψεων για τους διάφορους συνεργάτες γύρω του, μεταξύ των οποίων οι Μαρής, Σκουλάς, Κοθρής, Πατέρας, Ιωσήφ Μούνδουρος και πολλοί άλλοι, που δεν τους θυμάμαι. Εμείς δε οι ναυτικοί που τον ακούγαμε αντιλαμβανόμαστε με ποιο γίγαντα είχαμε να κάνουμε και πόσο μικρούς βλέπαμε όλους τους άλλους γύρω του, αλλά και τους κυβερνώντες εκείνη την εποχή πολιτικούς μας. Μας δόθηκε η ευκαιρία να θαυμάσουμε την μεγαλοφυΐα του, την βαθυστόχαστο διανόηση, την προβλεπτικότητά του και κυρίως την ανωτερότητα της ψυχής του και την ακατάβλητη ενεργητικότητά του.
Όλο το κίνημα για μένα προσωπικά, αλλά και για τη μετέπειτα εποχή της δίκης και της φυλακής, επισκιάστηκε από τη δυνατή εντύπωση που μου άφησε αυτή η μερικών ημερών παραμονή και επαφή μου με αυτόν τον μεγάλο άνδρα. Αυτόν τον λυτρωτή του ελληνισμού, τον αναπτερώσαντα όλες τις ελπίδες του γένους. Αυτόν που έφερε τόσο κοντά στην πραγματοποίηση όλους τους εθνικούς μας πόθους.
Αυτόν που στη χρυσή Βίβλο των μεγάλων ανδρών της Ελλάδας πρέπει να δώσουμε αδιαφιλονίκητα την πρώτη θέση.
Με αυτόν, λοιπόν, τον άνδρα, που τον διώξαμε τον Νοέμβριο του 1920, όταν τον είχαμε ανάγκη όσο ποτέ, και που η απουσία του έφερε την πιο μεγάλη καταστροφή στο ελληνικό Έθνος, μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, την Μικρασιατική, έτυχε γι’ αυτό το χρονικό διάστημα να έχω τόσο στενή και τόσο φιλική επαφή κατά τις ζοφερές ημέρες του κινήματος του 1935.
Κάθε μεσημέρι τρώγαμε με πολυάριθμους συνδαιτυμόνες με εθιμοτυπία ανώτερη της τότε Ελληνικής Αθηναϊκής Λέσχης. Θα έλεγε κανείς, Αγγλικού Βασιλικού Παλατιού.
Το πιο ενδιαφέρον απ’ όλα ήταν οι συζητήσεις μετά το φαγητό. Ο Βενιζέλος ήταν ομιλητικότατος. Στο σπίτι δεν υπήρχε ατμόσφαιρα κινήματος αλλά κανονική. Οι συζητήσεις που περιεστρέφοντο στα παρελθόντα γεγονότα, στις διαπραγματεύσεις με τους μεγάλους πολιτικούς και στην υπογραφή των Συνθηκών.
Σε διακοπές των συζητήσεων για ανακοίνωση σήματος ή κάποιου αξιόλογου γεγονότος ήταν ασύγκριτα πάντοτε ο κύριος της καταστάσεως, ο δίδων αμέσως εντολές και λύσεις, ο ψύχραιμος, ο αποφασιστικός, ο θαρραλέος.
Θυμάμαι μια συζήτηση στην οποία ήσαν παρόντες και οι πλοίαρχοι Καλιαλέξης και Αλεξανδρής και πλήθος άλλων τοπικών πολιτευόμενων που άφησε τρομερή εντύπωση. Μας θύμισε το γεγονός ότι το 1930, όταν ήταν πρωθυπουργός, κάλεσε αντιπροσωπείες των αξιωματικών στο ευρύ χωλ της Σχολής των Ευελπίδων να μας μιλήσει. Είχα την μεγάλη τύχη να παρευρεθώ. Πήγα να αντιπροσωπεύσω το καράβι μου, την «Σφενδόνη». Ως πρωθυπουργός τότε επεζήτει την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας και φαίνεται ότι έφθασαν μέχρι τον Βενιζέλο παράπονα ανωτάτων αξιωματικών των Ενόπλων Δυνάμεων ότι δήθεν παραμελείται η στρατιωτική ανασυγκρότηση της χώρας. Μας είπε – αναφέρω εν περιλήψει: ότι η μακρά σταδιοδρομία του και η πείρα του, η καθημερινή παρακολούθηση των διεθνών γεγονότων και τάσεων θα του επιτρέψουν να δει την πιθανότητα εκρήξεως ενός πολέμου τουλάχιστον 10 χρόνια πριν (υπενθυμίζω τότε, έτος 1930). Μέσα στο χρόνο των 10 ετών, εάν αυτή η προειδοποίηση συμβεί, θα έχει ο Βενιζέλος το χρόνο να προβεί στην στρατιωτική ανασυγκρότηση της χώρας. Τέτοια προειδοποίηση προς το παρόν δεν υπάρχει. «Αφήσατέ με, λοιπόν, ήσυχο να κοιτάξω τα οικονομικά, των οποίων η επίλυση θα ευχεράνει στο μέλλον και την στρατιωτική παρασκευή της χώρας».
