Για πολλούς, φράσεις όπως «Η κόλαση είναι οι άλλοι», «Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος» και «Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» είναι λίγο-πολύ γνώριμες. Όπως γνώριμες είναι και οι φωτογραφίες του ανθρώπου που τις είπε, του Ζαν-Πολ Σαρτρ, στην κατάμεστη Σορβόννη τον Μάιο του 1968, σε ομιλία του στους εξεγερμένους φοιτητές. Ο Σαρτρ, κορυφαίος εκπρόσωπος του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας, είναι μία από τις πιο εμβληματικές και επιδραστικές μορφές της ανθρώπινης νόησης του 20ού αιώνα. Μέσα από τα φιλοσοφικά του έργα, εκ των οποίων κορυφαία θεωρούνται τα Το είναι και το μηδέν (1943) και Κριτική της διαλεκτικής λογικής (1960), ο Σαρτρ κατάφερε να κάνει τον υπαρξισμό δημοφιλή, συνοψίζοντας, σχεδόν, στην παιγνιώδη φράση του «Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» τη βασική θέση του φιλοσοφικού αυτού ρεύματος, που ήθελε την ύπαρξη να αντιπαραβάλλεται με την ουσία. Στα έργα του αλλά και στην προσωπική του διαδρομή, κεντρικός είναι ο άξονας της ελεύθερης επιλογής αλλά και της προσωπικής ευθύνης. Χωρίς να περιορίζει τον εαυτό του στον φιλοσοφικό στοχασμό, ο Σαρτρ ήταν ένας από τους ανθρώπους που έκαναν πράξη τα λεγόμενά τους. Ένθερμος υποστηρικτής του μαρξισμού, άσκησε ουκ ολίγες φορές κριτική στον ιμπεριαλισμό και στην μπουρζουαζία. Από τις αντισυμβατικές για την εποχή στιγμές του, ξεχωρίζουν η δράση του στα γεγονότα του Μάη του ’68, η υποστήριξή του προς το καθεστώς του Φιντέλ Κάστρο, η άρνηση του βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας το 1964, ακόμη και η σχέση του με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ. Όμως, ο πνευματικός πλούτος του Σαρτρ δεν εξαντλήθηκε στα φιλοσοφικά του έργα. Παρακαταθήκη του είναι και θεατρικά και αφηγηματικά έργα, όπως Οι μύγες, Κεκλεισμένων των θυρών, Η ναυτία και Ο τοίχος. Παραμένοντας μέχρι το τέλος της ζωής του ένας στρατευμένος διανοούμενος, ο Ζαν-Πολ Σαρτρ αποτέλεσε αναμφίβολα μία από τις σημαντικότερες και πιο ηχηρές φωνές του 20ού αιώνα.
Ο διασημότερος φιλόσοφος του 20ού αιώνα
«Θα ήταν καλό να καταλάβετε ότι οι αντίπαλοί σας σάς βλέπουν σαν “ιμπεριαλιστές”, όπως ακριβώς και εσείς τους βλέπετε σαν “δάκτυλο” της Ρωσίας… Και οι δύο πλευρές θα πρέπει να εγκαταλείψουν μια τόσο αντιπαραγωγική στάση». Είναι 29 Μαρτίου του 1967 στο Τελ Αβίβ, όταν ο Σαρτρ δίνει συνέντευξη Τύπου για τις εντυπώσεις από το ταξίδι του στην Αίγυπτο, στο παλαιστινιακό στρατόπεδο προσφύγων και στο Ισραήλ. Στην κατάμεστη αίθουσα έχουν συρρεύσει δημοσιογράφοι που ζητούν από τον Σαρτρ το κλειδί επίλυσης μιας διαμάχης η οποία δύο μήνες αργότερα έμελλε να οδηγήσει στον αραβοϊσραηλινό Πόλεμο των Έξι Ημερών. Φαντάζει παράξενο ότι, εν μέσω ακραίας έντασης, τα μέσα ενημέρωσης της εποχής απευθύνονται σε έναν διανοούμενο για την εκτόνωση της διπλωματικής κρίσης. ∆εν επρόκειτο, όμως, για έναν ακόμα συγγραφέα που έτυχε να περιηγείται τη Μέση Ανατολή: ο Σαρτρ υπήρξε ο διασημότερος φιλόσοφος του 20ού αιώνα.
Ο Σαρτρ δεν είναι μόνο ένας από τους πλέον φημισμένους στοχαστές της εποχής του. Είναι επίσης και από τους πιο δύσκολους – και μια πηγή των δυσκολιών για την ορθή κατανόηση της φιλοσοφίας του δεν είναι άλλη από τη φήμη του. Πολλοί θεωρούν ότι ξέρουν τον Σαρτρ κι από μια άποψη έχουν δίκιο, εφόσον είναι εξοικειωμένοι με την εικόνα του: γνωρίζουν την πίπα που κρατούσε στο αριστερό του χέρι, την πένα που με το δεξί χάραζε τις ιδέες του, την μπριγιαντίνη των μαλλιών, το συγκρατημένο του χαμόγελο. Το ίδιο το έργο του, όμως, είναι πολύ λιγότερο γνωστό· ίσως γιατί, όπως κάθε εγχείρημα κατανόησης ενός φιλοσόφου, απαιτεί από τον αναγνώστη σημαντική επένδυση απερίσπαστης προσοχής και κριτικής σκέψης, ποιότητες που δεν ευδοκιμούν στις μέρες μας.
Το έργο του Σαρτρ καλύπτει πέντε δεκαετίες ακατάπαυστης συγγραφικής δραστηριότητας, όπως πιστοποιείται από τα τριάντα εννέα βιβλία του και τη δεκάτομη συλλογή δοκιμίων του. Η φήμη, άλλωστε, του Σαρτρ οφείλει πολλά στις πολιτικές και συναισθηματικές του περιπέτειες, καθώς και στο πλήθος των ιδεών που συναντάμε στα θεατρικά και λογοτεχνικά του έργα. Αν επιθυμούμε, όμως, να κατανοήσουμε το ακριβές περιεχόμενο των ιδεών του Σαρτρ, να ερμηνεύσουμε ορθά τα όσα μας προτείνει και να αξιολογήσουμε την εγκυρότητα των συναφών συλλογισμών του, θα πρέπει να στραφούμε στα κείμενα όπου εκτίθεται η φιλοσοφική του θεώρηση.
Ο φιλοσοφικός στοχασμός δεν είναι ένα παιχνίδι ιδεών: απαιτεί διανοητική πειθαρχία και επιχειρηματολογική δεινότητα, που προχωρούν πολύ πέραν της παρατακτικής διατύπωσης εύηχων ισχυρισμών. Η επιμονή, λόγου χάριν, με την οποία ο Σαρτρ διερευνά τις λογικές συνέπειες προηγούμενων θεωρητικών κατασκευών είναι εντυπωσιακή. Εξίσου ιδιαίτερη είναι η ικανότητά του να ζωογονεί, μέσω εναργών παραδειγμάτων, εννοιολογικές συνθέσεις που αλλιώς θα παρέμεναν διανοητικές ασκήσεις κενές περιεχομένου. Αυτό όμως που τον καθιστά μια ξεχωριστή περίπτωση στην ιστορία της σκέψης είναι ο τρόπος με τον οποίο η γραφή του φωτίζει τη συνείδηση της πραγματικότητας. ∆ιότι σε αυτό, κυρίως, νομίζω ότι έγκειται το χάρισμα του Σαρτρ: στην ικανότητα του να μιλάει για τα πράγματα –τις ποιότητες, τις σχέσεις τους, την ουσία και την ύπαρξή τους– με τρόπο που επιτρέπει στο νόημά τους να αναδύεται εμπρός μας, σαν να τα βλέπουμε για πρώτη φορά.
