∆εν είναι ανάγκη για κάποιον να μελετά πολιτική θεωρία, να γοητεύεται από την πολιτική επιστήμη ή να ενδιαφέρεται για την ιστορία της Φλωρεντίας ώστε να έχει ακούσει το όνομα του Νικολό Μακιαβέλι. Στην πραγματικότητα δεν χρειάζεται να κάνει τίποτε από όλα αυτά. Αρκεί μόνο να έχει μια στοιχειώδη επαφή με τον δυτικό πολιτισμό, καθώς, ακόμα κι ως επίθετο (μακιαβελικός), ο Μακιαβέλι εξακολουθεί να είναι πανταχού παρών. Πολλοί έχουν ταυτίσει αυτόν τον Φλωρεντινό φιλόσοφο, διπλωμάτη, αξιωματούχο και πρώιμο πολιτικό επιστήμονα με την αδίστακτη επιδίωξη του συμφέροντος, τις μηχανορραφίες και την ανηθικότητα ή, εν ολίγοις, με τη διατύπωση ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Ο Μακιαβέλι μπορεί να ήταν όλα αυτά. Όμως, ως γνήσιος άνθρωπος της εποχής του, της Αναγέννησης, προβληματίζεται και ερευνά τα όσα συμβαίνουν γύρω του. Το 1513, όταν γράφει, μεταξύ άλλων, ίσως το πιο διάσημο έργο του, τον Ηγεμόνα, ήταν ένας εμπειρότατος διπλωμάτης που είχε καταφέρει να ανέλθει στην περίπλοκη φλωρεντινή κοινωνία – τόσο περίπλοκη ώστε οι εναλλαγές των αρχόντων της πόλης και η επιστροφή των Μεδίκων στην εξουσία είχαν οδηγήσει τον Μακιαβέλι εξόριστο σε ένα από τα κτήματα του πατέρα του λίγο έξω από την πόλη. Σχεδόν μισή χιλιετία και πλέον αργότερα, τα έργα του Μακιαβέλι παραμένουν το ίδιο επίκαιρα και διδακτικά. Το 1931 η Καθημερινή δημοσίευσε σε συνέχειες τη βιογραφία του εμβληματικού Φλωρεντινού, σκιαγραφώντας περισσότερο και λιγότερο γνωστές πτυχές της ενδιαφέρουσας ζωής του. Στο ανά χείρας τεύχος περιλαμβάνονται δημοσιεύματα που αφορούν τις πρώτες μεγάλες του διπλωματικές αποστολές, αλλά και μια αποτίμηση της ζωής και του έργου της «μεγαλυτέρας φυσιογνωμίας της ιταλικής Αναγεννήσεως».
Ένας πραγματικός ηγεμόνας
Μόλις πέσει το βράδυ, γυρίζω στο σπίτι και μπαίνω στο γραφείο μου· και στο κατώφλι του βγάζω από πάνω μου τα καθημερινά ρούχα, που είναι γεμάτα λάσπη και ιλύ, και φορώ ρούχα βασιλικά κι επίσημα· και ντυμένος όπως αρμόζει εισέρχομαι στις αρχαίες αυλές των αρχαίων ανδρών, όπου –όντας καλοδεχούμενος– τρέφομαι μ’ εκείνη την τροφή που είναι αποκλειστικά δική μου και που γι’ αυτήν γεννήθηκα. Εκεί μέσα δεν ντρέπομαι να μιλώ μαζί τους και να τους ρωτώ για τις αιτίες των πράξεών τους. Κι εκείνοι από ευγένεια μου απαντούν και για τέσσερις ώρες δεν νιώθω την παραμικρή πλήξη, ξεχνώ κάθε στενοχώρια, δεν φοβάμαι τη φτώχεια, δεν με τρομάζει ο θάνατος: αφοσιώνομαι ολότελα σ’ αυτούς. Και καθώς ο ∆άντης λέει πως δεν γίνεται γνώση αληθινή χωρίς να συγκρατείς αυτά που έμαθες, κράτησα σημειώσεις απ’ τα όσα έμαθα συζητώντας μαζί τους και συνέθεσα ένα σύντομο έργο, το De principatibus· σ’ αυτό εμβαθύνω όσο μπορώ στους συλλογισμούς πάνω στο θέμα, εξετάζοντας τι είναι η ηγεμονία, πόσα είδη υπάρχουν, πώς κατακτώνται, πώς διατηρούνται, γιατί χάνονται».
Αυτά έγραφε στις 10 ∆εκεμβρίου 1513 ο Νικολό Μακιαβέλι στον φίλο του και πρέσβη της Φλωρεντίας στην Παπική Έδρα στη Ρώμη, Φραγκίσκο Βεττόρι. Εξόριστος στο κτήμα του πατέρα του στο Σαν Κασιάνο, νότια της Φλωρεντίας, ο Μακιαβέλι απολαμβάνει μια ρουτίνα σχεδόν αγροτικής ζωής και το βράδυ γράφει ένα από τα διασημότερα έργα του: τον Ηγεμόνα. Την ίδια περίοδο έχει ξεκινήσει να γράφει και ένα άλλο διάσημο έργο του, με τίτλο Λόγος επί των πρώτων δέκα [βιβλίων] του Τίτου Λίβιου, το οποίο όμως θα ολοκληρώσει το 1520. Όπως αναφέρει στον φίλο του, Βεττόρι, στο έργο του εξετάζει τι είναι η ηγεμονία και τα είδη της, πώς μπορεί να κατακτηθεί αλλά και πώς μπορεί να χαθεί. Ο Ηγεμόνας θεωρείται μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα κείμενα πολιτικής θεωρίας και σε αυτό ο Μακιαβέλι πρωτοπορεί, καθώς απομακρύνεται από τις ηθικολογικές συμβουλές και αντιμετωπίζει το ζήτημα πραγματιστικά, προτάσσοντας τι πρέπει να γίνει και όχι τι θα ήταν ηθικά σωστό να γίνει. Επικεντρώνεται στην έννοια της υπαρκτής αλήθειας, της αναγκαιότητας και του φόβου, διατυπώνοντας ουσιαστικά ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα για έναν ηγεμόνα που δεν θέλει να χάσει την εξουσία. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν κάνει λόγο για την έννοια της αρετής, της δόξας και της τιμής, υποστηρίζοντας όμως ότι αυτές μπορούν να κατακτηθούν μέσω του πολέμου, καθώς ένας επιτυχημένος ηγεμόνας δεν πρέπει να επαναπαύεται στην ασφάλεια, αλλά να επιδιώκει τη δόξα και τη φήμη.
