Όταν ο Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ ανέλαβε τα καθήκοντα του γενικού γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, στις 11 Μαρτίου 1985, ελάχιστοι μπορούσαν να προβλέψουν ότι θα αποτελούσε και τον τελευταίο ηγέτη της κραταιάς υπερδύναμης. Γεννημένος το 1931 στο Πριβόλνογε της επαρχίας Σταυρούπολης, σε μια αγροτική οικογένεια, ο Γκορμπατσόφ υπήρξε ο πρώτος Σοβιετικός ηγέτης ο οποίος είχε περάσει όλη του τη ζωή –μέχρι την ανάληψη των καθηκόντων του– υπό κομμουνιστικό καθεστώς. Έχοντας σπουδάσει νομικά στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας (МГУ), είχε μια επιτυχημένη πορεία στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ευρισκόμενος υπό την καθοδήγηση του αρχηγού της Υπηρεσίας Πληροφοριών (КГБ), Γιούρι Αντρόποφ, και του μέλους της Γραμματείας του Κόμματος, Μιχαήλ Σουσλόφ. Η προσήλωση του Γκορμπατσόφ στην κομμουνιστική ορθοδοξία θεωρούνταν αδιαμφισβήτητη την περίοδο της ανόδου του στην ηγεσία της χώρας του. Κατά ειρωνικό τρόπο, όμως, ο Γκορμπατσόφ υπήρξε ο ηγέτης ο οποίος, επιχειρώντας να μεταρρυθμίσει το καθεστώς με στόχο την αναμόρφωση της Σοβιετικής Ένωσης, επέσπευσε την κατάρρευσή της. Οι μεταρρυθμίσεις του, «περεστρόικα» (ανασυγκρότηση) και «γκλάσνοστ» (διαφάνεια), πέρα από την επίδραση που είχαν στην ίδια την ΕΣΣ∆, έγιναν παγκόσμιο σύνθημα και συνάντησαν τόσο μεγάλη απήχηση, ώστε χρησιμοποιούνται έως και σήμερα αμετάφραστες. Στο ανά χείρας τεύχος δίνεται κατά κύριο λόγο έμφαση στη διαχείριση των μείζονων προβλημάτων τα οποία αντιμετώπιζε η Σοβιετική Ένωση, καθώς και τα υπόλοιπα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης, από τον τελευταίο Σοβιετικό ηγέτη, όπως αποτυπώθηκε στις σελίδες της Καθημερινής. Παράλληλα, γίνεται αναφορά στην οικολογική δράση του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στα χρόνια μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.
Αλλάζοντας τον ρου της Ιστορίας
Λίγοι είναι οι ηγέτες οι οποίοι κατάφεραν να αλλάξουν τον ρου της Ιστορίας στον βαθμό που το πέτυχε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο τιμόνι της Σοβιετικής Ένωσης, κλήθηκε να διαχειριστεί πολλές κρίσεις, οι οποίες δεν αφορούσαν μόνο τη χώρα του, αλλά και ολόκληρο τον πλανήτη. Το πυρηνικό δυστύχημα του Τσερνόμπιλ τον Απρίλιο του 1986, η πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989, η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη, καθώς και η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης στα τέλη του 1991 σημάδεψαν την πολιτική του σταδιοδρομία, η οποία ξεκίνησε με τις καλύτερες προδιαγραφές μετά την αποφοίτησή του από το πανεπιστήμιο.
O Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1931 στη νοτιοδυτική Ρωσία. Σε μικρή ηλικία γνώρισε από πρώτο χέρι τη σκληρότητα του σταλινικού καθεστώτος. Κατά την περίοδο των σταλινικών διώξεων, οι δύο παππούδες του συνελήφθησαν – ο ένας μάλιστα στάλθηκε σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στη Σιβηρία. Αμφότεροι αφέθηκαν ελεύθεροι και επέστρεψαν στην πατρίδα τους, φέροντας όμως το στίγμα των «εχθρών του λαού». Η σύλληψη των παππούδων του στιγμάτισε τον μικρό Μιχαήλ, ο οποίος ουδέποτε ξέχασε πως το σύστημα που πίστευε η οικογένειά του καταδίωκε αθώους ανθρώπους χωρίς αποδεικτικά στοιχεία.
Σε ηλικία δεκαπέντε ετών, το 1946, έγινε μέλος της Κομσομόλ, της νεολαίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης. Συνήθιζε να περνά τα καλοκαίρια βοηθώντας τον πατέρα του στον θερισμό, χειριζόμενος τις αλωνιστικές μηχανές. Η ενασχόλησή του με τις αγροτικές εργασίες δεν τον απέτρεψε από το να αφήσει την ιδιαίτερη πατρίδα του και να μεταβεί στη σοβιετική πρωτεύουσα, προκειμένου να σπουδάσει νομικά στο μεγαλύτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας, το Κρατικό Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας.
Μετά τον γάμο του με τη Ραΐσα Τιταρένκο, ο Γκορμπατσόφ επέστρεψε στη Σταυρούπολη, όπου και έγινε πλήρους απασχόλησης κομματικό στέλεχος. Χάρη στις εξαιρετικές του ικανότητες και στη σκληρή δουλειά, ο Γκορμπατσόφ γρήγορα ανελίχθηκε στην κομματική ιεραρχία. Το 1971 έγινε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ και μερικά χρόνια αργότερα, το 1980, έγινε τακτικό μέλος του Πολιτικού Γραφείου. ∆ιαθέτοντας χαρίσματα όπως οξύνοια, ρητορική δεινότητα και ικανότητα στη διαπραγμάτευση, ο Γκορμπατσόφ κέντρισε την προσοχή του αρχηγού της Υπηρεσίας Πληροφοριών, Γιούρι Αντρόποφ, ο οποίος τον τοποθέτησε στον στενό κύκλο των συνεργατών του. Παρότι δεν κατάφερε να τον διαδεχθεί στην ηγεσία του κόμματος το 1984, ο Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς βρισκόταν πολύ ψηλά στη λίστα με τους πιθανούς διαδόχους του Κονσταντίν Τσερνιένκο. ∆εν ήταν πολλοί εκείνοι που εξεπλάγησαν τον Μάρτιο του 1985, όταν ο Γκορμπατσόφ εξελέγη γενικός γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ.
***
Ο Γκορμπατσόφ διέφερε αισθητά από τους περισσότερους προκατόχους του. Υπήρξε ο πρώτος Σοβιετικός ηγέτης μετά τον Λένιν ο οποίος διέθετε πτυχίο πανεπιστημίου. Κατά τη διάρκεια των ετών πριν από την ανάδειξή του σε γενικό γραμματέα, ο Γκορμπατσόφ είχε την ευκαιρία να ταξιδέψει στην Ευρώπη. Σε αυτά τα ταξίδια του γνώρισε, έστω και επιφανειακά, τον τρόπο ζωής της ∆ύσης, συνάντησε απλούς ανθρώπους αλλά και υψηλές προσωπικότητες. Η δε δική του προσωπικότητα εντυπωσίασε όσο ελάχιστοι άλλοι Σοβιετικοί πολιτικοί τους Δυτικούς συνομιλητές του.
Τον πρώτο καιρό έπειτα από την ανάδειξή του σε ηγέτη της χώρας του, ο Γκορμπατσόφ ακολούθησε πιστά τις ιδέες του μέντορά του, Αντρόποφ. Στο πρόγραμμά του αναφερόταν στην ανάγκη της αφύπνισης της σοβιετικής κοινωνίας, υπό την καθοδήγηση φυσικά του ΚΚ. Οι πρώτες προσπάθειες του Γκορμπατσόφ για βελτίωση της σοβιετικής οικονομίας δεν κρίθηκαν επιτυχημένες. Γρήγορα αντιλήφθηκε ότι η χώρα του χρειαζόταν αναδιάρθρωση σε όλα τα επίπεδα, προκειμένου να επανέλθει σε τροχιά ανάπτυξης και ευημερίας.