Αρκετά συχνά, το νόημα των πραγμάτων συσκοτίζεται από την εσφαλμένη θεώρηση που διατηρούμε για το πώς δομείται η ανθρώπινη εμπειρία. Η εξάχνωση των σφαλμάτων και η συνακόλουθη άρθρωση ενός βιώσιμου φιλοσοφικού προτύπου δεν προκύπτουν εύκολα: πρόκειται για ιδιαίτερα τεχνικό, εννοιολογικά πυκνό και μακροσκελές εγχείρημα – σε 652 σελίδες εκτείνεται η κύρια απόπειρα του Σαρτρ να προσφέρει μια φαινομενολογική οντολογία, στη μονογραφία του Το είναι και το μηδέν. Σε ποια από τις δύο αυτές κατηγορίες ανήκει ο άνθρωπος; Παραδοσιακά οι φιλόσοφοι λογομαχούσαν για το αν η συνείδηση είναι ένα υλικό πράγμα ή ένα άυλο πράγμα. Ο Σαρτρ έρχεται να εξηγήσει ότι η συνείδηση δεν είναι πράγμα: είναι μια διαρκής κίνηση προς τον κόσμο, μια ενέργεια ανακάλυψης του νοήματος των πραγμάτων και των αξιών –ηθικών, πολιτικών, αισθητικών– που ζωοδοτούν τις πράξεις μας. Εφόσον η συνείδηση δεν είναι ένα πράγμα, είναι ένα «μη-ον» ή, όπως έλεγαν και οι αρχαίοι, ένα «μηδέν». Και όμως, σε αυτό το «μηδέν» έγκειται τόσο ο ευάλωτος χαρακτήρας, όσο και το μεγαλείο του ανθρώπου: στο ότι δεν είναι έρμαιο των νόμων που διέπουν τις ιδιότητες των πραγμάτων.
Η μόνη αναγκαιότητα στην ανθρώπινη ύπαρξη είναι η ελευθερία: «Είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι», καθόσον γινόμαστε ό,τι είμαστε μέσω των επιλογών μας – ακόμα και η αποφυγή ή η άρνηση να επιλέξουμε συνιστά μια επιλογή. Η ικανότητά μας να συλλογιζόμαστε μάς επιτρέπει να επιλέξουμε ποιες επιθυμίες θα εκφράσει η συμπεριφορά μας. Καθώς τείνουμε να κάνουμε αυτές τις επιλογές συνεκτικά στο πέρασμα του χρόνου, συνθέτουμε σταδιακά ένα σχήμα, ένα profil από προτιμήσεις και δεσμεύσεις επί τη βάσει των οποίων πράττουμε. Σμιλεύουμε, δηλαδή, μια ταυτότητα: δημιουργούμε ένα ανάγλυφο με εσοχές και εξοχές, που προβάλλει ένα πρόσωπο, στο οποίο συμπυκνώνεται το σχήμα της ύπαρξής μας.
Η στοχαστική οντολογία του Σαρτρ θεμελιώνει την κριτική του στις αυταπάτες των συμπολιτών του, καθώς το χάρισμα της ελευθερίας συνοδεύεται από το βάρος της ευθύνης, το οποίο δεν είναι όλοι διατεθειμένοι να αναλάβουν. Ένας τρόπος να αποφύγουν την ευθύνη των επιλογών τους είναι να αποδίδουν πάντα σε κάποιον άλλο την αιτία των όσων συμβαίνουν στη ζωή τους –στο σόι τους, στο κράτος, στη «διαλεκτική αναγκαιότητα της Ιστορίας»– παρουσιάζοντας τον εαυτό τους ως άβουλο άθυρμα υπερβατικών δυνάμεων. Ένας άλλος τρόπος αυτοεξαπάτησης είναι να υποδύονται τα «καθαρά πνεύματα», δίχως σωματικές ή συναισθηματικές ανάγκες, για τα οποία οι άλλοι άνθρωποι, η οικονομία ή η πολιτική δεν έχουν την παραμικρή σημασία. Και τα δύο, σύμφωνα με τον Σαρτρ, είναι τρόποι αποφυγής της αλήθειας, του γεγονότος δηλαδή ότι κάθε στιγμή εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε τον εαυτό μας όχι εν κενώ, αλλά στο πλαίσιο και με τα υλικά που μας προσφέρει η Ιστορία.
Ο Σαρτρ δεν είναι μόνο ένας από τους πλέον φημισμένους στοχαστές της εποχής του, είναι επίσης και από τους πιο δύσκολους.
Η αξία της αλήθειας ήταν εξίσου αδιαπραγμάτευτη για τον Σαρτρ με την αξία της ελευθερίας, και ενώ έδινε εξαιρετική βαρύτητα στην ορθότητα των ιδεών που διατύπωνε στα χειρόγραφά του, δεν έτρεφε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του: όποτε τον ρωτούσαν σε τι οφείλεται η θερμή υποδοχή που έλαβε εν μέσω της γερμανικής κατοχής ένα έργο τόσο βαθύ και απαιτητικό όσο Το είναι και το μηδέν, ο Σαρτρ παρέπεμπε απλώς στο γεγονός ότι το κάθε αντίτυπο της πρώτης έκδοσης ζύγιζε ακριβώς ένα κιλό κι έτσι μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο βάρους σε υπαίθριες αγορές, καθώς η κατοχική κυβέρνηση είχε κατασχέσει τα μπρούντζινα βαρίδια.
Ένα στοιχείο που διατρέχει τη δοκιμιακή γραφή του Σαρτρ είναι η αντιπαλότητά του προς εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «κουλτούρα της εσωτερικότητας». Η εμμονή με το εγώ –του διανοουμένου, του καλλιτέχνη, του ερευνητή–, η ατέρμονη ενδοσκόπηση –έναντι της έκθεσης στην πραγματικότητα–, η αναγωγή κάθε συζήτησης για το νόημα ενός κειμένου, ενός έργου τέχνης ή ενός ιστορικού γεγονότος στο πώς ο ομιλών θεωρεί ότι το εκάστοτε ζήτημα θίγει αυτόν τον ίδιο προσωπικά: ιδού κάποια από τα φαινόμενα που τίθενται στο φιλοσοφικό στόχαστρο του Σαρτρ και τον οδηγούν στην άρθρωση της φιλοσοφικής του κοσμοαντίληψης.
Πρόκειται για την κοσμοαντίληψη που προτάσσει ό,τι συνιστά το ουσιώδες αντικείμενο του κριτικού στοχασμού, το οποίο δεν είναι ούτε η σκέψη δι’ εαυτήν ούτε ο κόσμος καθ’ εαυτόν, αλλά εκείνο που ο Σαρτρ χαρακτηρίζει ως «το μόνο συγκεκριμένο»: ο κάθε ξεχωριστός άνθρωπος εντός των καταστάσεων που βιώνει.
του Αντώνη Χατζημωυσή, καθηγητή Σύγχρονης Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
«Λένε ότι την εποχή του Αλγερινού που είχε πάρει ανοιχτή θέση υπέρ των Αλγερινών ανταρτών, κάποιος ανώτερος υπάλληλος του Υπουργείου Εσωτερικών, αν όχι ο ίδιος ο υπουργός, εισηγήθηκε τη σύλληψη του φιλοσόφου και τότε ο αρχηγός του κράτους, που δεν ήταν άλλος από τον στρατηγό Ντε Γκωλλ απάντησε επιγραμματικά: “Δεν συλλαμβάνουν τον Βολταίρο”. Πραγματικά στάθηκε ο Σαρτρ ένα είδος Βολταίρου του καιρού μας […] με μια κοινή διαρκή μαχητικότητα στην υπηρεσία της δικαιοσύνης και του ανθρώπου».
Ροζέ Μιλλιέξ, Η Καθημερινή, 8 Μαΐου 1980
Υπαρξισμός
Ο νεαρός ζωγράφος με τ’ ακτένιστα μαλλιά και τ’ ασιδέρωτα ρούχα έκαμεν ένα μορφασμόν. «Αυτό δεν μ’ αρέσει» εμουρμούρισε.
Ήτο ένα αρωματισμένο ανοιξιάτικο βράδυ εις την ταράτσα του «Κουπέλ», ενός από τα μεγαλύτερα καφενεία του Παρισιού.
«Κυττάτε αυτόν τον κόσμο», εγόγγυσε σκυθρωπός ο ζωγράφος. «Μπορείτε να ιδήτε ένα ευτυχισμένο πρόσωπο, ένα μειδίαμα; Έχετε ιδή ποτέ σας μια τέτοια πνευματική πενία; Προ του πολέμου το κέντρον αυτό ήτο παράδεισος. Θα μπορούσατε να καθήσετε και να μιλήσετε προς οποιονδήποτε και ο κόσμος γελούσε. Σήμερα η πόλις είναι γεμάτη από πλάσματα που έχουν την ψυχήν του γραφειοκράτου. ∆εν υπάρχει γέλιο. Το Παρίσι δεν είναι πλέον Παρίσι».