Ο Μακιαβέλι ίσως ήταν ο ιδανικότερος άνθρωπος για να γράψει ένα βιβλίο πολιτικής θεωρίας, καθώς ο ίδιος ήταν ένας πάρα πολύ έμπειρος διπλωμάτης, ο οποίος είχε μάθει να ελίσσεται στις συχνά μεταβαλλόμενες συνθήκες της εποχής. Οι ιταλικές πόλεις, ιδιαίτερα, εκείνη την εποχή διαφοροποιούνταν πάρα πολύ από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πόλεις, καθώς αποτελούσαν αυτόνομες πολιτικές οντότητες, οι οποίες όμως την εποχή του Μακιαβέλι γίνονται θύματα του μεταξύ τους ανταγωνισμού αλλά και των ισχυρότερων ευρωπαϊκών δυνάμεων, όπως η Γαλλία και η Ισπανία, που επεμβαίνουν συχνά, ακόμα και στρατιωτικά.
Για να σκιαγραφήσουμε με ακρίβεια τον Μακιαβέλι, είναι πολύ σημαντικό να τον εντάξουμε στο πλαίσιο στο οποίο ζούσε και δρούσε. Γεννημένος το 1469 σε μια σχετικά επιφανή οικογένεια, μεγάλωσε στην περιοχή Σάντο Σπίριτο της Φλωρεντίας. Από τα ημερολόγια του πατέρα του, Μπερνάρντο, ο οποίος ήταν νομικός και ξόδευε μεγάλο μέρος του μικρού εισοδήματός του σε βιβλία, ξέρουμε ότι ο Νικολό είχε έρθει από νεαρή ηλικία σε επαφή με πολλούς κλασικούς συγγραφείς που εμφανώς επηρέασαν τη σκέψη του.
∆εν είναι βέβαιο ότι ο Μακιαβέλι μπορούσε να διαβάσει αρχαία ελληνικά από το πρωτότυπο, αλλά σίγουρα είχε διαβάσει αρχαίους Έλληνες συγγραφείς σε μετάφραση, όπως Θουκυδίδη, Πλάτωνα, Ξενοφώντα, Αριστοτέλη, Πολύβιο, Πλούταρχο και Πτολεμαίο. Όταν ήταν 7 χρονών, μελετούσε ήδη λατινικά και μπορούσε να μεταφράσει λαϊκά έργα στα λατινικά από την ηλικία των 12 ετών. Μεταξύ των συγγραφέων που διάβαζε ήταν οι Πλαύτος, Τερέντιος, Καίσαρας, Κικέρωνας, Σαλλούστιος, Βιργίλιος, Λουκρήτιος, Τίβουλλος, Οβίδιος, Σενέκας, Τάκιτος, Τίτος Λίβιος. Αγαπημένοι του Ιταλοί συγγραφείς ήταν ο ∆άντης και ο Πετράρχης. Σε ηλικία 12 ετών, επίσης, φαίνεται ότι ο Μακιαβέλι άρχισε να μαθητεύει κοντά στον Πάολο ντα Ροντσιλιόνε, ιερέα και διάσημο δάσκαλο που δίδασκε πολλούς εξέχοντες ουμανιστές, ενώ πιθανότατα αργότερα είχε δάσκαλο τον Μαρτσέλο ντι Βιρτζίλιο Αντριάνι, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. Αλλά και η Φλωρεντία ήταν η ιδανικότερη πόλη για την καλλιέργεια ενός πνεύματος σαν του Μακιαβέλι. Πέρα από κοιτίδα των τεχνών, των γραμμάτων και των επιστημών υπό την αιγίδα της παντοδύναμης οικογένειας των Μεδίκων, η Φλωρεντία ήταν μια πόλη που γνώρισε τις δικές της ταραχώδεις στιγμές.
Το 1494 πεθαίνει ο Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής. ∆ύο χρόνια πριν, ένας ∆ομινικανός μοναχός, ο Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, επιστρέφει στη Φλωρεντία και τα φλογερά κηρύγματά του εναντίον των Μεδίκων, της ασυδοσίας και της ελευθεριότητας αλλά και εναντίον του ίδιου του Πάπα και της Εκκλησίας κερδίζουν την υποστήριξη του λαού της πόλης. Μετά την εισβολή του Καρόλου Η’ της Γαλλίας στην πόλη, ο Σαβοναρόλα ισχυρίστηκε ότι επρόκειτο για τη «μάστιγα του Θεού».
Επί οκτώ χρόνια ο Σαβοναρόλα κυριάρχησε στη Φλωρεντία, από την οποία είχαν εξοριστεί οι Μέδικοι: προέτρεψε τους πολίτες να εκλέξουν χρηστούς άνδρες στο Ανώτερο Συμβούλιο, το οποίο, «σταλμένο από τη Θεία Πρόνοια», ήταν η ενσάρκωση της δικαιοσύνης και της τάξης. Όμως, οι ισχυροί εχθροί που είχε αποκτήσει στη Ρώμη, καθώς στο στόχαστρό του βρισκόταν ο Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ’ και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, την οποία παρομοίαζε με πόρνη, οδήγησαν το 1497 στον αφορισμό του. Όταν ο Πάπας διέταξε τη σύλληψή του ως αιρετικού, ο Σαβοναρόλα συνελήφθη, βασανίστηκε και τελικά εκτελέστηκε δι’ απαγχονισμού και έπειτα κάηκε στην πυρά στην Πιάτσα ντελλα Σινιορία, στις 24 Μαΐου 1498.
Μερικές ημέρες αργότερα, ξεπρόβαλλε από την αφάνεια ο 29χρονος Νικολό Μακιαβέλι, ο οποίος, παρά το νεαρό της ηλικίας του και την απειρία του, ανέλαβε επικεφαλής της ∆εύτερης Καγκελαρίας της ∆ημοκρατίας της Φλωρεντίας, αποκτώντας κατ’ ουσίαν καθήκοντα υπουργού Εξωτερικών. Από τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου άρχισε να αναλαμβάνει διπλωματικές αποστολές, με αποκορύφωμα την αποστολή του στη γαλλική βασιλική αυλή από τον Ιούλιο του 1500 μέχρι τον Ιανουάριο του 1501. Έμελλαν να ακολουθήσουν πολλές αποστολές, καθώς και κομβικές γνωριμίες με τον Καίσαρα Βοργία και τον Πιέρο Σοντερίνι, ο οποίος κατείχε πλέον το αξίωμα του gonfaloniere διά βίου (ενώ μέχρι τότε το χρονικό όριο ήταν δύο μήνες). Ο Μακιαβέλι έπεισε τον Σοντερίνι ότι η Φλωρεντία θα έπρεπε να είχε έναν δικό της στρατό και να μη βασίζεται σε μισθοφορικά στρατεύματα και έτσι ανέλαβε τον σχηματισμό και τη διοίκησή του. Στο μεταξύ, ο Μακιαβέλι θα συνεργαζόταν με τον Λεονάρντο ντα Βίντσι το διάστημα 1502-1507· ένα από τα πιο φιλόδοξα έργα τους ήταν μια απόπειρα να συνδέσουν τον ποταμό Άρνο με τη θάλασσα.