Στα τέλη του 1986 ο Γκορμπατσόφ και οι συνεργάτες του εργάστηκαν για τον σχεδιασμό των μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων, τα οποία ονομάστηκαν περεστρόικα, δηλαδή ανασυγκρότηση, και γκλάσνοστ, δηλαδή διαφάνεια. Η περεστρόικα, όπως ανέφερε ο Σοβιετικός ηγέτης στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος, αποτελούσε «την αποφασιστική αντιμετώπιση της στασιμότητας, την αποδόμηση των καθυστερημένων μηχανισμών και τη δημιουργία αξιόπιστων και αποτελεσματικών εργαλείων για την επιτάχυνση της κοινωνικής και οικονομικής προόδου της σοβιετικής κοινωνίας». Ο Γκορμπατσόφ εισήγαγε στοιχεία της αγοράς στη σοβιετική οικονομία. Αρκετοί ήταν εκείνοι που τον κατηγόρησαν πως με το πρόγραμμά του εγκατέλειπε τις αρχές του κομμουνισμού, ενώ άλλοι για τη λήψη ημίμετρων. Στους συντηρητικούς επικριτές του ο Γκορμπατσόφ απαντούσε ότι μόνο με αυτές τις μεταρρυθμίσεις ήταν δυνατή η διάσωση του κομμουνισμού, όπως είχε προσπαθήσει να επιτύχει ο Λένιν με τη «Νέα Οικονομική Πολιτική» στις αρχές της δεκαετίας του 1920.
Η μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Γκορμπατσόφ δεν απέδωσε καρπούς. Η περεστρόικα συνάντησε εμπόδια στην εφαρμογή της, τα οποία οφείλονταν εν πολλοίς στην ίδια τη φύση του σοβιετικού συστήματος. Η παρακμή του καθεστώτος είχε γίνει, άλλωστε, σε μεγάλο βαθμό εμφανής κατά τη διαχείριση του πυρηνικού δυστυχήματος στο Τσερνόμπιλ, τον Απρίλιο του 1986. Όπως τόνισε ο Γκορμπατσόφ στα Απομνημονεύματά του, το Τσερνόμπιλ «αποκάλυψε τις ασθένειες του συστήματός μας […] την απόκρυψη ή την αποσιώπηση των ατυχημάτων και άλλων κακών ειδήσεων, την ανευθυνότητα και την απροσεξία, την τσαπατσουλιά». Η επιβολή της γκλάσνοστ, της διαφάνειας, στα πάντα προκρίθηκε ως το απαραίτητο βήμα για την ανασυγκρότηση της χώρας. Η πολιτική της γκλάσνοστ, όμως, αποδείχθηκε χιμαιρική, καθότι έφερε στο προσκήνιο το εθνικό ζήτημα.
***
Κατά τον Γκορμπατσόφ, ήταν αναγκαίο να επεκταθούν οι μεταρρυθμίσεις οι οποίες λάμβαναν χώρα στη Σοβιετική Ένωση και στην Ανατολική Ευρώπη. Οι Ανατολικοευρωπαίοι ηγέτες δεν φάνηκαν έτοιμοι να προχωρήσουν στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις προσαρμοζόμενοι στα νέα δεδομένα, όπως συνιστούσε ο Γκορμπατσόφ. Εκτινάχθηκε το κλίμα της λαϊκής δυσαρέσκειας για τη δυσανεξία των καθεστώτων σε μεταρρυθμίσεις που θα άλλαζαν τις ζωές των ανθρώπων. Το Τείχος του Βερολίνου, ένα από τα σύμβολα του Ψυχρού Πολέμου, «έπεσε» το βράδυ της 9ης Νοεμβρίου 1989 σηματοδοτώντας την έναρξη της κατάρρευσης των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη. Ο Γκορμπατσόφ, παρότι διατηρούσε τις επιφυλάξεις του, δεν αντιτάχθηκε στην προοπτική της ένωσης των «δύο Γερμανιών», ευρισκόμενος υπό την πίεση της σοβιετικής οικονομίας, η οποία είχε ανάγκη την οικονομική βοήθεια της ∆ύσης. Συμφώνησε, μάλιστα, στη σταδιακή αποχώρηση των σοβιετικών στρατευμάτων από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.
Ο σαρωτικός άνεμος της αλλαγής στην Ανατολική Ευρώπη ήταν αναμενόμενο να αφήσει το αποτύπωμά του και στη Σοβιετική Ένωση. Το εθνικό ζήτημα στην ΕΣΣ∆ εθεωρείτο ανύπαρκτο για πολλά χρόνια. Κυριαρχούσε η άποψη ότι ο σοσιαλισμός είχε επιλύσει τέτοιου είδους υποθέσεις. Η πολιτική της διαφάνειας, όμως, επέτρεψε την εκδήλωση των εθνικών αισθημάτων των λαών, τα οποία έως τότε καταπιέζονταν από το σοβιετικό καθεστώς. Παρότι είχε ακόμη τη δυνατότητα να καταστείλει τις εθνικιστικές εκδηλώσεις στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης, ο Γκορμπατσόφ, πιστός στο όραμά του για ένα αναμορφωμένο καθεστώς, δεν χρησιμοποίησε βία. Αντ’ αυτής, προσπάθησε να αντιμετωπίσει τις αποσχιστικές τάσεις προτείνοντας τη σύσταση μιας νέας ένωσης, στην οποία τα μέλη της θα είχαν αυξημένες αρμοδιότητες και σχετική αυτονομία.
Η πρόταση του Γκορμπατσόφ δεν υλοποιήθηκε. Το πραξικόπημα του Αυγούστου 1991 ανέτρεψε τα σχέδιά του για μια αναμορφωμένη Σοβιετική Ένωση. Λίγους μήνες αργότερα, τα Χριστούγεννα του 1991, επήλθε ο επιθανάτιος ρόγχος της Σοβιετικής Ένωσης, όταν ο ίδιος παραιτήθηκε από την προεδρία της, σημαίνοντας τη διάλυσή της.
***
Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έφυγε από τη ζωή στις 30 Αυγούστου 2022. Αποστρεφόταν τη βία, την οποία δεν χρησιμοποίησε κατά τη διάρκεια των σαρωτικών αλλαγών στην Ανατολική Ευρώπη και τη Σοβιετική Ένωση. Για τη συμβολή του, άλλωστε, στην προάσπιση της ειρήνης έλαβε το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 1990. Ο χαρακτήρας και οι ιδέες του ενθουσίασαν τη ∆ύση, αλλά μάλλον δυσαρέστησαν μεγάλο μέρος της πολιτικής νομενκλατούρας της χώρας του. Πίστευε στον διάλογο και στην ειρηνική επίλυση των διαφορών, είτε αυτές αφορούσαν τους δύο συνασπισμούς του Ψυχρού Πολέμου είτε τις αποσχιστικές τάσεις στο εσωτερικό της χώρας του. Προσπάθησε να είναι ταυτόχρονα ο ηγέτης ενός παρηκμασμένου συστήματος και ο εισηγητής ενός νέου και αναμορφωμένου. Το σίγουρο είναι πως χάραξε τη δική του διαδρομή, αφήνοντας ανεξίτηλο το στίγμα του στην παγκόσμια Ιστορία.