Ο νεαρός ζωγράφος εξέφραζε την ψυχικήν διάθεσιν που έχει καταλάβει όλο το μεταπολεμικό πνευματικό Παρίσι και που οδηγεί την παρισινή πνευματικότητα εις την δημιουργίαν μιας καινούργιας φιλοσοφίας της ζωής. Η φιλοσοφία αυτή είναι θεωρίαι πνευματικού αίματος, ιδρώτος και δακρύων. Η περισσότερον αξιοπρόσεκτος είναι πιθανώτατα η θεωρία της καταθλίψεως (dolorisme), της οποίας ιδρυτής και απόστολος είναι ο μονόφθαλμος Ζυλιέν Τεπ, ένας μισάνθρωπος, νευρασθενικός, ασκητικός τύπος που τριγυρίζει στους δρόμους του Παρισιού κηρύττων ότι «μόνον διά του πόνου» μπορούν αι αισθήσεις και το μυαλό του ανθρώπου να ιδούν την πραγματικότητα. «Σε 20 χρόνια θα είσθε ένα πτώμα μέσα σ’ ένα φέρετρο» είναι η παρατήρησις του Τεπ στις ώμορφες Παριζιάνες και διατείνεται ότι ο λογικός σκοπός της ζωής είναι η αυτοκτονία.
Η πλέον δημοφιλής όμως από τις φιλοσοφίες αυτές για τη ζωή είναι πάντως μια κάπως περισσότερον πολύπλοκη, αν και ελαφρώς ολιγώτερον απαισιόδοξη, γνωστή ως υπαρξισμός. Ο ορισμός του υπαρξισμού είναι δύσκολος. Οι οπαδοί της την έχουν περιβάλλει με σειράν ολόκληρον από δυσνοήτους όρους. Αφίνει κατά μέρος τας ηθικάς και ηθολογικάς αξίας όλων των περασμένων φιλοσοφιών και έχει ως απαρχήν της το ωμόν γεγονός της υπάρξεως του ανθρώπου. Κατά τον οπαδόν του υπαρξισμού, ο άνθρωπος είναι ένα άτομον περιβαλλόμενον από ανυπολόγιστα εμπόδια μέσα εις εχθρικόν περιβάλλον. Το τι επιτελεί εις την ζωήν εξαρτάται από την ατομικήν του στωικήν αντίδρασιν προς το περιβάλλον αυτό. Οι διανοούμενοι της Αριστεράς Όχθης, αντιμετωπίζοντες τας αβεβαιότητας της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής ζωής, νομίζουν ότι ανεκάλυψαν εις την μιαν αυτήν φιλοσοφίαν μιαν μερικήν τουλάχιστον απάντησιν εις τα προβλήματά των.
Ολίγοι Γάλλοι γνωρίζουν τι σημαίνει υπαρξισμός, αλλά οι ολίγοι οπαδοί του προσπαθούν να τον καταστήσουν γνωστόν εις ολόκληρον την Γαλλίαν. Εφημερίδες και περιοδικά αφιερώνουν στήλας ολοκλήρους εις ανάλυσιν του υπαρξισμού ή εις πολεμικήν εναντίον του και, εις σπανίας περιπτώσεις, εις την υπεράσπισίν του. Από τον καιρόν του σουρρεαλισμού και του Ντανταϊσμού είχε να χυθή τόσον πολλή μελάνη επί παρομοίου θέματος. Εις καφενείο της Αριστεράς Όχθης όπως η Flore, «Deux Magots» και η «Rhumerie Martiniquaise», καθώς επίσης εις τα μπαρ όπως το «Cher Ami», το «Pont-Royal» και το «Montane» και εις την Σορβόννην, πάμπολλα «εστέτ», νεαροί πρωτοπόροι και μέλλοντες φιλόσοφοι υιοθέτησαν τον υπαρξισμόν ως το «πιστεύω» των.
Όταν εις το Παρίσι γίνωνται διαλέξεις ή δημόσιαι συζητήσεις επί του υπαρξισμού, αποτελούν μέγα γεγονός και αναγράφονται εις την πλέον περίβλεπτον θέσιν εις τας εφημερίδας της επομένης. Επί της Δεξιάς Όχθης του Σηκουάνα εξέχουσαι προσωπικότητες, πρέσβεις και υπουργοί δίδουν διαλέξεις επί προβλημάτων εις αιθούσας όπου τα περισσότερα καθίσματα είναι κενά. Εσχάτως όμως δημόσιαι συζητήσεις που έγιναν επί του υπαρξισμού προεκάλεσαν τόσην κοσμοσυρροήν ώστε αι Παρισιναί εφημερίδες υπέδειξαν να ζητηθή η συνδρομή της αστυνομίας, της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας και του Ερυθρού Σταυρού.
Η προσωπικότης η οποία κρύπτεται οπίσω από το γενικόν τούτο ενδιαφέρον διά τον υπαρξισμόν είναι ένας κοντός, άσχημος, 40 ετών άνθρωπος, ονόματι Ζαν-Πωλ Σαρτρ. Φιλόσοφος, μυθιστοριογράφος, συγγραφεύς θεατρικών έργων και δοκιμίων, ο Σαρτρ ήτο επί 13 έτη αφανής καθηγητής της Φιλοσοφίας. Υπηρέτησεν εις τον γαλλικόν στρατόν, συνελήφθη αιχμάλωτος το 1940 και παρέμεινεν επί εννέα μήνας εις ένα γερμανικόν στρατόπεδον αιχμαλώτων. Όταν απελύθη, εκινδύνευε να οδηγηθή εις στρατόπεδον συγκεντρώσεως και προ του εκτελεστικού αποσπάσματος, λόγω της ενεργού αναμίξεώς του εις το υπό κομμουνιστικήν επιρροήν Γαλλικόν Μέτωπον Αντιστάσεως.
Κατόπιν της επιτυχίας του ως συγγραφέως κατά το διάστημα της κατοχής, ο Σαρτρ απέκτησεν οικονομικήν ανεξαρτησίαν και εγκατέλειψε την καθηγητικήν έδραν διά να αφοσιωθή αποκλειστικώς εις την συγγραφήν βιβλίων. Εξακολουθεί όμως να ζη ως πτωχός φοιτητής εις ένα γυμνόν δωμάτιον.
Ο Σαρτρ σηκώνεται ενωρίς το πρωί και εις τας 9 πίνει τον πρωινόν καφέν του εις το Cafe de Flore. Προ του ταξιδίου του εις Αμερικήν κατά τον περασμένον χειμώνα, όπου έδωσε διαλέξεις ες το Γαίηλ, εις το Χάρβαρντ και το Πρίνστον, ο Σαρτρ εχρησιμοποίει το καφενείον ως γραφείον, αίθουσαν υποδοχής και δευτέραν κατοικίαν του. Παρέμεινεν εκεί όλην την ημέραν, συγγράφων, κανονίζων τας υποθέσεις του, δεχόμενος επισκέπτας και ανταποκριτάς εφημερίδων. Αλλά η δόξα πληρώνεται ακριβά. Από κάθε γωνίαν της Γαλλίας και από τας αριστοκρατικάς συνοικίας των Παρισίων περίεργοι συνέρρεον εις το καφενείον διά να ιδούν τους οπαδούς του υπαρξισμού, τον κύριον Σαρτρ, και να ευρεθούν εις ένα ανώτερον περιβάλλον.
Όταν ο Σαρτρ επέστρεψε, το καφενείον του ήτο γεμάτο από οπαδούς και περιέργους. ∆εν υπήρχε χώρος διά τον «Μαιτρ». Έτσι ο Σαρτρ ηναγκάσθη να μεταφέρη το αρχηγείον του εις το γειτονικόν αριστοκρατικόν μπαρ «Pont Royal».