Πάντως, το καλοκαίρι του 1512 ο στρατός του Μακιαβέλι συντρίβεται στο Πράτο από τους Ισπανούς κατά τους Ιταλικούς Πολέμους και ο Σοντερίνι εξορίζεται. Ο Τζουλιάνο των Μεδίκων μπαίνει στη Φλωρεντία θριαμβευτής την 1η Σεπτεμβρίου. Η πολιτική και διπλωματική καριέρα του Μακιαβέλι έμελλε να διακοπεί στις 7 Νοεμβρίου 1512, όταν απομακρύνθηκε από τη διοίκηση της πόλης με την επιστροφή των Μεδίκων.
Αφού κατηγορήθηκε ότι συμμετείχε σε μια συνωμοσία εναντίον των τελευταίων, στις αρχές του 1513 φυλακίστηκε και βασανίστηκε, ενώ τελικά απελευθερώθηκε τον Μάρτιο και οδηγήθηκε στην εξορία σε ένα από τα σπίτια της οικογένειάς του. Εκεί είναι που, ευρισκόμενος σε δυσμένεια, έγραψε τον Ηγεμόνα και τον Λόγο… του, παρευρισκόταν σε φιλολογικά και φιλοσοφικά σαλόνια και συνέθεσε το πιο διάσημο θεατρικό του έργο, τον Μανδραγόρα. Μέχρι το 1520, η επιρροή ισχυρών φίλων του οδήγησε σε μια συμφιλίωση με τους Μεδίκους, με τον Τζουλιάνο να τον διορίζει ως επίσημο ιστορικό της Φλωρεντίας στο πανεπιστήμιο της πόλης και να του αναθέτει τη συγγραφή της Ιστορίας της Φλωρεντίας (την οποία ολοκλήρωσε το 1525).
Ο Νικολό Μακιαβέλι έκλεισε διά παντός τα μάτια του στις 21 Ιουνίου 1527, λίγες ημέρες αφότου η Φλωρεντία απέκτησε νέο σύνταγμα, έχοντας εκδιώξει τους Μεδίκους. Το όνομά του έγινε συνώνυμο με τις μηχανορραφίες και την αδίστακτη επιδίωξη του συμφέροντος – μια ανάγνωση ίσως άδικη ή, εν πάση περιπτώσει, απλουστευτική.
Μπορεί τα κείμενά του περί δόξας, αρετής και ηγεμονίας να φαντάζουν ξεπερασμένα για την εποχή μας, αλλά στην πραγματικότητα παραμένουν πάντα επίκαιρα, φωτογραφίζοντας διαχρονικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης.
Μυρτώ Κατσίγερα
Εάν η ιστορία εν τω συνόλω της υπετίμησε τον Μακιαβέλι, οφείλομεν να αναγνωρίσωμεν ότι πρώτος ο Μακιαβέλι περιεφρόνησε την ιστορίαν. Από τους λόγους του, καταφαίνεται πόσον ολίγον υπελόγιζε την κοινήν γνώμην. […]
Η ιστορία […] κατεσπίλωσεν αρχικώς την μνήμην διά να του αποδώση κατόπιν υπέρμετρον δόξαν. Ο ίδιος θα εγέλα με την διπλήν αυτήν στάσιν, επαναλαμβάνων την φράσιν, την οποίαν έλεγε όταν ανεπαύετο εις τον Άγιον Κασσιανόν:
«Τι ενδιαφέρει η δόξα ή η καταισχύνη;».
Η Καθημερινή, 20 Οκτωβρίου 1931
Η μεγαλυτέρα φυσιογνωμία της ιταλικής Αναγεννήσεως
Φαίνεται ότι είνε κοινή η τύχη όλων των μεγάλων έργων (θα ημπορούσε να είπη κανείς και όλων των μεγάλων διανοιών) να διαφεύγουν πάντοτε των προσπαθειών της κριτικής, διά να τα κατανοήση απολύτως. Η κριτική πράγματι ματαίως αγωνίζεται, να ανακαλύψη εις εν έργον τας διαφόρους πλευράς του, ματαίως μεταβάλλει θεωρητικήν αφετηρίαν διά να διαφωτίση ό,τι προηγουμένως είχε παραμείνη εις την σκιάν, εν τούτοις δεν δύναται ποτέ να καταλήξη εις ασφαλή συμπεράσματα χωρίς να προκαλέση αναριθμήτους αντιρρήσεις και πληθώραν αντιθέτων απόψεων. Αι αναλύσεις, τα σχόλια, αι υποσημειώσεις και μεγαλείτεραι ακόμη πραγματείαι δεν κάμνουν τίποτε άλλο, παρά να συμβάλλουν εις την σύγχυσιν.
Πρέπει να ομολογηθή πράγματι ότι εάν κάποτε κατορθώσωμεν να συμφωνήσωμεν, επί δευτερευόντων ή συμπληρωματικών ζητημάτων, δεν υπάρχει ούτε εν μεγάλο ζήτημα, επί του οποίου να επήλθε πλήρης και απόλυτος ομοφωνία. Είτε πρόκειται περί της ιστορίας, είτε της φιλοσοφίας, της τέχνης, της φιλολογίας και αυτής ακόμη της επιστήμης, το ανθρώπινον πνεύμα δεν φθάνει ποτέ εις τα συμπεράσματά του, παρά εις καταπλήσσουσαν αναρχίαν, και αφίνει διαρκώς την εντύπωσιν μεγάλης συγχύσεως.
Η αδυναμία αυτή της συνεννοήσεως δεν οφείλεται μόνον εις την ανικανότητα της λογικής κρίσεώς μας, αλλά και εις το ότι τα μεγάλα θέματα περιέχουν πάντοτε εν εαυτοίς, λόγω των απειραρίθμων πλευρών των και των αναποφεύκτων αντιφάσεών των, τα συστατικά στοιχεία ενός αναποφεύκτου ανταγωνισμού.