Και συνεχίζει τώρα στη Χαλέπα το 1935: «Αυτά όμως σας τα έλεγα το 1930. Σήμερα, το 1935 και τρία χρόνια μετά την ανάρρηση του Χίτλερ ως Γερμανού καγκελλαρίου, δεν βλέπω την σημερινή κυβέρνηση να έχει συγκινηθεί από αυτό το τρομερών επιδράσεων γεγονός. Για μένα Χίτλερ σημαίνει πόλεμος».
Ναι μεν σήμερα, στην ηλικία μας και με όλη τη ζωή πίσω μας, πιθανόν να θεωρούμε φυσικό ένας πολιτικός του αναστήματος του Βενιζέλου και των γνώσεών του ως προς το τι ήταν ο Χίτλερ αλλά και από το πλήθος των βιβλίων της βιβλιοθήκης του, που επραγματεύοντο το πρόσωπο αυτό, και τα οποία φυσικά είχε διαβάσει, να προβλέψει από το 1932, όταν ανέλαβε τη διοίκηση της απειλητικής τότε Γερμανίας, ότι αυτό εσήμαινε προσεχή παγκόσμιο πόλεμο, αλλά για μας τότε τους νέους τους αμέριμνους, τους αδιάφορους για την πολιτική της Ευρώπης, μας έκανε μεγάλη αίσθηση η πρόρρηση αυτή του Ελ. Βενιζέλου περί βεβαίου προσεχούς πολέμου, όπως άλλωστε τα γεγονότα το επαλήθευσαν, ακόμη περισσότερο όταν σκεφθεί κανείς ότι αυτή την προειδοποίηση του Βενιζέλου δεν αντελήφθησαν πολιτικοί της κατηγορίας Chamberlain και Deladier, ώστε το 1938 να ευρεθούν απαράσκευοι και γυμνόποδες ως προς τις πολεμικές παρασκευές και να υποκύψουν στις υπερφίαλες απαιτήσεις του Χίτλερ στη διάσκεψη του Μονάχου. Απέδιδε λοιπόν ευθύνες στην κυβέρνηση για την επί τόσο χρόνο αδιαφορία της, την έλλειψη προβλεπτικότητας και την αδράνειά της για την πολεμική ανασυγκρότηση της χώρας, γεγονός που δικαιολογούσε τη δυσφορία, που κατέληξε στο κίνημα εκ μέρους των στρατιωτικών.
Άλλες συζητήσεις εγένοντο ως προς το ιστορικό της μεγεθύνσεως της Ελλάδας. Ετόνιζε ότι παρά το γεγονός ότι με την άφρονα πολιτική χάθηκε η ευκαιρία της Μεγ. Ελλάδας της Συνθήκης των Σεβρών, αυτό που μας απέμεινε μέχρι τα σύνορα του Έβρου είναι αρκετά μεγάλο κι έχει άπειρες περιπτώσεις να οργανωθεί και να αποδώσει.
ο Μουσολίνι (George Rinhart / Getty Images / Ideal Image).
Γι’ αυτό πρέπει να αποκατασταθεί χρηστή Διοίκηση στις παραμεθόριες περιοχές, να ιδρυθούν σχολεία ώστε να μάθουν τη γλώσσα οι σλαυόφωνοι κάτοικοι με την ελληνική συνείδηση, να γίνει πρόγραμμα μεγάλων δημόσιων έργων, κ.λπ.