Ο Σαρτρ προκαλεί την κατάπληξιν των φίλων του με την εξαιρετικήν ενεργητικότητά του. Εργάζεται σκληρά και πολύ, εν τούτοις έχει την ικανότητα ν’ ασχολήται με καμμιά δωδεκάδα θεμάτων ταυτοχρόνως. Ασχολείται ταυτοχρόνως με την συγγραφήν μυθιστορήματος, θεατρικού έργου και σειράς ολοκλήρου άρθρων. Εις τας 6.30 όμως, την ώραν του ορεκτικού, ο Σαρτρ τελειώνει την εργασίαν της ημέρας. Την ώραν αυτήν οι μεμυημένοι συγκεντρώνονται μαζί του εις το μπαρ και εις μιαν ατμόσφαιραν γεμάτην από καπνούς, αρχίζει η συζήτησις. Κατά τας 8 η συντροφιά πηγαίνει εις ένα εστιατόριον της μαύρης αγοράς, όπου οι οπαδοί του υπαρξισμού ενισχύουν την απαισιοδοξίαν των με πλούσια γεύματα, συμπληρούμενα με παληό κρασί και, αργότερα, με εκλεκτά λικέρ. Συχνά οι γλεντζέδες αυτοί οπαδοί του υπαρξισμού τελειώνουν την βραδιά τους εις κανένα χορευτικόν κέντρον, όπου ο Σαρτρ επιδίδεται εις τας απολαύσεις της ρούμπας, των ταγκό και των βαλς. Το θέαμα του χορεύοντος Σαρτρ δεν είναι και τόσον εποικοδομητικόν, διότι ασφαλώς το αίσθημα του ρυθμού εις τον φιλόσοφον είναι πολύ ολιγώτερον ανεπτυγμένον από το αίσθημα της λογικής.
Ενώ πολλές από τις γυναίκες του κύκλου του Σαρτρ είναι χαριτωμένα, νόστιμα, ελαφρά πλάσματα, η Σιμόνη ντε Μπωβουάρ, μία από τους οπαδούς του, είναι διανοουμένη μεγάλης ολκής. Όπως και ο Σαρτρ, υπήρξε καθηγήτρια της φιλοσοφίας. Εκτός πολλών άρθρων επί της ηθικής της κοινωνιολογίας και της μεταφυσικής, συνέγραψε και σειράν ολόκληρον μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων. Το τελευταίο μυθιστόρημά της υπό τον τίτλον «Το αίμα των άλλων» εμπνέεται από τας βασικάς αρχάς του υπαρξισμού και εσημείωσε μεγάλην επιτυχίαν. Το θεατρικόν της όμως έργον «Τα άχρηστα στόματα» απέτυχεν οικτρά και ευρέθησαν σκληροί κριτικοί, οι οποίοι το ωνόμασαν «Το άχρηστον έργον».
Όλοι οι οπαδοί του Σαρτρ είναι νέοι, 17 έως 20 ετών, οι περισσότεροι φοιτηταί. Μερικοί εξ αυτών είναι μουσικοί και ζωγράφοι, όπως ο Ζωρζ Πατρί, άλλοτε μαθητής του Σαρτρ, ο οποίος διατείνεται ότι οι πίνακες που εκθέτει αντιπροσωπεύουν την τέχνην του υπαρξισμού. Ο Σαρτρ όμως δεν παραδέχεται ότι ζωγράφοι ή μουσικοί ημπορούν να δημιουργήσουν παρόμοια έργα εφ’ όσον ο υπαρξισμός «είναι αποκλειστικώς προωρισμένος διά τεχνικούς και φιλοσόφους».
Πάντως οι οπαδοί του Σαρτρ είναι νέοι και νέαι, οι οποίοι, εις την γαλλικήν παράδοσιν, θεωρούνται οι εκλεκτοί διανοούμενοι, μέρος της χρυσής νεολαίας του έθνους. Αλλά από αυτούς που έχουν αφοσιωθή εις τον υπαρξισμόν, ακόμη και αυτοί οι φανατικοί «υπαρξισταί» παραδέχονται ότι πολλοί είναι απλώς σνομπ, οι οποίοι ανεκάλυψαν κάτι της μόδας με το οποίον ημπορούν ν’ ασχολούνται.
Η Καθημερινή, 18 Ιουλίου 1946
Existentialisme
O υπαρξισμός δεν είναι η θεωρία κάτι το απολύτως νέον. Πατήρ του υπαρξισμού είναι ο ∆ανός μυστικιστής φιλόσοφος Σέρεν Κίρκεγκααρντ, ο οποίος κατά τας αρχάς του 19ου αιώνα ανεζήτησε νέαν φιλοσοφικήν βάσιν διά τον Χριστιανισμόν διά της αναλύσεως της ανθρωπίνης υπάρξεως και όχι διά της μελέτης των αφηρημένων ιδεών της ανθρωπίνης φύσεως.
Ο Σαρτρ, αθεϊστής, δεν έδωσε καμμίαν σημασίαν εις τον θρησκευτικόν πυρήνα της φιλοσοφίας του Κίρκεγκααρντ και εκράτησε μόνον από αυτήν το μεταφυσικόν της περίβλημα. Αποβάλλων την πατροπαράδοτον άποψιν ότι ο άνθρωπος και ο κόσμος ημπορούν να εύρουν την εξήγησίν των δι’ αφηρημένων κατηγοριών και σαφών ιδεών, ο υπαρξισμός, κατά την ανάλυσιν του μυστηρίου του πεπρωμένου του ανθρώπου, της φύσεώς του και του προορισμού του εις τον κόσμον, ξεκινά από το γεγονός ότι ο άνθρωπος υπάρχει. Υπάρχει όχι με έναν ωρισμένον, προδιαγεγραμμένον χαρακτήρα αλλά ως ένα άθροισμα δυνατοτήτων, που του επιτρέπουν να εξελιχθή εις ποικιλίαν κατευθύνσεων εξαρτωμένων από τας ασχολίας του εις την ζωήν. ∆ιότι ο άνθρωπος είναι εύπλαστος και κάθε άτομον ημπορεί να δημιουργήση ίδιον χαρακτήρα, ιδίαν «ανθρωπίνην φύσιν». Έτσι κανείς δεν ημπορεί να ξέρη τι είναι ένας άνθρωπος μέχρι του θανάτου του. Κατά την ορολογίαν του υπαρξισμού, η ιδέα αυτή εκφράζεται διά της αρχής «η ύπαρξις προηγείται της ουσίας».
Επί πλέον, όχι κατόπιν της ιδικής του θελήσεως, ο άνθρωπος ρίπτεται χωρίς νόημα εις την ζωήν εις ωρισμένην στιγμήν και εις ωρισμένην κοινωνίαν. ∆εν εζήτησε να γεννηθή αλλά ευρίσκεται «τώρα εδώ» και είναι «υπεύθυνος και υποχρεωμένος» να συμπληρώση τον κύκλον της ζωής του. Λόγω του ότι είναι ανίσχυρος κάτω από την σύνθλιψιν των κοσμικών δυνάμεων, η ύπαρξις του ανθρώπου είναι γεμάτη από φρίκην και αγωνίαν, φόβον και ανησυχίαν. Εφ’ όσον όμως αναγνωρίζει την ευθύνην του να κάμη κάτι με την δοθείσαν ύπαρξίν του τώρα που έχει ριφθή χωρίς να το ζητήση εις τον χρόνον και τον χώρον είναι εμπεποτισμένος με βαθύ αίσθημα ενοχής. Το ό,τι κάμνει ο άνθρωπος με την ύπαρξίν του εγείρει το βασικόν ερώτημα της φύσεως της ελευθερίας.
Η θεωρία του Σαρτρ είναι παράδοξος. Λέγει ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να ενεργή, αλλά πρέπει να ενεργήση διά να είναι ελεύθερος. Και πρώτον, ο άνθρωπος διακρίνεται από άλλα όντα και αντικείμενα κατά τούτο: Είναι ελεύθερος να ενεργή αλλά πρέπει να ενεργήση διά να είναι ελεύθερος. Και πρώτον, ο άνθρωπος διακρίνεται από άλλα όντα και αντικείμενα κατά τούτο: Είναι ελεύθερος να εκλέξη τι θα κάμη. Η ελευθερία όμως αυτή της εκλογής τότε μόνον είναι πλήρης, όταν έχη γίνει η εκλογή και ο άνθρωπος αρχίζη να δρα καταβάλλων μιαν ενσυνείδητον προσπάθειαν διά να το επιτύχη του σκοπού του. Αντιθέτως, εάν ο άνθρωπος αποτύχη εις το να κάμη την εκλογήν του και να δράση προς τον σκοπόν αυτόν, δεν είναι ελεύθερος. Ο Σαρτρ πιστεύει ότι η ελευθερία συνίσταται εις το να αφοσιωθή κανείς απολύτως εις την πολιτικήν ή κοινωνικήν γραμμήν δράσεως την οποίαν θα εκλέξη. Κατ’ αυτόν, το μεγαλύτερον ανθρώπινον αγαθόν είναι η ελευθερία.