Τούτου λεχθέντος, πρέπει τώρα να ομολογήσωμεν ότι εάν η κριτική διά παν σπουδαίον ζήτημα παρέχει το θέαμα πραγματικού χάους, εν τούτοις το κοινόν μάς δίδει ένα παράδειγμα εντελώς διάφορον. Μολονότι δεν αισθάνεται μήτε την επιθυμίαν, μήτε την διάθεσιν να μελετήση κανέν από τα σοβαρά προβλήματα του πνεύματος, αισθάνεται εν τούτοις την ανάγκην να κατέχη εφ’ όλων των θεμάτων ακριβείς εννοίας. Χωρίς να διστάζη πολύ, παραδέχεται τας πλέον ευκόλους, δηλαδή τας πλέον απλάς. Ούτω τα προβλήματα, τα οποία εμφανίζονται εις πολύ ολίγους εκ των ανθρώπων, αποθαρρυντικώς πολύπλοκα, τουναντίον εις τους πολλούς λαμβάνουν όψιν όλως διάφορον και εκφράζονται με τας πλέον κοινοτύπους εννοίας.
Ο Μακιαβέλι και ο Μακιαβελισμός είνε προβλήματα που ηθέλησαν να λύσουν, ως συνήθως με απλάς εννοίας. Αλλά και εδώ το κοινόν, μολονότι αγνοεί κατά βάθος το ζήτημα, ευρέθη προ της εκλογής μεταξύ δύο γνωμών, διαφερουσών εντελώς μεταξύ των. ∆ιά τους μεν, οι οποίοι είνε και οι περισσότεροι, ο Μακιαβέλι, θεωρητικός της απάτης και της πολιτικής δολιότητος, διδάσκει ότι και τα χείριστα των μέσων επιτρέπονται, όταν θέλη κανείς να κατακτήση την εξουσίαν και να την διατηρήση. ∆ι’ αυτούς, το όνομα του Μακιαβέλι κατέστη συνώνυμον της υποκρισίας, της αχρειότητος και της πολιτικής ανηθικότητος. Ο Μακιαβέλι, ο οποίος θυσιάζει πάσαν ατομικήν ελευθερίαν προς όφελος του κυβερνώντος, εμφανίζεται ως ο δεδηλωμένος εχθρός όλων εκείνων οι οποίοι μεριμνούν διά τας ελευθερίας των. Η προσωπικότης του και τα δόγματά του πρέπει να απορριφθούν μετ’ αποτροπιασμού εν ονόματι της χριστιανικής ή απλώς της ανθρωπιστικής ηθικής, και εν ονόματι των δημοκρατικών ιδεωδών.
Εις το έτερον στρατόπεδον πρεσβεύονται τα αντίθετα. Θεωρούν τον Μακιαβέλι ως ένα αυστηρόν δημοκράτην, ανατραφέντα με τας αρχάς της αρχαίας Ρώμης, θερμαινόμενον από την αγάπην της πατρίδος, και ο οποίος διδάσκει ότι το ομαδικόν συμφέρον πρέπει πάντοτε να υπερισχύη του ατομικού, ότι η δύναμις και η συνεκτικότης μιας Κυβερνήσεως δεν είνε δυνατόν να επιτευχθή χωρίς ωρισμένας αναγκαίας θυσίας και ότι η μέριμνα υπέρ της κοινής ευημερίας αποζημιώνει επαρκώς τας σκληράς απαιτήσεις του κρατικού συμφέροντος.
Ο Μακιαβέλι δι’ αυτούς καθίσταται μια ευγενής μορφή, της οποίας τα αξιώματα επιβάλλονται εις όλας τας κυβερνήσεις (είτε πρόκειται περί μοναρχικών, αριστοκρατικών ή δημοκρατικών) αι οποίαι, εξασφαλίζουσαι οπωσδήποτε την κρατικήν δύναμιν, επαυξάνουν εις το εσωτερικόν την κοινήν ευημερίαν και επιβάλλουν πέραν των συνόρων τον φόβον και τον σεβασμόν.
Ιδού αι αντιτιθέμεναι θέσεις, τας οποίας από τεσσάρων περίπου αιώνων και εις όλας τας χώρας οι θαυμασταί και οι δυσφημισταί του φλωρεντινού υπουργού υποστηρίζουν μετά πάθους. Και έτσι ο Μακιαβέλι έδωσεν αφορμήν εις μίαν τεραστίαν συζήτησιν η οποία ακόμη συνεχίζεται και δίδει αφορμήν εις το να γράφωνται τόσα, ώστε και μόνη η αναγραφή των έργων θα απετέλει ολόκληρον τόμον.
Πρέπει να λεχθή ευθύς εξ αρχής ότι εκ μίσους προς ηθικολόγους παιδαγωγούς και στενά ή δειλά πνεύματα, επεχειρήθη η υπεράσπισις του Μακιαβέλι. Αλλά δεν αρκεί να κηρύττη κανείς τον πόλεμον κατά της ανοησίας και της μετριότητος, διά να θριαμβεύση εις τα επιχειρήματά του. Πρέπει ακόμη να σημειωθή, ότι πολλοί συγγραφείς επιτιθέμενοι ή υπερασπίζοντες τον Μακιαβέλι άλλοτε επηνείτο και άλλοτε εψέγετο, αναλόγως των πολιτικών συμπαθειών εκάστου.
Ενώ οι οπαδοί της απολυταρχίας τον κατηγορούν ότι εξέθεσε την αρχήν της αυταρχικότητος, αποκαλύπτων διά ποίων σκληρών μέσων πρέπει ενίοτε αυτή να συγκρατήται, οι δημοκράται τον κατηγορούν ότι κατεπρόδωσε τον δήθεν δημοκρατισμόν του και έδωσεν οδηγίας εις τους ηγεμόνας περί του πώς να συγκρατήσουν την εξουσίαν των εις βάρος των δικαιωμάτων του ατόμου. Ούτω ο Μακιαβέλι μετά κόπου διαφεύγει από τας χείρας των ταρτούφων, των ειλικρινών ή μη ηθικολόγων, διά να επαναπέση εις χείρας των πολιτικών, των απλήστων, διά την απολυταρχίαν, οι οποίοι αρέσκονται να ευρίσκουν εις το έργον του την δικαιολογίαν των κυβερνητικών των μεθόδων.
Οι πλείστοι εξ εκείνων οι οποίοι ησχολήθησαν με τον Μακιαβέλι, λόγω του πάθους με το οποίον το έκαμον, δεν παρέλαβον από το έργον του παρά εκείνο που τους συνέφερε, και εξεδήλωσαν την πρόθεσιν να τον εξαναγκάσουν να λάβη το εν ή το άλλον μέρος εις τα προβλήματα της πολιτικής. Αλλά ο Μακιαβέλι είνε εκ των ανθρώπων εκείνων –και εις τούτο συναντάται με όλα τα ανώτερα πνεύματα– οι οποίοι, επιθυμούντες να παραμένουν πάντοτε μακράν των πολιτικών παθών, δεν εννοούν να εκδηλωθούν ποτέ. Όσοι επιδοκιμάζουν τον τρόπον αυτόν του σκέπτεσθαι, θα θαυμάσουν εις τον Μακιαβέλι την απόλυτον αμεροληψίαν του, την ανεξαρτησίαν του και την αδιατάρακτον αντικειμενικήν άποψίν του.