Παρά την ατμόσφαιρα του κινήματος και την υπάρχουσα σ’ όλους νευρικότητα, αυτός τέτοιες τραγικές στιγμές δεν έπαυε να σκέπτεται το μέλλον και το καλό της Ελλάδος. Άλλη φορά μας μιλούσε για τη συμπεριφορά των δυτικών δυνάμεων ως προς το κίνημα και τις παρομοίαζε προς μεγάλες, ευγενείς (κατ’ εμφάνιση μόνο) κυρίες που αποφεύγουν να εκτεθούν.
Για την Ιταλία, μιλούσε με κάποιο σκεπτικισμό. Ως γνωστόν η Ιταλία είχε εμποδίσει τότε την αναχώρηση για Ελλάδα του εκεί μεταβάντος κατά την έκρηξη του κινήματος στρατηγού Πλαστήρα. Της απέδιδε πρόθεση να μας βλάψει όποτε της δοθεί ευκαιρία, ως άλλωστε συνέβαινε, συνεχώς παρεμβαίνουσα δυσμενώς, κατά τις διαπραγματεύσεις της συνθήκης ειρήνης Ελλάδας-Τουρκίας μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο το 1920.
Μια άλλη χαρακτηριστική και επιτυχής απάντηση του Βενιζέλου ήταν στο ερώτημα ενός παρισταμένου, η γνώμη του επί της θεωρίας του Γερμανού Falmerayer.
Ως γνωστόν, ο Γερμανός αυτός διατύπωσε την άποψη ότι ο σημερινός ελληνικός λαός έχει υποστεί τόσες προσμίξεις από τους εκάστοτε εισβολείς και άλλους εξανδραποδίσαντες τους Έλληνες (Ρωμαίους, Τούρκους, Σλαύους), ώστε έχει χάσει το πλείστον, εάν όχι το παν, της κληρονομιάς των προτερημάτων των αρχαίων προγόνων του.
Ο Βενιζέλος απάντησε: «Εκείνο που καταρρίπτει αδιαφιλονίκητα αυτή την θεωρία είναι ότι ο ελληνικός λαός, χωρίς καμιά αμφιβολία, κληρονόμησε από τους αρχαίους προγόνους του όλα τα ελαττώματά τους».
Στο σημείο αυτό τελειώνω την αφήγηση της παρεμβολής της προσωπικής μου επαφής και απασχολήσεως με τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Πρέπει να ομολογήσω ότι η επαφή μου με αυτόν τον πολιτικό, συνετέλεσε ώστε να απαλυνθεί η κατάθλιψη που αισθανόμουν μέσα μου από το γεγονός της τετελεσμένης πλέον αποτυχίας του κινήματος και από την συνέπεια ότι σε ηλικία τότε 28 ετών εχάνετο από μπροστά μου μια σταδιοδρομία αξιωματικού του Ναυτικού, που μου άρεσε και αγάπησα, και από το χάος που άνοιγε μπροστά μου των μοιραίων επακολούθων, όπως εκπατρισμός, άγνωστο και τυχοδιωκτικό μέλλον ή τιμωρία και αγνώστου χρόνου φυλάκιση. Από αυτό τον συγχρωτισμό με τον Βενιζέλο, τον οποίο με το νεανικό τότε πνεύμα τον έβλεπα σαν έναν Έλληνα τιτάνα, σαν έναν Ομηρικό θεό της Ελλάδας, είχε μέσα αναπτυχθεί μια παραμυθία, ένα αίσθημα εγκαρτέρησης, μια παραδοχή ότι αυτός ο συγχρωτισμός άξιζε την τιμή οποιασδήποτε θυσίας. Το γεγονός γέννησε μέσα μου μια ακατάβλητη δύναμη, όπως με θάρρος, θέληση και αποφασιστικότητα αντιμετωπίσω το δύσκολο μέλλον.
11 Μαρτίου 1935 (Δευτέρα)
Την τελευταία ημέρα της παραμονής στην Κρήτη, ο Βενιζέλος ήταν ανήσυχος.
Η στασιμότητα και η έλλειψη οιασδήποτε αισιόδοξης εξέλιξης στην επανάσταση προκαλούσαν την ανησυχία αυτή.