Αθανάσιος Συροπλάκης, υποψήφιος διδάκτορας Ιστορίας Χωρών Χερσονήσου του Αίμου, ΑΠΘ
«Η μοίρα το θέλησε πως όταν έγινα αρχηγός του κράτους, ήταν ήδη πασιφανές πως κάτι πήγαινε στραβά σε αυτή τη χώρα. Είχαμε αφθονία στα πάντα: γη, πετρέλαιο, αέριο και άλλους φυσικούς πόρους, κι ο Θεός μάς προίκισε με ευφυΐα και ταλέντο – και παρ’ όλ’ αυτά ζούσαμε πολύ χειρότερα από τον κόσμο σε άλλες βιομηχανικές χώρες και το χάσμα διαρκώς μεγάλωνε. Ο λόγος ήταν προφανής ήδη για καιρό: η κοινωνία μας ήταν πιασμένη στην αρπάγη του γραφειοκρατικού συστήματος».
Μ. Γκορμπατσόφ, στην τελευταία ομιλία του ως ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, 25 Δεκεμβρίου 1991
Νικητής αλλά και ηττημένος
Είναι κρίμα που η πολιτική κηδεία του Γκορμπατσόφ συνέπεσε με εκείνη της ΕΣΣ∆. Θα ήταν καλύτερα για τον Γκορμπατσόφ να προασπίσει με την προληπτική παραίτησή του μια ιστορική αξιοπρέπεια που του ανήκει. Αλλά δεν ήταν ίσως σε θέση, ο Γκορμπατσόφ αυτών των ημερών και των τελευταίων μηνών, να αντιδράσει με διαύγεια στην επανάσταση που βρισκόταν σε εξέλιξη γύρω του, να κατανοήσει ότι οι νέοι καιροί έφθειραν ημέρα με την ημέρα την εικόνα του ηγέτη, του Γκορμπατσόφ, στον οποίο, την ώρα της ήττας, θα ήταν άδικο και μυωπικό να αρνηθούν την τιμή των όπλων.
Όπως σε όλα τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα, η κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας έχει ανάγκη χρονικής απόστασης για να κριθεί. Και είναι επίσης αληθές ότι δεν είναι οι πολιτικοί ηγέτες που προκαλούν την κατάρρευση των αυτοκρατοριών, αλλά οι αντικειμενικές συνθήκες, οι εθνικιστικές εξεγέρσεις, οι χαμένοι πόλεμοι ή, όπως συνέβη στην περίπτωση της ΕΣΣ∆, η οικονομική κατάρρευση. Αλλά πρέπει να συμπεράνουμε ότι ήταν η Ιστορία που καθόρισε την πορεία του Γκορμπατσόφ και όχι αντιστρόφως, ότι οποιοσδήποτε άλλος στη θέση του θα συμπεριφερόταν με τον ίδιο τρόπο, ότι ο Γκορμπατσόφ ήταν απλώς ένας συμβολαιογράφος του αναπόφευκτου γεγονότος;
Η επιλογή του μεταρρυθμιστή Γκορμπατσόφ το 1985, βεβαίως υποκινήθηκε από αντικειμενικούς παράγοντες. Η ΕΣΣ∆ δεν ήταν πια σε θέση να αντέξει το κόστος του μπρεζνιεφικού επεκτατισμού και της στρατηγικής αντιπαράθεσης με τις ΗΠΑ, ενώ η οικονομική στασιμότητα διαρκούσε από παλιά και η τεχνολογική καθυστέρηση ενέπλεκε και τον στρατιωτικό τομέα. Η «υπανάπτυκτη υπερδύναμη» έπρεπε να γίνει αποτελεσματική χωρίς να αυτοκαταστραφεί, έπρεπε να μεταρρυθμισθεί για να σωθεί το σύστημα.
Αυτό ήταν το καθήκον που ανέλαβε ο Γκορμπατσόφ από τον Γκορμπατσόφ «προϊόν» Ιστορίας; Ένα καθήκον, τον απατηλό χαρακτήρα του οποίου διαπιστώνουμε σήμερα, αλλά που ο νέος ηγέτης του Κρεμλίνου θα έπρεπε να διαχειρισθεί με σύνεση ή να απαρνηθεί, όπως είχαν κάνει κάτω από λιγότερο σοβαρές συνθήκες οι προκάτοχοί του. Το ιστορικό μεγαλείο του Γκορμπατσόφ βρίσκεται ακριβώς εδώ, στην άρνησή του να ακολουθήσει τον πλέον βολικό και ασφαλή δρόμο.
Αντί, λοιπόν, να υποστεί την εξάρτηση της Ιστορίας, ήταν ο Γκορμπατσόφ των πρώτων χρόνων της θητείας του που «καθόρισε την πορεία της ιΙστορίας», που έδωσε το ερέθισμα για τη γνώση της αλήθειας σε μια χώρα που εβδομήντα χρόνια γνώριζε μόνο το ψεύδος, να αναστήσει την πολιτική σε έναν κόσμο που θυμόταν μόνο τη δύναμη, να προκαλέσει τη γέννηση, σχεδόν παρά τη θέλησή του, μιας κοινωνίας των πολιτών από το «έλεος» μιας ιδεολογίας χωρίς ανθρώπινο πρόσωπο. Όσα συμβαίνουν σήμερα στην πρώην ΕΣΣ∆, και τα οποία πότε-πότε μας προκαλούν φόβο, είναι καρπός και του γκορμπατσοφισμού, των ερεθισμάτων του, των βίαιων σεισμικών δονήσεων που σήμερα θέλουμε να ξεχάσουμε.
Και όλες αυτές οι αλλαγές των πλανητικών ισορροπιών, η ενοποίηση της Γερμανίας, το τέλος της αντιπαράθεσης προς όφελος της συνεργασίας; Και για όλα αυτά θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αργά ή γρήγορα θα συνέβαιναν, ότι προς αυτή την κατεύθυνση οδηγούσαν και τα συμφέροντα της ΕΣΣ∆ για την επιβίωσή της. Αλλά ήταν ο Γκορμπατσόφ που διαχειρίστηκε το αναπόφευκτο αυτών των εξελίξεων μέσα σε περιορισμένο χρόνο και χωρίς να χυθεί αίμα, ήταν αυτός που κατηύθυνε χωρίς τραύματα τη διάλυση της αυτοκρατορίας, φορτωμένης όμως και με κινδύνους που κανένας δεν ήθελε.
Πώς να αποκαλέσουμε τον Γκορμπατσόφ, λοιπόν, «μεταρρυθμιστή παρά τη θέλησή του»; Ακόμη και ο Χρουστσόφ, ενώ κατήγγειλε τον σταλινισμό, τον ανανέωνε στην πράξη ομαλοποιώντας τα γεγονότα της Ουγγαρίας και υψώνοντας το Τείχος του Βερολίνου. Ο Γκορμπατσόφ έκανε πολλά περισσότερα, αφαίρεσε τον σταλινισμό από τις ενέργειές του και δοκίμασε να τον ξεριζώσει από τις πολιτισμικές αντανακλαστικές πράξεις των λαών της χώρας του. Και σ’ αυτό το σημείο νίκησε.
Αλλά ένας μεγάλος μεταρρυθμιστής μπορεί να νικήσει και να χάσει ταυτόχρονα, μπορεί να γίνει θύμα του εαυτού του, μπορεί να μη συλλάβει, όπως συνέβη στον Γκορμπατσόφ από το 1989, τις διαστάσεις της διαδικασίας που ο ίδιος ξεκίνησε. Όταν η «επανάσταση χωρίς τουφέκια», που ξεκίνησε το Κρεμλίνο, έπρεπε να απομακρύνει όλα τα εμπόδια που ακόμη την ανέκοπταν, ακριβώς από το Κρεμλίνο εκδηλώθηκε μια πρωτόγνωρη έλλειψη θάρρους, ήρθαν οι συμβιβασμοί, οι ακροβατισμοί της εξουσίας, που προανήγγειλαν ένα νέο και πιο ριζοσπαστικό επαναστατικό κύμα. Ο Γκορμπατσόφ φάνηκε ανίκανος να απαρνηθεί τις ρίζες του, ακολούθησε μια αφηρημένη μπουχαρινική παραλλαγή του λενινισμού, παρέμεινε αγκυλωμένος στο δόγμα του ενιαίου κράτους και υποτίμησε τον εθνικισμό, έφθασε στο σημείο να αμφισβητήσει την υποχώρηση του μοναδικού κόμματος απέναντι στην κοινωνία.