Οι πλείστοι εξ εκείνων οι οποίοι ησχολήθησαν με τον Μακιαβέλι, δεν παρέλαβον από το έργον του παρά εκείνο που τους συνέφερε.
∆εν έχομεν την πρόθεσιν να υποκινήσωμεν εις το έργον τούτο νέα συζήτησιν περί τον Μακιαβέλι. Μολονότι καθ’ όλην αυτήν την μελέτην είμεθα υποχρεωμένοι να αναλύωμεν τον χαρακτήρα και την σκέψιν του, θα ασχοληθώμεν όμως ειδικώς εις το να αφηγηθώμεν αυτήν την ζωήν του. ∆εν θα ήτο άλλως τε τούτο σύμφωνον με την ιστορικήν αλήθειαν, αναλαμβάνοντες την εξιστόρησιν της ζωής του, να αφυπνίσωμεν την παλαιάν έριδα, διότι πρέπει να γνωρίζωμεν ότι η πολεμική περί τον Μακιαβέλι εδημιουργήθη πολύ μετά τον θάνατόν του.
Μόνη η ζωή του Μακιαβέλι προσφέρει εις τον ιστορικόν υλικόν άπειρον. Όχι διότι υπήρξε μεγάλη ζωή. Η ύπαρξίς του αντιθέτως από πολλών απόψεων ήτο μετρία. Ο Μακιαβέλι ήτο δύσμορφος, πτωχός και ασθενικός. Αι περιστάσεις, εν μέσω των οποίων ανεπτύχθη, δεν ήσαν ευνοϊκαί. Καταναλίσκεται εις ματαίας προσπαθείας και από την ζωήν γνωρίζει μόνον τας ατυχίας και τας σκληράς διαψεύσεις των ονείρων του.
Εν τούτοις, η ζωή αυτή, η χωρίς χαράν, η πλήρης δυσχερειών και δυσθυμιών, δεν είνε ζωή συνήθης. Ο Μακιαβέλι έζησεν εις μίαν από τας μεγαλυτέρας στιγμάς της ιστορίας και μολονότι εκρατήθη πάντοτε εις δευτέραν μοίραν, ανεμίχθη στενώτατα εις τα γεγονότα της μεγάλης εκείνης εποχής.
Πρέπει άρα γε, να αναμνησθώμεν των μεγάλων εκείνων γεγονότων, τα οποία εκτυλίσσονται μεταξύ των ετών 1469 και 1527 που αποτελούν τους δύο πόλους της γεννήσεως και του θανάτου του; Η εποχή αυτή είνε η μεγαλειτέρα της Αναγεννήσεως. Τα πάντα είνε δημιουργία και κίνησις. Είνε η εποχή της δημιουργίας των μεγάλων συγχρόνων κρατών, της αποκαταστάσεως μιας νέας ευρωπαϊκής ισορροπίας και των πρώτων πολέμων της Ιταλίας, αι συνέπειαι των οποίων είνε τεράστιαι εις όλους τους κλάδους. Είνε η εποχή της ανακαλύψεως της Αμερικής και της νέας οδού προς τας Ινδίας, ανακαλύψεις αίτινες θα αναστατώσουν ολόκληρον την πολιτικήν οικονομίαν του κόσμου. Εις τον τομέα του πνεύματος, είνε η γοργή ανάπτυξις της τυπογραφίας, η οποία διαχέει εις την Ευρώπην τον νέον πολιτισμόν. Μετ’ ολίγον είνε η Μεταρρύθμισις, η οποία θα προκαλέση ρεύμα τεράστιον ιδεολογιών και αντιρρήσεων, εις τον τομέα των τεχνών, αι οποίαι άλλως τε διά τον Μακιαβέλι είνε γράμμα νεκρόν, τα πάντα κατά τον ήμισυ αυτόν αιώνα είνε περίλαμπρα. Όσον διά τα πρόσωπα που κατέχουν την σκηνήν, πάπαι, βασιλείς, ηγεμόνες, κοντοτιέροι, συγγραφείς ή καλλιτέχναι, όλοι είνε τόσον σπουδαίοι, ώστε από τεσσάρων αιώνων διατηρούν το ενδιαφέρον μας συνεχώς αμείωτον. ∆ύναταί τις να είπη ότι δεν υπήρξεν εις τον κόσμον γονιμωτέρα εποχή από αυτήν. Ο Μακιαβέλι, μεταξύ των τόσων σπουδαίων προσώπων που είδε και επλησίασε, φαίνεται ως ασήμαντος και άπορος διπλωμάτης. Ο εμφανής ρόλος του δεν ήτο σπουδαίος και περί το όνομά του δεν έγινε μεγάλος θόρυβος. Αλλά τόση είνε η δύναμις των ιδεών, ώστε εξ όλης της δράσεως ενός αιώνος, δεν απομένουν εις το τέλος παρά τα έργα της τέχνης και τα ολίγα γραπτά, τα οποία μεταβιβάζονται από γενεάς εις γενεάν. Και έτσι από τεσσάρων αιώνων, ο Μακιαβέλι αργά-αργά παίρνει την αιωνίαν «ρεβάνς» του ανθρώπου της σκέψεως επί του ανθρώπου της δράσεως.
Πρέπει ακόμη να σημειώσωμεν, ότι παρά τα μεγάλα συγγραφικά του χαρίσματα και την αξίαν των περισσοτέρων έργων του, ο Μακιαβέλι δεν θα απέκτα μεγαλυτέραν φήμην από μερικούς άλλους συγγραφείς της εποχής του, εάν μη, εις μίαν ημέραν πείσματος δεν είχε την έμπνευσιν διά να προκαλέση την προσοχήν των Μεδίκων του Ιουλιανού, του Λεμούρ ή του Λαρεντίου του Ουρμπίν, να συγκεντρώση εις εν μικρόν βιβλίον τα σκληρά αξιώματα της Κυβερνήσεως της εποχής του. Το έργον, το οποίον τότε δεν εφάνη ούτε πρωτότυπον ούτε δυνατόν και το οποίον μάλιστα διήλθεν απαρατήρητον, επροκάλεσεν έκτοτε σκάνδαλον. Μερικαί φράσεις του «Ηγεμόνος» διήγειραν αυταί μόναι περί το όνομα του Μακιαβέλι, την κατάπληξιν, την οργήν, τον θαυμασμόν και όλον αυτόν τον θόρυβον, ο οποίος καθιέρωσε ασφαλώς την φήμην του. Τα χρησιμοποιούμενα μέσα εις την πολιτικήν δεν μετεβλήθησαν από της εποχής του Μακιαβέλι. Τα παραδείγματα, όπου η δολιότης και η δύναμις υπερισχύουν της τιμιότητος και του δικαίου, αποτελούν ολόκληρον την ιστορίαν μας. Αλλ’ ο καθείς προσποιείται ότι πιστεύει ότι αυτά αποτελούν ήθη του παρελθόντος και ότι μία νέα τάξις διέπει τας πολιτικάς σχέσεις των λαών. Ούτω εις την αφέλειαν ενός μέρους της ανθρωπότητος και εις την υποκρισίαν του ετέρου, ο Μακιαβέλι οφείλει μέγα μέρος της φήμης του.