Τις ημέρες εκείνες αναμενόταν αεροπορικώς από την Δυτική Ευρώπη ο γιος του Κυριάκος Βενιζέλος, που θα έφερνε, όπως ελέγετο, αποφασιστικά νέα. Μάλιστα εγώ έλαβα ένα τηλεγράφημα που προανάγγειλε την άφιξη ενός ειδικού αεροσκάφους Les Ailes Surbaissees – και υπετίθετο ότι σ’ αυτό επέβαινε ο Κυριάκος Βενιζέλος. Ο Ελ. Βενιζέλος ανησύχησε και τηλεγράφησε να μην έλθει. Δεν υπήρχε πλέον αίσια έκβαση. Εμένα τότε με παρακάλεσε να επιστατήσω προσωπικά να μεταβιβασθή το τηλεγράφημα, τονίσας εκτός του πολιτικού ενδιαφέροντος και το πατρικό. Το αεροπλάνο εν τούτοις ήλθε. Αλλά ο Κυριάκος Βενιζέλος δεν επέβαινε. Ήλθε κάποιος ξένος δημοσιογράφος εφημερίδας σοβαρής –της «Monde» ή «Figaro»– για συνέντευξη με τον Βενιζέλο.
Εγένοντο συσκέψεις επί συσκέψεων περί του πρακτέου. Η μη εξέλιξη και πλήρης στασιμότητα, ο κίνδυνος εμπλοκής σε εμφύλιο πόλεμο, πράγμα που ποτέ δεν υπήρξε ο σκοπός του κινήματος –η επικράτησή του εστηρίζετο στην ηθική επιβολή και ποτέ στη βία– έτρεψαν τον Ελευθ. Βενιζέλο να επιδιώξει το σταμάτημα του εγχειρήματος. Το κίνημα είχε πλέον οριστικά αποτύχει. Έγινε μια μεγάλη σύσκεψη παρόντων των πολιτικών και των ναυτικών αξιωματικών Δεμέστιχα, Κολλιαλέξη, Αλεξανδρή κ.λπ. και αποφασίστηκε να επιβούν όλοι στον «Αβέρωφ» το απόγευμα της 12ης Μαρτίου, να παραπλεύσουν τις βόρειες ακτές της Κρήτης όταν η επέλευση εν τω μεταξύ του σκότους θα παρείχε τη χρήσιμη προκάλυψη, ώστε τα ξημερώματα της επομένης να βρεθούμε στις ακτές της Κάσου, πλησιέστερη της ιταλοκρατούμενης τότε Δωδεκανήσου, όπου και να αποβιβαστούμε ζητούντες πολιτικό άσυλο.
12 Μαρτίου 1935 (Τρίτη)
Έτσι και έγινε. Το απόγευμα της 12ης Μαρτίου όλοι οι κινηματίες μετά του Ελευθερίου Βενιζέλου και των εκεί πολιτικών, επέβημεν του «Αβέρωφ» και πλεύσαμε κατά μήκος των βορείων ακτών της Κρήτης προς την νήσο Κάσο. Εκεί κατά τα προγραμματισθέντα φθάσαμε τα ξημερώματα της επομένης, Τετάρτης 13ης Μαρτίου. Στο νοτιοδυτικό ορμίσκο της νήσου σε βραχώδεις ακτές αποβιβαστήκαμε όλοι και αναρριχηθήκαμε σ’ ένα μονοπάτι απότομο, κατευθυνόμενοι προς το κέντρο της πολίχνης. Για τον Ελ. Βενιζέλο οι Ιταλοί έστειλαν αμέσως το αντιτορπιλλικό «Pigafetta» και τον μετέφεραν στη Ρόδο, όπου κατάκοπος κατέλυσε σε ξενοδοχείο. Εμάς τους υπολοίπους με άλλο αντιτορπιλλικό «Calatafini» μάς μετέφεραν στην Κάρπαθο. Εκεί μας εγκατέστησαν με πρόχειρα μέσα σ’ ένα συγκρότημα του Διοικητηρίου που μόλις είχε τελειώσει και στον καθένα έδιναν μια μερίδα στρατιωτικού συσσιτίου. Εκεί μείναμε άλλες δύο ημέρες, την 15η και 16η Μαρτίου. Η παραμονή μας ψυχολογικά δεν μπορούσε να είναι χειρότερη. Το περιβάλλον, νησί ελληνικό, πληθυσμός ελληνικός κάτω από το πέλμα και τον τρόμο των τότε κρατούντων Ιταλών. Οι κάτοικοι φοβισμένοι. Δίπλα μας ένα ελληνικό φυσικά σχολείο, που μόλις επιτρέπετο η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Πίσω από μια πόρτα ένας χάρτης της Ελλάδας που, καθώς έκλεινε, εξαφανίζετο. Συναντήσαμε το δάσκαλο του σχολείου. Κι αυτός φυσικά φοβισμένος. Μερικοί από μας προσπαθούσαν να διατηρήσουν μια προσποιητή ευθυμία μέσα σ’ αυτό το καταθλιπτικό για Έλληνες περιβάλλον.