Αυτή η «δεύτερη περίοδος» του Γκορμπατσόφ δημιούργησε την εντύπωση ότι από μόνος του καταδικάζεται να δύσει, δεν κατανοεί ότι το πραξικόπημα του Αυγούστου κατάφερε να θάψει την ΕΣΣ∆ και τέλος δεν βλέπει, παρά την υποστήριξη που έχει από τη ∆ύση, ότι ο κύκλος του έκλεισε. Για τον σημερινό χρονικογράφο ο Γκορμπατσόφ μοιάζει με τον Λουδοβίκο ΙΣΤ΄. Αλλά για την Ιστορία, κάποια ημέρα, θα μπορούσε να μοιάζει με τον Ροβεσπιέρο χωρίς γκιλοτίνα.
Η Καθημερινή, 29 ∆εκεμβρίου 1991
Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ και το παρασκήνιο
Τον Οκτώβριο του 1995, στο Κολοράντο των ΗΠΑ, τέσσερις από τους πρωταγωνιστές της ιστορικής περιόδου, που περικλείει την κομμουνιστική κατάρρευση και τη διάλυση της ΕΣΣ∆, συναντήθηκαν και, με την απόσταση που δίνει ο χρόνος από τα γεγονότα, κατέθεσαν για άλλη μία φορά την προσωπική τους άποψη για το παρελθόν αλλά και το μέλλον. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και ο Τζορτζ Μπους, η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Φρανσουά Μιτεράν θυμούνται, ερμηνεύουν και διαφωνούν. Και, επειδή η συζήτηση αυτή έγινε λίγους μήνες πριν από το θάνατο του Φρανσουά Μιτεράν, οι προτάσεις του για τη συγκρότηση ενός μελλοντικού κόσμου μπορούν να θεωρηθούν ως ένα είδος πολιτικής διαθήκης.
Ποιος ήταν ο καθοριστικός παράγοντας στον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου και στη σοβιετική κατάρρευση;
«Η απόφαση του Ρόναλντ Ρέιγκαν να συνεχίσει τον Πόλεμο των Άστρων, απόφαση η οποία επέδρασε αποτρεπτικά σε μία αποδυναμωμένη ΕΣΣ∆», επιμένει η Μάργκαρετ Θάτσερ, η οποία, ωστόσο, παραδέχεται ότι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου υπήρξε έργο και του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.
Εκείνος αρνείται επίμονα ότι η μεγάλη αλλαγή και οι μεταρρυθμίσεις συντελέσθηκαν, λόγω της πίεσης των ∆υτικών, ενώ ο Φρανσουά Μιτεράν υπενθυμίζει ότι ήταν αντίθετος με τον Πόλεμο των Άστρων, αφήνοντας υπονοούμενα περί αποτρεπτικότητας και αναγνωρίζοντας, ενδιαμέσως, ότι «ο Γκορμπατσόφ έκανε τις μεταρρυθμίσεις αυτοσκοπό και για πρώτη φορά οι Ρώσοι πίστεψαν σε αυτές».
Ο Τζορτζ Μπους επισημαίνει την «ιδεαλιστική προσέγγιση» του προέδρου Ρέιγκαν στο θέμα του Πολέμου των Άστρων, εφ’ όσον «πίστευε ότι ήταν το μέσο για να αναχαιτιστεί ο πυρηνικός τρόμος», και θυμάται ότι, μετά το Ρέικιαβικ και τη συμφωνία Ρέιγκαν-Γκορμπατσόφ για οριστική εξάλειψη των πυρηνικών όπλων, η Μάργκαρετ Θάτσερ «προκάλεσε κρίση» και ο Φρανσουά Μιτεράν «δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος, λόγω της γαλλικής αποτρεπτικής δύναμης». Με τη μικρή αυτή διαφωνία, οι τέσσερις ηγέτες εισάγονται στο κυρίως θέμα: στην κατάρρευση του Τείχους, στην ένωση των Γερμανιών και στη διάλυση της ΕΣΣ∆.
1989: Καταλυτική η παρουσία Γκορμπατσόφ
Γκορμπατσόφ. Οι διαβεβαιώσεις μου προς όλους στην κηδεία του Τσερνιένκο, ότι οι βασικές αρχές της σοβιετικής πολιτικής ήταν εφεξής η ισότητα μεταξύ κρατών, η μη ανάμιξη, η περεστρόικα, αρχικώς, δεν έπεισαν, πρωτίστως τους Ανατολικοευρωπαίους. Στα χρόνια της δικής μου διακυβέρνησης, όμως, δεν προδώσαμε ποτέ τις αρχές μας, δεν υπήρξε επέμβαση πολιτικής ή στρατιωτικής φύσεως.
Μπους. Ήμασταν καχύποπτοι ως προς τις προθέσεις Γκορμπατσόφ, δεν θέλαμε, όμως, να προκαλέσουμε επέμβαση της ΕΣΣ∆ στην Ανατολική Ευρώπη. Όταν επισκέφτηκα ως αντιπρόεδρος την Πολωνία, ο στρατηγός Γιαρουζέλσκι έδινε την εντύπωση ότι ήταν ο πλησιέστερος προς εσάς, Γκορμπατσόφ. ∆εν μπορούσα, λοιπόν, να φανταστώ πώς ήταν δυνατό να συντελεστεί η φιλελευθεροποίηση. Μάλλον ούτε ο Γιαρουζέλσκι μπορούσε.
Μιτεράν. Παρά την αναμφισβήτητη σημασία και συμβολική αξία των γεγονότων στην Πολωνία, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, η ΕΣΣ∆ συνέχιζε να ελέγχει την κατάσταση. Η αρχή του τέλους έγινε με το τεράστιο και μη ελεγχόμενο κύμα μετανάστευσης από την Ανατολική Γερμανία προς την Ουγγαρία, την Τσεχοσλοβακία και αργότερα τη ∆υτική Γερμανία, ήδη από το Μάιο του 1989. Εάν τότε ο Γκορμπατσόφ είχε αποφασίσει να παρέμβει, κανείς δεν θα είχε αντισταθεί. Θεώρησε, όμως, την κίνηση ιστορικό σφάλμα. Και από τη στιγμή που ανακοίνωσε στον Χόνεκερ ότι οι καιροί άλλαξαν, επήλθε το τέλος. Ήταν η στιγμή της μεγάλης καμπής. Η διαχωριστική γραμμή μεταφέρθηκε στο Ανατολικό Βερολίνο και με τη λαϊκή και ειρηνική εξέγερση όλα κατέρρευσαν.
Μπους. Όταν κατέρρευσε το τείχος, αρχές Νοεμβρίου του 1989, δεν ήμασταν βέβαιοι ότι στην ΕΣΣ∆ ήταν όλοι διατεθειμένοι να παραδώσουν το «διαμάντι του στέμματος». Η αντιπολίτευση στο Κογκρέσο με κατηγορούσε ότι δεν έδειχνα επαρκώς συγκινημένος από την πτώση του τείχους. Συγκινημένος ήμουν, είχαμε εκδηλωθεί υπέρ της επανένωσης, πιστεύαμε ότι τα πράγματα θα εξελίσσονταν ομαλά, αλλά δεν θέλαμε να υποκινήσουμε κάποια κίνηση εναντίον του Γκορμπατσόφ.