Πέραν της φιλοσοφίας αυτής, σύμφωνα προς την οποίαν ο άνθρωπος ευρίσκεται εις έναν εχθρικόν κόσμον όχι εξ υπαιτιότητός του και τείνει να αντιμετωπίση την κατάστασιν επιχειρών να προσαρμοσθή εις την σημερινήν εποχήν και να επιτύχη ούτω την ελευθερίαν, ο Σαρτρ αναπτύσσει μιαν όχι και τόσον κολακευτικήν θεωρίαν διά την φύσιν του ανθρώπου.
Το κύριον αίσθημα της υπάρξεως είναι ακαθόριστος, τρομακτική αγωνία η οποία δεν έχει συγκεκριμένον αντικείμενον αλλ’ είναι αίσθημα απογνώσεως διότι ο άνθρωπος ζη. Ο άνθρωπος είναι δειλός, διστακτικός, ένοχος, εγωιστής, συγκεντρωμένος εις τον στόχον του, απρόσιτος, ασελγής, ανίσχυρος, ανήσυχος. Φοβείται και αυτήν ακόμη την ελευθερίαν εις την οποίαν είναι «καταδικασμένος» και συχνά επιχειρεί να την αποφύγη αρνούμενος να κάμη ωρισμένην εκλογήν και να αφοσιωθή εις μιαν χωρίς νόημα καθημερινήν ρουτίναν.
Ένας κόσμος χωρίς Θεόν, ένας χαώδης κυκεών, που δεν έχει δημιουργηθή ούτε διά το καλό του ανθρώπου αλλ’ ούτε και εξελίσσεται διά της παρουσίας του, αντιπροσωπεύει την άποψιν του Σαρτρ περί του κοσμικού πεπρωμένου του ανθρώπου. Κατά συνέπειαν ο άνθρωπος ημπορεί να επιτύχη την ελευθερίαν εντός των αυστηρών ορίων του καιρού του και της κοινωνίας του.
Η φιλολογία του υπαρξισμού, επηρεασμένη εις μεγάλον βαθμόν από Αμερικανούς συγγραφείς, όπως ο Ουίλλιαμ Φώκνερ, ο Έρσκιν Κάλντγουελλ και ο Τζων Ντος Πάσσος, επροκάλεσε την αγανάκτησιν του φιλολογικού κόσμου της Γαλλίας με την γλώσσαν και τας ιδέας της. Οι ευαίσθητοι Γάλλοι αισθάνονται αηδίαν όταν ένας ήρως του Σαρτρ σκύβη επάνω εις μιαν πολύ μεθυσμένην ηρωίδα του και ακολουθή μια φράσις σαν αυτήν: «Μια ελαφρά οσμή εμέτου εξέφευγε από τα χείλη της, τόσον αγνή. Ο Ματιέ εισέπνευσε με πάθος αυτήν την οσμήν».
Χρησιμοποιεί μιαν γλώσσαν την οποίαν οι κριτικοί ευρίσκουν ανάρμοστον και οι «υπαρξισταί» θεωρούν ως την τρέχουσαν γλώσσαν της κοινής ομιλίας, ο Σαρτρ, το ταλέντο του οποίου παραδέχονται και αυτοί οι αυστηρότεροι κριτικοί του, μας δίδει μιαν εικόνα της ζωής και του ανθρώπου, η οποία θέτει το βάσιμον ερώτημα της εποχής μας διά τους Γάλλους διανοουμένους. Ο Σαρτρ και οι οπαδοί του τον ερωτούν: Τι θα κάμετε διά την αθλίαν κατάστασιν του κόσμου και τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα που μας μαστίζουν; Εις το έργον «Οι μυίγες», το οποίον επαίχθη κατά την διάρκειαν της κατοχής, η απάντησις του Σαρτρ ήτο σαφής δι’ όσους ημπορούσαν να εννοήσουν. Τοποθετημένον εις την αρχαίαν Ελλάδα, το έργον μετέβαλλε την ελληνικήν μυθολογίαν εις προπαγάνδαν κατά της Γερμανίας και της κυβερνήσεως του Βισύ. «Οι μυίγες» ήσαν η μάστιξ των εισβολέων που ελυμαίνοντο τους κατοίκους μιας ελληνικής πόλεως και η έννοια του έργου ήτο ότι διά να επιτύχη κανείς την ελευθερίαν πρέπει να πολεμήση κατά των τυράννων.
Το κύριον φιλοσοφικόν έργον του Σαρτρ είναι ένας ογκώδης τόμος άνω των 700 σελίδων υπό τίτλον «Το Ον και η ανυπαρξία».
Εκείνο που οι Γάλλοι κριτικοί απεχθάνονται εις την φιλολογίαν του υπαρξισμού είναι ο ωμός τρόπος με τον οποίον περιγράφονται ο άνθρωπος και η ζωή. Εις τα βιβλία των «υπαρξιστών» η χρησιμοποιουμένη γλώσσα είναι συχνότατα η γλώσσα των μεθυσμένων ναυτικών και του υποκόσμου. Το σεξουαλικόν είναι από τα συνηθέστερα θέματα, παράνομος έρως ακολουθείται από εγκυμοσύνην, εγκυμοσύνη από έκτρωσιν, έκτρωσις από αγωνίαν, ενοχήν, φόβον και δειλίαν.
Οι ήρωες των βιβλίων του Σαρτρ και των οπαδών του ευρίσκονται εις συνεχή απόγνωσιν και αβεβαιότητα διά το τι κάμνουν και διατί ζουν εις αυτόν τον αιώνα.
Η περιγραφή αυτή εν τούτοις δεν απέχει της πραγματικότητος. Ουδέποτε από τον καιρόν του Μεσαίωνος, από τας αιματοβαφείς ημέρας της Τρομοκρατίας και της Κομμούνας του 1890 εγνώρισεν η Γαλλία τόσον σκοτεινήν περίοδον. Η Γαλλία κυριολεκτικώς συνετρίβη το 1940 και από την ακουλουθήσασαν κατοχήν. Πολλοί, ιδιαιτέρως οι διανοούμενοι, αισθάνονται ότι είναι εγκαταλελειμμένοι και χωρίς βοήθειαν.
Η φιλολογία του υπαρξισμού εις την Γαλλίαν φαίνεται ότι ευρίσκεται πλησίον της άκρας αριστεράς περισσότερον παρ’ όσον οι Γάλλοι κομμουνισταί θέλουν να παραδεχθούν. Ενώ ο Σαρτρ συνειργάσθη με τους κομμουνιστάς κατά την κατοχήν, σήμερον αι διαφοραί του με τον Μαρξισμόν τον κατέστησαν εχθρόν των επί του πνευματικού επιπέδου.
Οι Καθολικοί όμως κατακρίνουν επίσης τον Σαρτρ με το ίδιον πάθος. Το εκκλησιαστικόν όργανον «Λα Κρουά» («Ο Σταυρός») διακηρύσσει ότι ο υπαρξισμός είναι κίνδυνος «σοβαρότερος από τον ρασιοναλισμόν του 18ου αιώνος και από τον θετικισμόν του 19ου αιώνος».
Κατά πόσον ο υπαρξισμός αποτελεί ιδεολογίαν, όπως διατείνονται οι κομμουνισταί, ή «ωμόν υλισμόν», όπως πιστεύουν οι Καθολικοί, είναι ένα σημείον που απασχολεί όλους τους Γάλλους και η ορμητικότης των συζητήσεων γύρω από το θέμα αυτό εις την γαλλικήν πρωτεύουσαν είναι ενθαρρυντική απόδειξις ότι το Παρίσι, παρ’ όλα όσα υπέστη, είναι το ίδιο παληό Παρίσι…
Η Καθημερινή, 19 Ιουλίου 1946
Ομιλεί ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ
Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ είναι ένας μικροκαμωμένος, ζωηρός Γάλλος με γκρίζα μαλλιά, που κυττάζει τους ανθρώπους μέσα από τα χονδρά του γυαλιά και απορεί γιατί τόσος πολύς κόσμος φέρει συχνά εις τα χείλη του την μαγικήν λέξιν «υπαρξισμός». ∆ιότι υπήρξε μοναδική η μοίρα του σημαντικωτάτου αυτού συγγραφέως, ότι μια ομάς νεαρών οπαδών του επήρε μιαν ιδέαν μέσα από το λογοτεχνικόν του έργον και την ανέβασεν εις τας πλέον υψηλάς σφαίρας της φιλοσοφίας.