Ο Μακιαβέλι, ο οποίος, υπό την ιδιότητά του ως υπουργού του Άρχοντος της Φλωρεντίας –καθήκοντα τα οποία εξετέλει πιστώς επί 14 έτη– απεστάλη υπέρ τας 30 φοράς εις αποστολάς, περί το τέλος δε της ζωής του απησχολήθη και πάλιν με τας πολιτικάς υποθέσεις, ανεμίχθη τόσον στενώς εις τα γεγονότα της εποχής του, ώστε διά να δώσωμεν μίαν ιδέαν της δράσεώς του, και να εξηγήσωμεν το έργον του, θα είμεθα υποχρεωμένοι να αφηγηθώμεν συνοπτικώς ολόκληρον την ιστορίαν της εποχής του. Αντιθέτως δε προς την συνήθειαν του βιογράφου, ο οποίος, συνήθως, θέλει τον κόσμον να περιστρέφεται περί τον ήρωά του, ημείς προσεπαθήσαμεν να τοποθετήσωμεν τον Μακιαβέλι εις την θέσιν του, εις την μικράν του θέσιν, αφίνοντες εις άλλους τον πρώτον ρόλον, καθ’ όσον το απήτουν αι ιστορικαί περιστάσεις.
Μολονότι με τον καιρόν ήλλαξε όψιν, θα ημπορούσεν, ως τόσο, κανείς και σήμερα ακόμη, να αναπαραστήση εις την φαντασίαν του την Φλωρεντίαν του XV αώνος. Εάν τα τείχη τα οποία την περιέκλειαν άλλοτε, έχουν κατά το πλείστον εξαφανισθή, καθώς επίσης και οι απειράριθμοι πύργοι που εξείχον από τα σπίτια, εάν πολλαί παλαιαί οικοδομαί και ολόκληρος η γραφική συνοικία του Γκέτο και του Μερκάτο Βέκκιο εκρημνίσθησαν, διά να υποχωρήσουν εις τας απαιτήσεις μιας συγχρόνου πόλεως, διατηρούνται ακόμη πολλαί εκκλησίαι, πολυάριθμα μέγαρα, δρόμοι σχεδόν ολόκληροι εις την αυτήν κατάστασιν που τα είδαν οι άνθρωποι της εποχής του Μακιαβέλι. Επί των αρχαίων ξυλογραφιών επανευρίσκομεν τους γοητευτικούς λόφους, τους οποίους βλέπομεν και σήμερον εις την Φλωρεντινήν πεδιάδα, την ωραιοτέραν εις τον κόσμον, και ασφαλώς πάντοτε ανάλλαχτην με τα μικρά ασβεστοβαμμένα σπιτάκια, με τους σκιερούς κήπους, με της μεγάλες αγροικίες, της εληές, τα κυπαρίσσια και τα κλήματα, που κρεμάμενα από τα δένδρα, περιζώνουν ολόκληρη την χώραν σαν με μια γκιρλάντα.
Εις την πόλιν αυτήν όπου επί ένα αιώνα και πλέον το πνεύμα, το ταλέντο, η μεγαλοφυΐα θα αναπτυχθούν υπό τας πλέον ποικίλλας μορφάς των, ο Μακιαβέλι βλέπει το φως της ημέρας, μιας ημέρας της γλυκειάς εκείνης φλωρεντινής ανοίξεως, που πόσον συχνά ύμνησαν οι ζωγράφοι και οι ποιηταί.
Η ιταλική κοινωνία του 15ου αιώνος διήλθεν από μίαν περίοδον συνεχών αναστατώσεων. Η πολιτική ευρίσκεται εν διαρκεί αναβρασμώ, τόσον εσωτερικώς, όσον και εξωτερικώς. Η ειρήνη διήρκεσεν ολίγον μόνον χρόνον, διότι κατωρθώθη η αναχαίτησις των συνεχών επιδρομών των ∆υνάμεων του Βορρά, αλλά η αναστολή αύτη είνε ολιγόχρονος. Η διεθνής ειρήνη δεν προϋποθέτει και την ιταλικήν. Αι δημοκρατίαι, όπως η Φλωρεντία, είνε χημικά εργαστήρια θεσμών, εντός των οποίων διεξάγεται αέναος πάλη. Αι αριστοκρατικαί πολιτείαι, όπως η Βενετία, κυβερνώνται με τρομακτικήν σκληρότητα. Η εκκλησία της Ρώμης απομακρύνεται ολοέν περισσότερον από την λατρείαν του Γαλιλαίου, μεταβάλλεται εις μίαν αυλήν, αποκλειστικώς πολιτικήν, μηχανορραφεί προς όλας τας κατευθύνσεις, με μόνην την φιλοδοξίαν να επαυξήση τα γήινα αγαθά της.
Ευλόγως ο Φρα Γκερόλαμο Σαβοναρόλα αναφωνεί με βιαιότηταν μανιακού: «Η εκκλησία δεν είνε πλέον εκκλησία, τα πάντα πωλούνται και αγοράζονται, το άγιον αίμα του Χριστού πωλείται». Οι ηγεμόνες ανέρχονται τους μικρούς των θρόνους διά της βίας και διά της βίας διατηρούνται επ’ αυτών. Εις το κάθε ένα από τα μικροσκοπικά κράτη, που απαρτίζουν την χερσόνησον της Ιταλίας, ενεκλείετο και μια λίμνη αίματος.
Αι οικογένειαι ήσαν διηρημέναι. ∆εν υπάρχει έθνος και, παρά τας βιαίας εκδηλώσεις των Κυβερνήσεων, δεν υπάρχουν Κράτη. Υφίστανται μόνον φατρίαι, αι οποίαι επιθυμούν την εξουσίαν διά την εξουσίαν, χωρίς να έχουν κανέν ιδεώδες, χωρίς να εξυπηρετούν κανέν ομαδικόν συμφέρον.