Γκορμπατσόφ. Γνωρίζαμε ότι τα όσα συνέβαιναν ήταν η απαρχή της αλλαγής ενός πολιτισμού. Γνωρίζαμε, επίσης, ότι, αποφεύγοντας κάθε ανάμιξη στην Ανατολική Ευρώπη, στερούσαμε από τη ∆ύση το πρόσχημα να αναμιχθεί στη διαδικασία. Όσο για τα τεκταινόμενα στη σοβιετική ηγεσία, με την υποστήριξη ομάδας μεταρρυθμιστών αρχίσαμε ήδη από το 1986-87 τον εκσυγχρονισμό στο Πολιτμπιρό και την περιφέρεια. Τότε σκέφτηκα να επεκτείνω τη διαδικασία του εκδημοκρατισμού. ∆ιαφορετικά θα είχαμε την τύχη του Χρουστσόφ.
Θάτσερ. Αντίθετα με τον Τζορτζ Μπους, αντιτάχθηκα από την αρχή στη γερμανική επανένωση, επειδή πίστευα ότι θα οδηγούσε στην παντοδυναμία της Γερμανίας στο εσωτερικό της Ε.Ε. Η επανένωση συντελέσθηκε χωρίς ουσιαστικά να ληφθεί υπόψη η γνώμη των υπόλοιπων Ευρωπαίων, αφήνοντάς μας κατάπληκτους. Η γενιά μου δεν ξέχασε τους δύο πολέμους εναντίον της Γερμανίας. Πίστευα, εξάλλου, ότι ήταν άδικη η ένταξη στην Ε.Ε. της Ανατολικής Γερμανίας, πριν από τις άλλες ανατολικές χώρες, που πολέμησαν και, μετά το 1945, αντί να ελευθερωθούν έζησαν υπό τον κομμουνιστικό ζυγό.
Μπους. Για να είμαι απολύτως ειλικρινής, είχαμε κάτι διαφωνίες με τη λαίδη Θάτσερ και το Φρανσουά Μιτεράν, ενδεχομένως, επειδή εγώ δεν συμμεριζόμουν τις ανησυχίες τους, που πήγαζαν από τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Ίσως γιατί η Αμερική είναι τόσο μακριά από την Ευρώπη. Πίστευα, όμως, ότι η ενωμένη Γερμανία θα απέβαινε προς όφελος της ∆ύσης, αισθανόμουν ότι οι Γερμανοί άξιζαν κάπως περισσότερη εμπιστοσύνη, μετά τα όσα έκαναν στη μεταπολεμική περίοδο.
Μιτεράν. Το θέμα ήταν εάν η επανένωση ήταν δεδομένη ή κάτι το οποίο μπορούσε να αποφευχθεί. Επί αιώνες οι Ευρωπαίοι πίστευαν ότι η διατήρηση των διαιρέσεων στο γερμανικό έθνος ήταν προς όφελός τους. Οι Γερμανοί κατάφεραν να συγκροτηθούν σε έθνος, μόνο που η ενότητά τους έγινε συνώνυμη με έναν αιώνα καταστροφών. Όταν κατέρρευσε το Τείχος, παρά την τεχνητή διαίρεση Ανατολής-∆ύσης, το έθνος υπήρχε και οι δύο Γερμανίες ήταν διεθνώς αναγνωρισμένες ως κυρίαρχα κράτη.
Επακολούθησε μία γνήσια λαϊκή επανάσταση, το Τείχος έπεσε. ∆εν γινόταν τίποτε για να αποτραπεί η ένωση, έστω και αν η Γερμανία διαιρεμένη ήταν πιο βολική για όλους. Αυτό ήταν, παρά τις κοινές μας ανησυχίες, το σημείο διαφωνίας μου με την Μάργκαρετ. Τελικώς, επακολούθησε ο πυρετός της επανένωσης, που ξεπέρασε όλες τις συμφωνίες.
Γκορμπατσόφ. (Με την επισήμανση ότι οι δύο Γερμανίες υπήρξαν από μία στιγμή και μετά, οι κατ’ εξοχήν εμπορικοί εταίροι της ΕΣΣ∆ και υπογραμμίζοντας τον καθοριστικό ρόλο της περεστρόικα και της επίδρασής της στην κοινή γνώμη των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης και κυρίως της Ανατολικής Γερμανίας, ο τελευταίος ηγέτης της ΕΣΣ∆ λέει τα εξής): «Ούτως ή άλλως για μας το θέμα της επανένωσης ήταν πολύ πιο περίπλοκο απ’ ό,τι για τους άλλους, κυρίως λόγω της τεράστιας θυσίας του λαού μας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Αμερικανοί νοιάζονταν πρωτίστως για το ΝΑΤΟ, ο κ. Μιτεράν για τα σύνορα. Πιστεύαμε ότι η ένωση θα συντελεστεί σταδιακά, παράλληλα με τη διαμόρφωση νέων ευρωπαϊκών θεσμών, υπό την αιγίδα όχι της Αμερικής, αλλά της Ευρώπης και, όπως και ο καγκελάριος Κολ, ότι θα είχε τη μορφή συνομοσπονδίας. Στη συνέχεια, οι μάζες δημιούργησαν τη νέα πραγματικότητα, όλα τα άλλα τέθηκαν στο περιθώριο και δώσαμε τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο, δηλώνοντας, όπως ο Τζορτζ Μπους στη Μάλτα, ότι δεν είμαστε πια εχθροί. Εμπλεγμένοι, όπως είμαστε, στη διαδικασία της φιλελευθεροποίησης, προτιμήσαμε την πολιτική, τη δημοκρατική λύση, με τη σκέψη ότι τελικώς οι Γερμανοί, πράγματι, είχαν μετανοήσει για το παρελθόν και είχαν δεχτεί τις δημοκρατικές αξίες.
Μπους. ∆εν σκεφτόμαστε μόνο το μέλλον του ΝΑΤΟ. Ανησυχούσαμε πολύ για τα ανατολικά σύνορα. Οι Πολωνοί ήθελαν μία συμφωνία, την οποία ο Χέλμουτ Κολ δεν αποδεχόταν, χωρίς προηγούμενη επικύρωση από το Κοινοβούλιο της ενωμένης Γερμανίας. Ο Κολ παρουσίασε το σχέδιο εκ 10 σημείων και στη συνέχεια στη Μάλτα, αν θυμάμαι καλά, μου δηλώσατε ότι αποδέχεστε την απόφαση των Γερμανών –αυτοδιάθεση– όποια και αν είναι. Με τη μόνη που είχαμε διαφωνίες ήταν η Μάργκαρετ.
Γκορμπατσόφ. Πράγματι, έτσι είπα. Συνέχισα, όμως, να πιστεύω ότι η ένωση ήταν διαδικασία χρονοβόρα και στο Καμπ Ντέιβιντ το 1990 προωθήσαμε τη σοβιετική πρόταση περί ουδετερότητας της Γερμανίας, παραπέμποντας την επιλογή στους Γερμανούς. Στη Βιέννη, αργότερα, ο μόνος υποστηρικτής της ουδετερότητας ήταν ο Έντβαρ Σεβαρντνάτζε. Ύστερα, η ενωμένη Γερμανία αποφάσισε ότι ήθελε να είναι μέλος του ΝΑΤΟ και εμείς δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτε.