«∆εν ήτο σωστό να γίνω διάσημος για κάτι το οποίον δεν έκαμα. Οι μεγαλύτεροι σύγχρονοι Γάλλοι συγγραφείς γνωρίζουν ότι μόνον μετά τον θάνατόν των ημπορεί να προσεχθή κάπως το έργον των. Ενώ εγώ έγινα ο προφήτης χάρις σε ψευδείς σχεδόν ισχυρισμούς.
Υπαρξισμός – η λέξις βαρύνει πολύ εις την συνήθη συνομιλίαν, διότι αποτελεί μιαν παράδοξον σημασίαν ενός σχετικώς απλού πράγματος. Η ρίζα της λέξεως αποκαλύπτει αρκετά την σημασίαν της. Ύπαρξις…
Όλοι μας έχομε γεννηθή μέσα εις ωρισμένας συνθήκας και αναπτυσσόμεθα υπό περιστάσεις που είναι ανεξάρτητοι της θελήσεώς μας. Αντιδρώμεν ο ένας επί του άλλου και εις το τέλος πεθαίνομε όλοι ανεξαιρέτως. Όλα αυτά λοιπόν τα περιστατικά εις το σύνολόν των αποτελούν την ύπαρξιν. Αλλ’ αυτή είναι μια μορφή υπάρξεως που εις τα μύχιά της ημπορεί να είναι απελπιστική, τραγική και που κάνει άσκοπον την αναζήτησιν ενός καθολικού νόμου που θα της προσέδιδε κάποιαν έννοιαν και σημασίαν. ∆ιά τους υπαρξιστάς αρκεί το ότι τρώμε, σκεπτόμεθα, νοιώθουμε τον έρωτα και το γέλιο και επιδιώκομε κάποιο είδος προσωπικής σωτηρίας, η οποία προϋποθέτει προσωπικήν ελευθερία. ∆εν ζητούν τίποτε πέραν αυτού, δεν ενδιαφέρονται ούτε διά την μετέπειτα ζωήν ούτε διά την ζωικήν δύναμιν, ούτε διά το πεπρωμένον της φυλής. ∆ιά τους υπαρξιστάς το ότι υπάρχομεν είναι ο δικαιολογητικός λόγος της υπάρξεως.
Ανέπτυξα την άποψιν αυτήν περί του υπαρξισμού εις τον κ. Σαρτρ, όταν τον είδα τελευταίως εις το Λονδίνον, όπου είχεν έλθει διά το ανέβασμα εις την σκηνήν του Λυρικού Θεάτρου του Χάμμερσμιθ των έργων του «Άταφοι Νεκροί» και η «Φιλευλαβής Εταίρα».
Το πρώτο, οι «Άταφοι Νεκροί», ασχολείται με μιαν ομάδα Γάλλων αγωνιστών της Αντιστάσεως και μαζί με τα όργανα του Βισύ που έχουν τεθή εις καταδίωξίν της. Ελάχιστον νέον φως ρίπτει επί της φύσεως του υπαρξισμού, μολονότι έκαμε πολλές γυναίκες μεταξύ των θεατών του φανατικάς θαυμαστρίας της νέας φιλοσοφίας. Το δεύτερον, «Η Φιλευλαβής Εταίρα», θίγει από νέας σκοπιάς το πρόβλημα των εγχρώμων εις τας Ηνωμένας Πολιτείας.
Ερωτώ τον Σαρτρ:
― Μήπως θεωρείτε τον υπαρξισμόν ως μιαν φιλοσοφίαν απευθυνομένην προς τους ανθρώπους εκείνους διά τους οποίους ο Χριστιανισμός δεν έχει πλέον ουδεμίαν έννοιαν, αλλ’ οι οποίοι εξακολουθούν να βλέπουν την ζωήν με μάτια Χριστιανών; Ο υπαρξισμός εξαίρει άραγε την σπουδαιότητα του ατόμου και επιμένει ότι το άτομον πρέπει να επιτύχη μόνον του την σωτηρίαν του;
Ο κ. Σαρτρ έκαμε μιαν από τας πολύ ειρωνικάς εκείνας χειρονομίας που έρχονται αυθορμήτως εις τους Λατίνους. «Πρώτα-πρώτα, απήντησε με βαθύν στεναγμόν, ο υπαρξισμός δεν είναι μια φιλοσοφική θεωρία, δεν είναι ένα μέγα σύστημα στοχασμών – είναι ένα πνευματικόν ρεύμα. Κατά δεύτερον λόγον έχει δύο μορφάς, την θρησκευτικήν και την μη θρησκευτικήν. Εσείς πολύ σωστά ανεπτύξατε την μη θρησκευτικήν πλευράν του.
― Είναι μια φιλοσοφία της απελπισίας, της χαράς, της ευτυχίας; τον ηρώτησα.
Άλλη μια εύγλωττος χειρονομία, μια έντονος έκφρασις εις τα μεγάλα γκρίζα μάτια του και ύστερα… η απάντησις: «Επί πέντε χρόνια… πέντε ολόκληρα χρόνια, ζητώ την φράσιν που θα έδιδεν επιγραμματικώς τον χαρακτηρισμόν του… Είναι και θρησκεία και μη θρησκεία – επιμένει ότι ο άνθρωπος πρέπει να ελευθερωθή, γιατί γνωρίζει ότι είναι δεσμώτης… Είναι… είναι…».
― Μια θρησκεία της ελευθερίας, είπα εγώ παρεμβαίνων.
― Αλλά βλέπω ότι εφθάσατε πολύ κοντά εις την φράσιν που εζητούσα, μου απήντησε μειδιών.
Κάπου μέσα εις τα άδυτα του πνεύματος του κ. Ζαν-Πωλ Σαρτρ υπάρχει η πεμπτουσία του υπαρξισμού, αλλ’ είναι μια ουσία που χάνει πολλά από τα συστατικά της στοιχεία, όταν εκφρασθή διά λέξεων, και διά τον λόγον αυτόν παραμένει σκοτεινή και γριφώδης. Μια απροσδόκητος φράσις σάς φέρει κοντά εις το χείλος μιας ερεβώδους αβύσσου, που ποτέ δεν ελπίζετε ότι θα γεμίσετε, διότι μόλις την αντικρύσετε χάνεται από τα μάτια σας.
Παρ’ όλα όμως αυτά η ακριβής θέσις του υπαρξισμού μεταξύ των τριών φιλοσοφικών συστημάτων που θερμαίνουν σήμερα την πνευματικήν ζωήν της Ευρώπης, προβάλλει ενεργώς. Εις το ένα άκρον ευρίσκετο ο μαρξισμός με την φανατικήν του πίστιν προς την ομάδα με την δογματικήν του πεποίθησιν ότι ο άνθρωπος ημπορεί να ελέγχη το πεπρωμένον του, όταν εξασφαλίση τον έλεγχον επί των μέσων της παραγωγής και με την αδίστακτον αποδοχήν κάθε υλιστικής δοξασίας. Κατ’ αυτόν ο άνθρωπος υπηρετεί το κράτος και διά του κράτους εις εαυτόν του. Ο συγγραφεύς Αραγκόν είναι ένας από τους νεοφωτίστους προφήτας του μαρξισμού.
Εις το άλλο άκρον υψούτο ο Θωμισμός (το όνομά του ελήφθη από τον Θωμάν Ακινάτην, 1225-1274), διδάσκων ότι το κράτος υπάρχει μόνον διά να εξασφαλίζη την πλήρη ανάπτυξιν της ανθρωπίνης προσωπικότητος, εξαίρων το άτομον αντί του κράτους και πιστεύων εις το θείον πεπρωμένον του ανθρώπου. Προφήτης του υπήρξεν ο Ζακ Μαριταίν.