Αι ηθικαί αρχαί, που διαπλάττονται εις την ατμόσφαιραν αυτήν, ευρίσκονται εν αρμονία με τα γεγονότα, κανείς δεν τηρεί τον όρκον του. Ένας ηγεμών που επισκέπτεται έναν άλλον, εξ απλής φιλίας, διατρέχει τον κίνδυνον να φυλακισθή ή να δολοφονηθή. Αι συμμαχίαι διαλύονται επί του πεδίου των μαχών. Ο φίλος είνε κάποτε επικινδυνωδέστερος από τον εχθρόν. Οι λαοί δεν έχουν δικαιώματα. Την ημέραν που επαναστατούν και εκθρονίζουν την αρχήν η οποία τους καταπιέζει, η αρχή αύτη πίπτει εις χείρας κοινών κακοποιών. Η ματαιοδοξία ικανοποιείται ως εάν απετέλει τι το καλόν. Ανεγείρουν αγάλματα εις ζώντας, μνημεία διά να υπενθυμίζουν ψευδή και κωμικά ανδραγαθήματα. Ο Λουδοβίκος Αριόστος ασωτεύεται εις επαίνους διά την σύζυγον του Ηρακλέους Πρώτου, λέγων ότι απέθανε, διότι η ζωή δεν ήτο δι’ αυτήν αξία. Ο Άγγελο Πολιτσιάνο ευρίσκει υπερόχους τας εξωγαμιαίας σχέσεις του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς και αυτός περιερχόμενος τας συνοικίας της ηδονής εξυμνεί την δόξαν των γυναικών των χαμαιτυπείων.
Η δολοφονία είνε όπλον το οποίον όλοι μεταχειρίζονται διά να ανέλθουν εις την εξουσίαν, ενώ ταυτοχρόνως του ιδίου όπλου ποιούνται χρήσιν οι άλλοι διά να τους ανατρέψουν. Εις τας θύρας των εκκλησιών, οι εντός αυτών ηγεμόνες πίπτουν δολοφονούμενοι. Απόπειραι βάρβαροι, αλλά των οποίων η τιμωρία είνε ακόμη αποκρουστικωτέρα.
Οι Σφόρτσα, οι Βισκόντι, οι Μέδικοι του Μιλάνου και της Φλωρεντίας, οι Μπαλιόνι της Περούζης, οι Ρόβερε του Σιγκάλια, οι Έστε της Φεράρας, οι Πολέντα της Ραβέννης, οι Μοντεφέλτρε του Ουρμπίν, οι Μαλατέστα, οι Βιτέλλι, οι Πετρούτσι, οι Μπεντιβόλι και όλοι οι τύραννοι των ιταλικών πόλεων, μεγάλων ή μικρών, καταστρέφουν τας δημοτικάς ελευθερίας και ταυτοχρόνως την ιδέαν του καλού και τον σεβασμόν της ανθρωπίνης ζωής. Καταπατούν το δικαίωμα των πολιτών, οπλίζονται με ένα και μόνον σκοπόν, το να αρπάσουν την εξουσίαν και να εξασφαλισθούν εις αυτήν, χωρίς άλλην επιθυμίαν από την ατομικήν ευημερίαν, χωρίς να φοβούνται την καταδίκην και το λαϊκόν μίσος, και πίπτοντες μόνον από το εγχειρίδιον του δολοφόνου, το οποίον μαντεύουν εις την σκιάν. Παρά τα τόσα έτη που εκύλησαν, θα ηδύνατο ακόμη να είπη κανείς μαζί με τον Ντάντε:
Ω πόσον η γη της Ιταλίας
βρίθει από τυράννους…
Η Καθημερινή, 4 Οκτωβρίου 1931
Το πραγματικό λειτούργημα του Μακιαβέλι
Ποίον υπήρξε το πραγματικόν λειτούργημα του Μακιαβέλι, καθ’ όλην την διάρκειαν της υπηρεσίας του, δεν είναι εύκολον να καθορισθή. Το βέβαιον όμως είνε ότι η σταδιοδρομία του ήτο πλήρης λεπτοτάτων αποστολών και τούτο μάλιστα από των πρώτων ημερών.
Εις τας ειδικάς αυτάς αποστολάς, ο Μακιαβέλι δεν εμφανίζεται ποτέ ως πληρεξούσιος της ∆ημοκρατίας ή ως πρέσβυς. Πολλάκις, δεν είνε παρά ένας ασήμαντος απεσταλμένος και δι’ ωρισμένην περίπτωσιν. Άλλοτε πάλιν, λαμβάνει την εντολήν να προπαρασκευάση την οδόν εις έναν άλλον πρέσβυν, ο οποίος δεν θα αποκαλύψη το όνομά του, παρά την στιγμήν καθ’ ην τα πάντα φαίνονται να έχουν εξασφαλισθή. Τον περισσότερον χρόνον, είνε απλούς γραμματεύς ή μυστικοσύμβουλος του ∆ημοσίου Κατηγόρου. Ο ίδιος χαρακτηρίζει τα έργα του αυτά, λέγων ότι προπαρασκευάζει την οδόν διά τον «Άρχοντά» του.
Μολονότι όμως δεν έφερνε ποτέ μεγάλους τίτλους, ενέπνεεν απεριόριστον εμπιστοσύνην εις τα μέλη του Συμβουλίου των ∆έκα, και δύναταί τις να βεβαιώση ότι εις την σκοτεινήν αφάνειαν των γραφείων υπήρξε ο εμψυχωτής της Φλωρεντινής διπλωματίας της τότε εποχής. Όταν ο Έντγκαρ Κινέ τον παριστά καλπάζοντα εν πλήρει πομπή εις τας βασιλικάς συνοδείας, επαναλαμβάνει μίαν από τας χιλίας ανακριβείας, αι οποίαι περιέβαλον έκτοτε τον άνθρωπον τούτον του ζόφου. Θα ήτο μάλλον ακριβέστερον να φαντασθώμεν τον Μακιαβέλι βαδίζοντα όπισθεν σπουδαίου και κραταιού της εποχής εκείνης προσώπου και ψιθυρίζοντα εις το ους του τα κύρια σημεία, επί των οποίων θα διεξήγοντο αι διαπραγματεύσεις της αύριον, και υποφέροντα από την ανικανότητα του αρχηγού του, και απευθύνοντα κατόπιν την λεπτομερή του έκθεσιν εις τους «Ενδοξωτάτους άρχοντας της Φλωρεντίας».