Θάτσερ. Βεβαίως και έγιναν μεταξύ μας συζητήσεις, υπήρξαν και άλλοι, εκτός από εμένα, που ανησυχούσαν για μία ορισμένη ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα των Γερμανών. Ακόμη δεν μπορώ να καταλάβω για ποιο λόγο ο ξεχωριστός αυτός λαός, με την υψηλή πνευματικότητα, άφησε τον Χίτλερ να κάνει ό,τι θέλει. Και πιστεύω ότι εσείς, Γκορμπατσόφ, διευκολύνατε την επανένωση. Ας λένε ότι ήταν αναπόφευκτη. ∆εν είναι έτσι. Βρισκόμαστε εδώ για να αλλάζουμε τα αναπόφευκτα, να τα μετατρέπουμε σε αγάπη προς την ελευθερία. Όχι για να αποδεχόμαστε απλώς την πραγματικότητα. Πάντως, από ηθική άποψη ενεργήσατε ορθώς.
Ό,τι και να συμβαίνει, η Γερμανία είναι σήμερα πανίσχυρη, ενισχύεται και από την Αυστρία. Γι’ αυτό θεωρώ την Ευρώπη γερμανική. Πρόκειται για παραχάραξη της ιστορίας, μετά την κατάρρευση των αυτοκρατοριών, στη διάρκεια αυτού του αιώνα, η οποία συνοδεύτηκε και από πολιτική κατάρρευση.
Ο πρόεδρος Μιτεράν και εγώ υποστηρίζουμε την πολιτική εξέλιξη των αυτοκρατοριών και παραχωρήσαμε την ανεξαρτησία σε όλες μας τις αποικίες. Τελικώς, μόνο το έθνος-κράτος είναι σύγχρονο, η προσήλωση προς αυτό, σε συνεργασία με άλλα έθνη-κράτη στο πλαίσιο μιας κοινής αγοράς. Η εποχή των αυτοκρατοριών έληξε, η σημερινή κατάσταση δεν πρόκειται να διαρκέσει.
Η αυτοδιάθεση των λαών και οι… «αυτοκρατορίες»
Γκορμπατσόφ. Η ΕΣΣ∆, η Μεγάλη Ρωσία, ήταν κατά τη γνώμη μου ενιαίο κράτος και όχι αυτοκρατορία με μητρόπολη και αποικίες. Θεωρούσα ολέθρια τη διαίρεση, για λόγους πληθυσμιακούς και οικονομικούς, στη θέση του συγκεντρωτικού κράτους έβλεπα μία Ένωση με πραγματικά ομοσπονδιακό χαρακτήρα και αποδεκτή από το λαό, όπως όριζε το σοβιετικό Σύνταγμα. Παρά την καθυστέρηση στην εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων, όλοι ήταν έτοιμοι να υπογράψουν τη νέα συνθήκη της Ένωσης, στις 20 Αυγούστου του 1991. Τότε, η όλη διαδικασία διαταράχτηκε από το πραξικόπημα. Οι χώρες της Βαλτικής αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση. Παρ’ όλο που οι ΗΠΑ και άλλοι είχαν αναγνωρίσει το προπολεμικό καθεστώς, είχαν αντιληφθεί, νομίζω, ότι η Βαλτική ήταν εσωτερική υπόθεση της ΕΣΣ∆. Εμείς γνωρίζαμε ότι η διευθέτηση των προβλημάτων στις σχέσεις μας με ορισμένες συγκεκριμένες ∆ημοκρατίες θα ήταν χρονοβόρα. Το εντυπωσιακό είναι ότι, το φθινόπωρο του 1991, ακόμη και οι ηγέτες της Βαλτικής, ακόμη και ο Λιθουανός πρόεδρος Βιτάουτας Λαντσμπέργκις, άρχισαν να μας διαμηνύουν ότι θα παραμέριζαν προσωρινά το θέμα της ανεξαρτησίας, προκειμένου να μελετήσουν τρόπους συνεταιρισμού μαζί μας, στο πλαίσιο της συνθήκης της Ένωσης. Βρισκόμουν στην Κριμαία και τότε με ειδοποίησε ο Μπορίς Γέλτσιν ότι δεχόταν επικρίσεις, επειδή υπέγραψε ένα κείμενο για τη διατήρηση της ΕΣΣ∆. Του απάντησα ότι εμένα με επέκριναν επειδή ήθελα να την διαλύσω.
Εκ των υστέρων αποδείχτηκε πόσο δίκιο είχα, με το να θέλω να μεταρρυθμίσω και όχι να διαλύσω την ομοσπονδία. Όσοι την εποχή εκείνη νόμιζαν ότι με την ανεξαρτησία θα γίνονταν πάμπλουτοι βρίσκονται τώρα σε αξιοθρήνητη κατάσταση. Είναι όλοι ανεξάρτητοι και μέλη του ΟΗΕ, πιστεύω, όμως, ότι θα αρχίσει η διαδικασία της επανένταξης, κυρίως σε ό,τι αφορά την οικονομία και την κοινή άμυνα. Θα υποστηρίξω την διαδικασία, όπως και άλλοι εκπρόσωποι της διεθνούς κοινότητας, διότι, όπως έχει αντιληφθεί και η Γαλλία, συνοχή στην αχανή πρώην ΕΣΣ∆ σημαίνει σταθερότητα, δημοκρατία και μεταρρύθμιση. ∆ιαφορετικά, οι συρράξεις θα είναι εξαιρετικά επικίνδυνες.
Μιτεράν. Ποτέ δεν αναγνωρίσαμε την προσάρτηση των χωρών της Βαλτικής στην ΕΣΣ∆, αν και αντιλαμβάνομαι τη σοβιετική άποψη, κυρίως, επειδή οι διεκδικήσεις τους ήταν η απαρχή και η επίσπευση της σοβιετικής κατάρρευσης – μολονότι δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η διαδικασία της διάλυσης μπορεί να αναχαιτιστεί, έστω και με συμφωνίες για ομοσπονδία. Και πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι, σε όλες τις περιόδους του μεγαλείου της, η ρωσική αυτοκρατορία είχε διέξοδο στη Βόρεια Θάλασσα μέσω της Βαλτικής και στη Μεσόγειο μέσω της Μαύρης Θάλασσας. Η διέξοδος αυτή ανεκόπη και σήμερα δεν απέμεινε παρά ένα μικρό τμήμα στα ανατολικά της Κριμαίας.
Για να μη φέρουμε σε δύσκολη θέση τον κ. Γκορμπατσόφ, υπερβολικά ίσως βιαστικό να μεταμορφώσει, χωρίς νέο πολιτικό και νομικό πλαίσιο, την ΕΣΣ∆, εγώ και ο πρόεδρος Μπους αποφασίσαμε να χειριστούμε το θέμα της Βαλτικής με ευελιξία και διπλωματικότητα. Τελικώς επήλθε η διάσπαση και σήμερα, στην Τσετσενία, η διαδικασία αυτή συνεχίζεται απειλητική για τη Ρωσία.
Γκορμπατσόφ. Η συνθήκη της Ένωσης δεν υπεγράφη, οι εξτρεμιστές και οι υποκινητές του πραξικοπήματος ήξεραν ότι με τη δημοκρατία θα έχαναν τα προνόμια και την εξουσία και ο Γέλτσιν, με μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του, με τη βεβαιότητα ίσως ότι, εάν απέσυρε τη Ρωσία από την Ένωση, θα με νικούσε, ενέργησε πίσω από την πλάτη μου και ενημέρωσε το ∆εκέμβριο του 1991 τον πρόεδρο Μπους για τις προθέσεις του. Έτσι ξεκαθάρισε η κατάσταση. Έχει ιστορική σημασία, όμως, το να αντιληφθούμε για ποιο λόγο διαλύθηκε η ΕΣΣ∆.