Κάπου μεταξύ των δύο άκρων ενεσφηνώθη ο υπαρξισμός, με άκρατον ατομισμόν, όπως ο Θωμισμός, και αρνούμενος την ύπαρξιν ψυχής όπως ο Μαρξισμός αλλά χαρακτηριζόμενος από έναν περίεργον δυναμισμόν απελπισίας.
Καθώς συνωμιλούσαμε, ο νους μου επήγε εις τον Σαρτρ, ο οποίος προ δώδεκα ετών είχεν έλθει απαρατήρητος εις το Λονδίνον, ως πτωχός καθηγητής ενός γαλλικού σχολείου μέσης εκπαιδεύσεως, γνωστός μεταξύ των μορφωμένων Γάλλων, αλλά τελείως άγνωστος εις το αγγλικόν κοινόν. Ήλθε τότε ως ένας απλούς παρατηρητής της ζωής – και τέτοιος εξακολουθεί να είναι και σήμερα. Ο υπαρξισμός είχεν εξαγγελθή πολύ πριν γράψω τα μυθιστορήματά μου. Εγώ δεν έκαμα άλλο παρά να προσχωρήσω εις την κίνησιν… Η κοινή γνώμη με αδικεί…
Ο κ. Σαρτρ είναι από παντός καλλιτέχνης. Προτιμά τας καλλιτεχνικάς μορφάς εκφράσεως, από τους ακριβείς ορισμούς.
Η εμφάνισις του κ. Σαρτρ δεν έχει τίποτε το κτυπητό, το φαντακτερό. ∆εν ομοιάζει με τους ανθρώπους των γραμμάτων, δεν σου δίδει την εντύπωσιν στοχαστού και λαμπρού συνομιλητού. Και αν είναι λίγο από όλα αυτά, τίποτε δεν προδίδει την μοναδικήν του δύναμιν να βυθίζεται εις τα μύχια του πνεύματός του και ν’ αντλή από εκεί δυνατές και παράδοξες ιδέες, που τας εμφανίζει εις τόσον ωραίαν γλώσσαν εις τα μυθιστορήματα και τα θεατρικά του έργα, όπως στις «Μύγες», το «Κεκλεισμένων των θυρών» και την «Εποχήν της λογικής».
Ο κ. Σαρτρ είναι κατά πρώτον λόγον καλλιτέχνης και κατά δεύτερον φιλόσοφος. Η «Εποχή της λογικής», το τελευταίο του μυθιστόρημα, έχει θαυμασίαν σύλληψιν και αρχιτεκτονικήν. Ιδού ο Ματιέ, ο ήρως του έργου ανακράζει με αναστεναγμούς παιδιού ότι «θέλει να είναι ελεύθερος» και επιχειρεί με αποφασιστικότητα να εξασφαλίση μιαν τέτοιαν ψυχικήν κατάστασιν, ώστε να μη επηρεάζεται από την εντύπωσιν που δημιουργεί εις την ψυχήν των άλλων ανθρώπων. Αν εις το τέλος απελευθερώνεται από τους πειρασμούς, τας προλήψεις και την μικροψυχίαν, αδιαφορή για το τι σκέπτονται οι άλλοι περί αυτού, τότε κατορθώνει να δραματοποιήση κατά τρόπον υπέροχον το δόγμα του υπαρξισμού.
Ο υπαρξισμός εξαπέλυσεν ένα ρεύμα ιδεών «πάνω από σύνορα και γλώσσες», έκαμε άνδρες και γυναίκες να αισθάνωνται ανανεωμένοι, και έφερε το ήμισυ ενός μεγάλου έθνους εις κατάστασιν αισιοδόξου αναμονής. Αν ο υπαρξισμός είναι μια νέα διατράνωσις της σπουδαιότητος του ατόμου, σημαίνει ότι ανέκυψεν ως το αντίρρευμα κατά της εμμόνου ιδέας των κομμουνιστών ότι ο άνθρωπος υπάρχει απλώς ως όργανον του Κράτους. Αν χρειάζεται η απόδειξις ότι ο υπαρξισμός είναι κάτι περισσότερον από ένα τέκνον στοχαστών, οι οποίοι εκ παρεξηγήσεως ανέλαβαν να παίξουν ρόλον θεών, τα μυθιστορήματα και τα θεατρικά έργα του κ. Σαρτρ την παρέχουν κατά τρόπον αδιάσειστον, διότι και μόνη η «Εποχή της λογικής» έχει όλο το μεγαλείον ενός έπους.
Εν τούτοις… «Οι διανοούμενοι ευρίσκονται εις το σταυροδρόμι», μου λέγει ο κ. Σαρτρ, «και γνωρίζουν ποίον δρόμον ν’ ακολουθήσουν… Είναι φρικτόν, ανήθικον, το γεγονός ότι, δύο έτη μετά το τέρμα του πολέμου, ευρισκόμεθα πάλιν μέσα εις τα νύχια ολίγων βιομηχάνων “γκάγκστερς”, οι οποίοι ημπορούν να καταστρέψουν τον πολιτισμόν…».
Ο υπαρξισμός υποδεικνύει άραγε τον τρόπον της σωτηρίας; «Έχετε ποτέ ακούσει ότι μια φιλοσοφία επηρέασε τα γεγονότα έστω και πενήντα χρόνια μετά την γέννησίν της…;».
Τότε πού ευρίσκεται η σωτηρία;
«∆εν υπάρχει παρά μία απλή απάντησις», μου είπε. «Αλλά αυτή είναι ο τελευταίος λαχνός μας. Αν επιτρέψωμε να επαναληφθή το απαίσιο παιγνίδι του τελευταίου πολέμου, τότε δεν θ’ αξίζωμε να επιζήσωμε. Οι πολιτικοί μας οφείλουν ν’ αποδείξουν ότι έχουν, έστω και λίγο το μυαλό – αλλά προηγουμένως επιβάλλεται ν’ απαλλαγούμε από τους “γκάγκστερς” της πολιτικής… Ιδού ένα βιβλίο που μόλις εξεδόθη· ο “Στεγνός κατακλυσμός” της Κάθλην Νοτ. Εις το βιβλίο τούτο μια ομάς επιστημόνων δημιουργεί μιαν κοινότητα ανθρώπων, οι οποίοι δραπετεύουν από την γην και αρχίζουν να οργανώνουν την ζωήν των επί νέων βάσεων…».
Μάλιστα ο κ. Σαρτρ είναι από παντός καλλιτέχνης. Προτιμά τας καλλιτεχνικάς μορφάς εκφράσεως, από τους ακριβείς ορισμούς. Θέτει τα προβλήματα και εισέρχεται ως εξ ενστίκτου εις τα έσχατα βάθη των, αλλά αποφεύγει την πρακτικήν πολιτικήν δράσιν.
«Οι μεγάλοι απατεώνες της εποχής μας», λέγει ο κ. Σαρτρ, «είναι οι σχιζοφρενείς που πιστεύουν ότι είναι πολιτικοί, οι ημιμαθείς και μερικαί “μεγαλειώδεις” οργανώσεις που διαψεύδουν τα ονόματά των. Υπάρχουν απατεώνες τέτοιου διαμετρήματος εις την Γαλλίαν και την Μεγ. Βρεταννίαν και διά να κατορθώσουν αι δύο χώραι να έλθουν εις στενωτέραν κατανόησιν, χρειάζεται να κατασκευάσωμεν ένα μηχανισμόν ανταλλαγής πληροφοριών και ιδεών. Αυτό ισχύει και δι’ ολόκληρον τον κόσμον, τίποτε το βιώσιμον δεν επιτυγχάνεται…».