16 Μαρτίου 1935
Την επομένη, 16η Μαρτίου 1935, άλλο ιταλικό αντιτορπιλλικό, το «Calatafini», μας παρέλαβε και μας μετέφερε στη Ρόδο.
Ήταν τόσο λυπηρό να παραπλέουμε την ανατολική ακτή αυτού του ιστορικού ελληνικού νησιού που είχαν καταλάβει τότε οι Ιταλοί. Θυμάμαι την όψη του βράχου της Λίνδου με την Ακρόπολη με τον αρχαίο ελληνικό ναό και τα διάσπαρτα χωριουδάκια με τα κάτασπρα αιγαιοπελαγίτικα σπιτάκια και μαράζωνε η ήδη πονεμένη από τα γεγονότα καρδιά μας.
Κ. Βενιζέλος», Χανιά).
Φτάσαμε στη Ρόδο και αποβιβαστήκαμε στον προβλήτα. Κάπως παραταχθήκαμε εκεί, μας μίλησε ο πλωτάρχης Στασινόπουλος, λέγοντάς μας ότι η ιταλική κυβέρνηση αποφάσισε να μας μεταφέρει στη Νεάπολη και να μας εγκαταστήσει σ’ έναν στρατώνα. Εκεί ο Ελ. Βενιζέλος είχε αναλάβει τα στοιχειώδη μας έξοδα μέχρι τη ρύθμιση της υποθέσεως.
Παραβεβλημένο ήταν το ιταλικό «Calitea», επάνω στο οποίο επέβαιναν μερικοί αξιωματικοί, οι οποίοι επέστρεφαν στο Ναύσταθμο.
Ο πλωτάρχης Στασινόπουλος είπε ότι υπήρχε η δυνατότητα σε όποιον ήθελε να γυρίσει και να παραδοθεί στην πατρίδα του, να κριθεί επιεικώς, με παρέμβαση στην κυβέρνηση του ναυάρχου Κουντουριώτη.
Η απόφαση έπρεπε να ληφθεί εκείνη τη στιγμή.
Στ’ ανοιχτά ήταν επίσης το υπερωκεάνιο «Rex». Υπήρχε λοιπόν η εκλογή και δυνατότητα ή στο «Rex» με τον Ελ. Βενιζέλο και τους πολλούς επαναστάτες για την εξορία και το άγνωστο μέλλον ή στο «Calitea» για επιστροφή στην πατρίδα, με άγνωστη μεταχείριση από τους καταστείλαντες το κίνημα.
Το γεγονός ότι ήμουν νιόπαντρος, ότι ανεμένετο το παιδί μας, ότι ο πατέρας μου υπερήλιξ πλέον, είχε μόνο εμένα για στήριγμα, ότι τα μέτρα που είχα κατά νου να θέσω σε ενέργεια –δηλαδή το Πολυτεχνείο– έπρεπε να μην αναβληθούν επ’ αόριστον –πράγμα που θα συνέβαινε αν πήγαινα στην Ιταλία– αλλά να τεθούν σε εφαρμογή, μ’ έκαναν εμένα μόνο από τους εκεί παρόντες να επιβώ επί του «Calitea» και να επιστρέψω στην πατρίδα, όπου δικάστηκα και τιμωρήθηκα σε έξι χρόνια ειρκτή.
Η τύχη φάνηκε ευνοϊκή. Παρέμεινα στη φυλακή του Ωρωπού μόνο επί 12μηνο προπαρασκευαζόμενος για το Πολυτεχνείο. Δόθηκε αμνηστεία, και έτσι την δεύτερη ημέρα της αποφυλάκισής μου άρχισα να παρακολουθώ το Πολυτεχνείο, χωρίς να χάσω κανένα χρόνο σπουδών. […]
Η Καθημερινή, 2 και 4 Μαρτίου 1986