Κατά τη γνώμη μου, το σημαντικότερο πρόβλημα σήμερα είναι η αφύπνιση της εθνικής ταυτότητας, σε συνδυασμό με τη διεθνοποίηση της οικονομίας. Οι λαοί ανησυχούν μήπως χάσουν τον πολιτισμό τους, τη γλώσσα τους, τον τρόπο ζωής τους, ανησυχίες, κατά τη γνώμη μου, ευγενικές. Η διεθνής ασφάλεια και η οικονομική ανάπτυξη μας είναι απαραίτητες, η διεθνοποίηση, όμως, δεν πρέπει να πάρει τη μορφή οδοστρωτήρα, να επιβάλει την απόλυτη ομοιομορφία. Πρέπει, στο πλαίσιο του ΟΗΕ και των περιφερειακών συστημάτων, να βρεθεί ο πολιτικός μηχανισμός για την εναρμόνιση των δύο τάσεων, αυτή είναι η προτεραιότητα σήμερα.
Με γνώμονα το επικό δράμα της σοβιετικής κατάρρευσης και των συνεπειών της, πρέπει, νομίζω, να θέσουμε τους λαούς σε επαγρύπνηση, ώστε η ανάγκη της εθνικής κυριαρχίας να μη μετατραπεί σε δόγμα. Εάν αρχίσουμε να διαιρούμε όλες αυτές τις χώρες, θα επέλθει το απόλυτο χάος και η σύγχυση. ∆εν ήταν, όμως, αυτός ο σκοπός μας, όταν αποφασίσαμε τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου, αλλά η διαμόρφωση νέων διεθνών σχέσεων, ώστε να αντιμετωπίσουμε τα διεθνή προβλήματα.
Μιτεράν. Πιστεύω ότι στον επόμενο αιώνα θα πρέπει να επιτευχθεί η σύνθεση, ο συνδυασμός της διεθνοποίησης με την εθνική κυριαρχία και τα ατομικά δικαιώματα σε διάφορους τομείς. Η διαίρεση Τσεχίας-Σλοβακίας είναι το καλό παράδειγμα, δυστυχώς, όμως, ελλοχεύουν και άλλες διαιρέσεις, λιγότερο αρμονικές, στην Ευρώπη. Ας ελπίσουμε ότι η ασθένεια δεν είναι μεταδοτική, ότι δεν θα μολύνει την αμερικανική ήπειρο.
Η προσήλωση στην εθνική ταυτότητα είναι απολύτως κατανοητή, δεν είναι, όμως, δυνατό, μετά την κατάρρευση των αυτοκρατοριών, κύριο χαρακτηριστικό του 20ού αιώνα, να αποκτήσουν όλοι την εθνική κυριαρχία, διότι θα επέλθει η σύγκρουση με τη διεθνοποίηση. Η σύνθεση, λοιπόν, είναι απαραίτητη και, όσο και να διαφωνεί η λαίδη Θάτσερ, αυτό προσπαθούμε να κάνουμε στην Ε.Ε.
Τον επόμενο αιώνα, θα πρέπει να θεσμοθετηθούν κανόνες δικαίου για την προστασία και την ελευθερία των μειονοτήτων. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να δημιουργηθούν διεθνείς οργανώσεις, που να διασφαλίζουν τη συνοχή των κρατών, διαφορετικά στις ΗΠΑ και τον Καναδά η ανάγκη της αποκέντρωσης θα υπερκεράσει το ομοσπονδιακό κράτος, το φαινόμενο θα επεκταθεί στη Βραζιλία, την Ισπανία και το Βέλγιο.
Άραγε, οι μελλοντικοί ηγέτες θα κατορθώσουν να οργανώσουν τον αχανή αυτό κόσμο με άξονες ορισμένα μεγάλα κέντρα συντονισμού, που θα υπακούουν σε διεθνείς νόμους; Άραγε, θα θεσπίσουν χωριστή νομοθεσία για την προστασία των μειονοτήτων, ώστε όλοι να ζουν όπως θέλουν; Εμείς αρκετά μιλήσαμε. Είναι η σειρά της νέας γενιάς πολιτικών να δώσει απάντηση στο ερώτημα.
Η Καθημερινή, 21 Απριλίου 1996
Περιβάλλον: η άλλη πρόκληση για τον Γκορμπατσόφ
Βρισκόμαστε σε μια χρονική στιγμή που το οικολογικό κίνημα έχει ανάγκη μιας φωτισμένης προσωπικότητας, αλλά οι πιθανότεροι υποψήφιοι γι’ αυτόν τον ρόλο φαίνεται ότι λιποτάκτησαν. Ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Αλ Γκορ, συγγραφέας του «Earth in the Balance», ασχολείται τώρα με άλλα ζητήματα, προσπαθώντας να παρακολουθήσει τη Χίλαρι και τους «ανθρώπους του προέδρου» στην υπερβολικώς ενεργητική κυβέρνηση του Κλίντον. Η Νορβηγή πρωθυπουργός Γκρο Χάρλεμ Μπρούντλαντ, η οποία κατά τη δεκαετία του ’80 αφοσιώθηκε στα παγκόσμια οικολογικά θέματα, «έχασε τα φτερά της» και την καλή της φήμη, όταν η Νορβηγία επανέλαβε πρόσφατα την αλιεία της φάλαινας αδιαφορώντας για τις διεθνείς απαγορεύσεις.
Τώρα στο προσκήνιο εμφανίζεται ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο οποίος αποκτά και πάλι μια σημαντική αποστολή. Μετά τη συμβολή του στον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου και την προώθηση των μεταρρυθμίσεων που οδήγησαν στον εκδημοκρατισμό της Ρωσίας, ο «Γκόρμπι» αναλαμβάνει μια νέα, πολύ προκλητική αποστολή.
Ως πρόεδρος της οργάνωσης «∆ιεθνής Πράσινος Σταυρός/Πράσινη Ημισέληνος», μια ιδιωτική οργάνωση που στοχεύει στην παροχή βοήθειας για τον συντονισμό των παγκόσμιων πρωτοβουλιών που αφορούν το περιβάλλον, ο Γκορμπατσόφ ελπίζει να ηγηθεί της κίνησης για τη διάσωση του πλανήτη.
***
Όταν ήταν πρόεδρος της Ρωσίας, ο Γκορμπατσόφ μιλούσε με εξαιρετική αγάπη για τη φύση. Στα Ηνωμένα Έθνη, το 1988, ζήτησε να σταματήσει η «βιαιοπραγία του ανθρώπου κατά της φύσης». Σήμερα, απελευθερωμένος από τα δεσμά της εξουσίας, ακούγεται περισσότερο σαν νεαρός οικολόγος από την Καλιφόρνια, παρά ως παλαιός κομμουνιστής που αναδύθηκε από τις τάξεις των «απαρατσίκ» σε ένα από τα πιο ανεύθυνα, όσον αφορά τα οικολογικά ζητήματα, κράτη της εποχής μας.
Ενδεχομένως είναι ο μοναδικός ηγέτης στον κόσμο που χρησιμοποίησε τον όρο «νοόσφαιρα» (ένας όρος που αναφέρεται στην ανθρώπινη συνείδηση σε σχέση με τη βιόσφαιρα) σε μία από τις πιο σημαντικές ομιλίες του.
Ο Γκορμπατσόφ ξεκίνησε την κίνηση του «Πράσινου Σταυρού» στην αρχή του χρόνου, στο Κιότο της Ιαπωνίας, σε μια συνεδρίαση του Παγκόσμιου Φόρουμ, μια συνάντηση νομοθετών, θρησκευτικών ηγετών, ακτιβιστών και επιστημόνων.