Αλλά δεν μου έκαμε ουδεμίαν νύξιν περί του πώς θα ελειτούργει ο μηχανισμός αυτός. Μου έδωσεν όμως να καταλάβω ότι η σωτηρία του κόσμου δεν ευρίσκεται εις χείρας του υπαρξισμού. Η πίστις αυτή ημπορεί ν’ αλλάξη ριζικώς τον χαρακτήρα κάθε προσώπου που την ενστερνίζεται. Το πρόσωπον αυτό θα εξηκολούθει να τρώγη, να πίνη, ν’ αγαπά και να μισή, να ψηφίζη ή να μη ψηφίζη, αλλά πέραν των πράξεων αυτών ο σκοπός της ζωής του θα ήλλασσε. Ο κ. Σαρτρ επιμένει ότι ο υπαρξισμός δεν είναι μηδενισμός. Ημπορεί ν’ αποβή δημιουργικός, παρακινεί κάθε άτομον εις το να επιζητήση μόνον του την σωτηρίαν του, αλλά και όταν ακόμη όλαι αι ατομικαί περιπτώσεις σωτηρίας αποκρυσταλλωθούν εις ένα ισχυρόν υπόδειγμα ζωής, ο υπαρξισμός δεν θ’ αναλάβη την σωτηρίαν του κόσμου…
Το μυαλό μου επιστρέφει τώρα εις την τελευταίαν μας συνάντησιν εις το Λονδίνον. ∆ιατηρώ ακόμη την εικόνα ενός κοντού και γεμάτου ανθρώπου, που το δεξιό του χέρι εκινείτο σπασμωδικά σαν εξηρθρωμένο. Εκαθήμεθα εις την σκιάν της εκκλησίας του Αγίου Παύλου, περιστοιχιζομένης από μιαν ερειπωμένην έκτασιν. Ύστερα από σιωπήν ολίγων λεπτών μου είχεν ειπή – μιλώντας τόσον εις εμένα, όσον και εις τον εαυτόν του: «Κανένα άλλο έθνος δεν θα ημπορούσε ν’ ανθέξη εις αυτήν την τραγωδίαν· αλλά ποίος ξέρει; Αυτά είναι έργα ψυχοπαθών. Όταν θ’ απαλλαγούμε από την βασιλείαν των τρελλών, δεν θα προκύψη ρήξις μεταξύ κομμουνισμού, σοσιαλισμού και δημοκρατίας… Αλλ’ όταν βλέπω αυτά τα ερείπια εις το Λονδίνον… και ύστερα από όσα άκουσα και ένοιωσα… κλονίζεται η εμπιστοσύνη μου προς την σωτηρίαν του ατόμου. Το Λονδίνον έδωσε την χαριστικήν βολήν εις ό,τι ωρίμαζε εις το πνεύμα του εδώ και αρκετόν καιρόν. Τώρα όμως βιάζομαι… δεν είναι καιρός για παραδοξολογίες… Πρέπει να είμαι δημιουργικός…».
Η απαισιοδοξία των αποχαιρετιστηρίων λέξεων του κ. Σαρτρ με συνετάραξεν. Άραγε θα την διατηρήση και θα την μεταδώση εις τους πολυπληθείς φίλους και θαυμαστάς του εις το Παρίσι. Ελπίζω ότι θα γίνη το αντίθετο. Η θερμή νεότης και η φλογερά πίστις των Γάλλων υπαρξιστών και… υπαρξιστριών θα του τονώσουν την ψυχήν.
Αλήθεια οι Γάλλοι υπαρξισταί παρουσιάζουν μιαν πολύ θελητικήν ιδιορρυθμίαν εις την ζωήν του Παρισιού. Και πρώτα-πρώτα η εξωτερική των εμφάνισις τους διακρίνει από τους κοινούς θνητούς οι οποίοι περιορίζονται… εις το να χαίρωνται την ύπαρξίν των, αδιαφορούντες διά το βαθύτερον νόημά της. Πάνοντε φρεσκοξυρισμένοι όλοι των σχεδόν εις την πρώτην των νεότητα, με τα μαλλιά πλούσια και μακρά εν είδει χαίτης, με τα υποκάμισα πολύ ανοικτά (τα κουμπιά έχουν απαγορευθή) και με κάλτσες με φαρδειές ρίγες από κτυπητά χρώματα.
Αι υπαρξίστριαι ακόμη νεαρώτεραι, με τα μαλλιά μακρυά μέχρι του τραχήλου, με ανδρικά πανταλόνια, με το μέτωπον καθαρόν (η υπαρξίστρια δεν μακιγιάρεται ποτέ), συγκεντρώνονται διά να απαγγείλουν το «Κεκλεισμένων των θυρών» και το «Θα πάω να φτύσω επάνω εις τους τάφους σας».
Οι πολίται του Σαιν Ζερμαίν-Ντε-Πρε αποτελούν μιαν πραγματικήν διεθνή αποικίαν, όπως το παλαιόν ή μάλλον το αιώνιον Μονπαρνάς. Και εδώ, όπως και εις το Μονπαρνάς, επικρατούν οι Σκανδιναυοί και οι Βορειοαμερικανοί.
∆ιά την εξυπηρέτησιν της ετεροκλήτου αυτής πελατείας υπάρχουν περί τα είκοσι καφενεία, μπαρ και εστιατόρια, πάντοτε γεμάτα κόσμο και πάντοτε γεμάτα ευθυμίαν. Μεταξύ όλων αυτών των «παρεκκλησίων» της αμεριμνησίας, το κυριώτερον, πραγματική «alma mater» είναι το «Καφέ ντε Φλορ», μια μεγάλη αίθουσα, επί της λεωφόρου Σαιν-Ζερμαίν, που φιλοξενεί ανέκαθεν ανθρώπους των γραμμάτων. Μέσα εις την αίθουσαν αυτήν προ ημίσεος αιώνος ο βασιλόφρων συγγραφεύς Σαρλ Μωρράς εδέχετο τους πολιτικούς και φιλολογικούς του φίλους και όταν κανείς του αντιμιλούσε, του εξαπέλυεν ένα πιατάκι εις το κεφάλι. Η συνήθεια όμως αυτή δεν εχαρακτήριζε μόνον τον Μωρράς, αλλ’ ήτο κοινόν κτήμα όλων σχεδόν των κοινωνικών μεταρρυθμιστών.
Το «Καφέ ντε Φλορ» σήμερα, ευρισκόμενον υπό την αιγίδα των υπαρξιστών, έχει μεγαλυτέραν επιβλητικότητα. Φυσικά, όπου υπάρχει νεότης, υπάρχει και θόρυβος. Αλλ’ ο θόρυβος, υπό το νέον καθεστώς των υπαρξιστών διατηρείται μέχρι του μεσονυκτίου, οπότε ο… Πασκάλ, ο σερβιτόρος, έχων παχύ επίχρισμα φιλολογικής καταρτίσεως, κατεβάζει τα σιδηρά ρολλά και οι πλείστοι πελάται κατευθύνονται προς άγραν κλίνης, διότι μερικοί, ελλείψει χρημάτων, δεν διαθέτουν κοιτώνα. Οι πλουσιώτεροι εξ αυτών, πριν κοιμηθούν, περνούν από το «Πράσινον Μπαρ», όπου είναι ενθρονισμένος ο κόμις Ζακ Ντε Μπωμόν, εν μέσω νεαρών αριστοκρατών, ή εις τις «Πάπιες», κέντρον ευρισκόμενον επί της ομωνύμου μικράς οδού (παρόδου της οδού Αγ. Σουλπικίου), μιας οδού τόσον παλαιάς και τόσον παρισινής, ώστε ο συγγραφεύς Φρανκονί, πολεμιστής του άλλου πολέμου, διεκήρυσσεν ότι θα πέθαινε γι’ αυτήν – και πράγματι απέθανε γι’ αυτήν. Εις τις «Πάπιες» εδρεύουν ο πατήρ και η μήτηρ του υπαρξισμού: Ο Σαρτρ και η Σιμόνη Ντε Μπωβουάρ, με τον «σινεάστ» Λωράν Μπο και τον κ. Αλμπέρ Καμύ.
Οι πλείστοι εκ των πελατών τούτων δεν γνωρίζουν ούτε και οι ίδιοι πώς εξοικονομούν τα μέσα για να ζήσουν. Τους φλογίζει όμως η θέρμη της πίστεως και η αυτοπεποίθησις. Ήδη η επιτυχία και η αναγνώρισις χαϊδεύει μερικούς εξ αυτών με τα φτερά της. Μιαν ημέραν, θα έλθη και η δόξα, συνοδευομένη από χρήμα άφθονον, αυτοκίνητα, πολυτελείς αμφιέσεις κλπ. Από εκείνην την ημέραν οι ευτυχείς υπαρξισταί ή υπαρξίστριαι θα αισθανθούν συχνά ότι κάτι ακριβό τους λείπει: Η γεμάτη στέρησιν, πίστιν και αμεριμνησίαν ζωή του «Καφέ ντε Φλορ».
Του Vincent Brome, Η Καθημερινή, 7 Αυγούστου 1947