Ο λόγος του πολλές φορές ήταν εξωπραγματικός και αντιφατικός, αλλά κινήθηκε μακριά από τους πλατειασμούς για τη «συγκρατημένη ανάπτυξη» και τις «διεθνείς συνθήκες» που κυριαρχούν στις διεθνείς συζητήσεις γύρω από τα οικολογικά ζητήματα. Υποστηρίζοντας θέσεις που ίσως να σημαίνουν πολιτική αυτοκτονία στο μεγαλύτερο τμήμα του βιομηχανικού κόσμου, επετέθη εναντίον της προόδου, της ανάπτυξης και όλων των σύγχρονων ορισμών της «υλικής ευτυχίας».
Ο Γκορμπατσόφ υποστήριξε: «Η τεχνολογία δεν κατάφερε να σταματήσει τον πόλεμο μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Αντιθέτως, έκανε αυτή τη μάχη πιο έντονη… Η κρίση του πολιτισμού που παρατηρούμε σήμερα είναι κρίση της αφελούς πίστης στην παντοδυναμία της ανθρωπότητας».
Επίσης υποστήριξε πως ο κόσμος πρέπει να αφήσει κατά μέρος την τάση που έχει, να κατακτήσει τη φύση, και να υιοθετήσει μια «φιλοσοφία των ορίων» βασιζόμενη στην κατανόηση πως η τεχνολογία δεν μπορεί να επιλύσει όλα τα προβλήματα.
***
Ο Γκορμπατσόφ γνωρίζει από «πρώτο χέρι» τι μπορεί να κάνει η ανθρωπότητα στο περιβάλλον. Σε συνέντευξη που έδωσε στο περιοδικό «ΤΙΜΕ» υποστήριξε: «Είδα στη Σταυρούπολη τους κινδύνους, εκεί όπου η κακής ποιότητας πρακτική των αγροτών προκαλούσε αμμοθύελλες που κατέστρεφαν το έδαφος». Στο Κρεμλίνο αντιμετώπιζε τη μία ιστορία τρόμου μετά την άλλη, ενώ οι ουρανοί συννέφιαζαν από τους καπνούς, τα ποτάμια καταστρέφονταν από τα τοξικά απόβλητα και τα κτήματα «πνίγονταν από τα νερά» εξαιτίας των κακοκατασκευασμένων φραγμάτων.
«Οι αγρότες επαναστάτησαν εναντίον αυτού του αίσχους, αλλά, εξαιτίας του συστήματος, οι διαμαρτυρίες τους δεν ακούστηκαν ποτέ. Στη συνέχεια ήλθε η έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα του Τσερνόμπιλ, η σταγόνα που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει. Όλοι καταλάβαμε το τέρας που είχαμε κατασκευάσει».
Σε σύσκεψη του Παγκόσμιου Φόρουμ στη Μόσχα, το 1990, όταν ήταν ακόμα πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης, ο Γκορμπατσόφ πρότεινε να δημιουργηθεί ένας οργανισμός ανάλογος με τον ∆ιεθνή Ερυθρό Σταυρό που θα ασχολείται με περιβαλλοντικά προβλήματα, τα οποία δεν γνωρίζουν εθνικά σύνορα. Πέρυσι, στη ∆ιεθνή Συνδιάσκεψη στο Ρίο, ψηφίστηκε απόφαση με την οποία ιδρύθηκε ο «∆ιεθνής Πράσινος Σταυρός» και έξι μήνες αργότερα η κυβέρνηση της ∆ανίας δώρισε το ποσό του 1,1 εκατομμυρίου δολαρίων για να ξεκινήσει η επιχείρηση.
Την ίδια στιγμή, ο Ρολάντ Βίντερκερ, οικολόγος και μέλος της Ελβετικής Ομοσπονδιακής Συνέλευσης, ίδρυσε τον «Παγκόσμιο Πράσινο Σταυρό». Αναγνωρίζοντας τη δύναμη του Γκορμπατσόφ, ο Βίντερκερ δέχθηκε την πρόσκληση του Ρώσου να συγχωνευθούν οι δύο ομάδες και σήμερα είναι γενικός διευθυντής της συνδυασμένης εκστρατείας. Η οργάνωση διαθέτει γραφεία τόσο στη Χάγη όσο και στη Γενεύη.
Μετά τη σύσταση της οργάνωσης, ο Γκορμπατσόφ και ο Βίντερκερ συναντήθηκαν με τους οικολόγους για να επιλέξουν τα δοκιμαστικά προγράμματα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνεται ένα πρόγραμμα συντονισμού των προσπαθειών για τον καθαρισμό του Βόλγα, μια εκστρατεία προστασίας του Εθνικού Πάρκου των λιμνών Πλίβιτσκα, στα σύνορα Σερβίας και Κροατίας, από τον πόλεμο στα Βαλκάνια, η σύσταση βιομηχανικού συμβουλίου, με έδρα τη Γενεύη, που θα βοηθά να προλαμβάνονται καταστροφές όπως αυτή στο Μποπάλ της Ινδίας που κόστισε τη ζωή σε δύο χιλιάδες ανθρώπους.
Στα προγράμματα περιλαμβάνεται και μια πρωτοβουλία για να στραφεί η προσοχή στα προβλήματα που σχετίζονται με τη χρήση και τη διασπορά τοξικών προϊόντων από τα στρατιωτικά κατεστημένα του κόσμου.
Το κύρος του Γκορμπατσόφ συνέβαλε στο να δεχθούν να γίνουν μέλη του συμβουλίου του «Πράσινου Σταυρού» προσωπικότητες όπως ο Χαβιέ Πέρες ντε Κουέγιαρ, πρώην γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, καθώς και ο τέως πρωθυπουργός της Ιαπωνίας, Τοσίκι Καϊφού, ο αστρονόμος Καρλ Σαγκάν και ο πρώην πρόεδρος της Ελβετικής Ομοσπονδίας, Ρενέ Φελμπέρ. Τελικώς, ο Γκορμπατσόφ οραματίζεται ένα δίκτυο από τοπικά, εθνικά και διεθνή γραφεία, τα οποία θα συντονίζουν την εργασία των υπόλοιπων οικολογικών ομάδων. Θεωρεί πως το δίκτυο είναι ένα μέσο για να μετατραπούν οι αξίες των ανθρώπινων κοινωνιών.
Εάν η όλη υπόθεση ακούγεται ασαφής, έτσι είναι. Κάποιοι ακτιβιστές θεωρούν πως ο κόσμος δεν έχει ανάγκη από μία ακόμη περιβαλλοντική γραφειοκρατική οργάνωση.
Ο Γκορμπατσόφ, αν και λατρεύει τον νέο του στόχο, είναι βέβαιο πως τώρα μαθαίνει. Και, φυσικά, αυτό που φέρνει στον οικολογικό χώρο είναι το διεθνές κύρος του και ο σεβασμός που τρέφουν στο πρόσωπό του οι υπόλοιποι ηγέτες. Πρόσφατα έγραψε στον πρόεδρο Κλίντον: «Εγώ σταμάτησα τις πυρηνικές δοκιμές. Μπορείς να κάνεις το ίδιο και εσύ».
Ο Θορ Χεΐγερνταλ, συγγραφέας του «Κον Τίκι» και μέλος του συμβουλίου του «Πράσινου Σταυρού», που έχει επηρεάσει πολύ τον Γκορμπατσόφ, λέει: «Παρόλο που υπάρχουν πολλές διεθνείς οικολογικές οργανώσεις, ήλθα εδώ γιατί πιστεύω πως ο Γκορμπατσόφ έχει κύρος, οξύνοια και θέληση ώστε να ωθήσει τις καταστάσεις. Αντιλαμβάνεται πως η απειλή είναι μεγάλη και με γεμίζει ελπίδα».
Η Καθημερινή, 12 Σεπτεμβρίου 1993