Ολίγους μήνας μετά τον διορισμόν του, λαμβάνει την πρώτην αποστολήν ή «πρεσβείαν» παρά τω άρχοντι του Πιομπίνο.
∆ιά την επίσκεψίν του εις τον Άρχοντα του Πιομπίνο, ο νεαρός απεσταλμένος είχε λάβη την εντολήν να φερθή αβροφρόνως, και να προσφέρη το παν και τίποτα. Ώφειλε να περιορισθή εις γενικότητας και να αφίση να πιστευθή ότι είνε δυναταί όλαι αι πιθανότητες, χωρίς όμως να λάβη καμμίαν συγκεκριμένην υποχρέωσιν. Αι οδηγίαι που έδιδον τότε εις τους πρεσβευτάς και απεσταλμένους ήσαν παρομοίου τύπου. Το κύριον σημείον των διαπραγματεύσεων επεξηγείτο σαφώς. Η στάσις της ∆ημοκρατίας εξετίθετο με πάσαν ειλικρίνειαν. ∆ιηυκρινίζετο, δηλαδή, ποίον ήτο το σημείον της διαφωνίας, ποίαι αι διφορούμεναι λέξεις, τας οποίας ο απεσταλμένος ώφειλε να χρησιμοποιήση, πώς θα ηδύνατο να εξέλθη από μιαν δύσκολον περίστασιν, και ποία τα κύρια επιχειρήματα άτινα ώφειλε να αντιτάξη. Εις την προκειμένην υπόθεσιν ο Μακιαβέλι ώφειλε να δηλώση εις τον Άρχοντα του Πιομπίνο ότι οι «Ενδοξώτατοι Άρχοντες της Φλωρεντίας» είχον την επιθυμίαν να του παράσχουν πλήρη ικανοποίησιν. Του παρήγγελον να εξηγήση τας καλάς διαθέσεις του μεγάλου Συμβουλίου, «αλλά με φράσεις γενικωτάτας, διά να μη δεσμευθή ουδαμώς η ∆ημοκρατία». Του παρήγγειλαν, ακόμη, «να έχη μεγάλην υπομονήν, και ότι εάν οι διαπραγματεύσεις κατέληγον εις ρήξιν, ώφειλε να καταβάλη πάσαν προσπάθειαν να τας επαναλάβη, αλλά με τον αποκλειστικόν και μόνον σκοπόν διά να κερδίζη καιρόν». Έπρεπε δηλαδή, οπωσδήποτε, αι διαπραγματεύσεις να συνεχισθούν, αλλ’ η ∆ημοκρατία να μην έχη να αντιμετωπίση έστω και την ελαχίστην δέσμευσιν.
Και ούτω ο συγγραφεύς του «Ηγεμόνος» έλαβε το πρώτον διπλωματικόν του μάθημα. ∆εν λέγομεν την πολιτικήν του μόρφωσιν, διότι αυτήν την απέκτησε μέσα εις το ίδιον εκείνο περιβάλλον, όπου αι αρχαί της ραδιουργίας και της κρυψιβουλίας απετέλουν συστατικόν της ατμόσφαιρας που ανέπνεον. Και εκ της συνηθείας ταύτης, το πλήθος των πολιτών είχεν εξοικειωθή εις το ψεύδος. Μια στάσις υποκριτική, επεβάλλετο εις όλους, διά να μην είνε κατόπιν θύματα αντιθέτων καθεστώτων, τα οποία ενηλλάσσοντο ιλιγγιωδώς. Όλα ταύτα απετέλουν ασφαλώς ένα Μακιαβελισμόν, εις την σχολήν του οποίου διεπλάσσετο ο νεαρός Μακιαβέλι.
Την 12ην Αυγούστου του 1499, του παραγγέλλουν να μεταβή πλησίον των Φόρλι, εις την διάσημον κόμησσαν Αικατερίνην Σφόρτσα και τον μεγαλύτερον υιόν της Οκταβιανόν. Είνε η πρώτη φορά που ο Μακιαβέλι έρχεται εις επαφήν με πνεύμα εύστροφον και ισχυρόν ως το ιδικόν του. Η Αικατερίνη Σφόρτσα είχε όλην την ενεργητικότητα των προγόνων της, ενεργητικότητα μεσαιωνικού τύπου, μίγμα αποφασιστικότητος και απάτης.
Ο Μακιαβέλι δεν είχε αποκτήσει ακόμη την εποχήν εκείνην την δεξιότητα με την οποίαν οι κρίσιμοι καιροί επέπρωτο να προικίσουν το πνεύμα του. Είνε ένας άνθρωπος διατεθειμένος να λέγη μάλλον ό,τι σκέπτεται ή μάλλον διατεθειμένος περισσότερον προς την ειλικρίνειαν, την οποίαν όμως έκτοτε εγκατέλειψεν ολοσχερώς. ∆εν αναμένει πρώτον τας προτάσεις του αντιπάλου, προθυμοποιείται να κάμη τας ιδικάς του. ∆εν ζητεί άμεσον επικύρωσιν της προσφοράς, και αρκείται μόνο εις τον δοθέντα λόγον.
Αι μέθοδοι όμως αύται δεν είνε εκείναι που αρμόζουν εις την περίπτωσιν αυτήν. Η κόμησσα ένα και μόνον σκοπόν έχει εις την ζωήν της: να διατηρήση ό,τι απέκτησεν, αδιάφορον πώς. Είνε κράσεως ισχυροτάτης, ικανή διά το παν, πονηρά και ραδιούργος, γνωρίζει να είνε σκληρά, και γνωρίζει να βασανίζη. Η μόνη της αδυναμία είναι ο έρως. Ωραιοτάτη, όπως αποδεικνύουν τουλάχιστον αι προσωπογραφίαι του Παρμεζάν, ενυμφεύθη αλληλοδιαδόχως τον Τζερόλαμο Ριάριο, κατόπιν τον Τζιάκοπο ∆έο, και τέλος τον Τζοβάνι των Μεδίκων. Εκ του τελευταίου τούτου γάμου, εγεννήθη ο ισχυρότερος στρατιώτης της Ιταλίας, «ο Τζοβάνι των Μαύρων Συμμοριών», όστις υπήρξε σύμβολον ανδρείας και ορμητικότητος.
Ο Οκτάβιο Ριάριο, άρχων του Φόρλι και υιός της κομήσσης, είχε μισθωθή την 9ην Ιουνίου 1498 εις την υπηρεσίαν της Φλωρεντίας με τους μισθοφόρους του και 100 ίππους αντί 15 χιλιάδων φιορινίων. Αλλ’ όταν εις τας αρχάς του 1499, η ∆ημοκρατία τον εκάλεσε, εικοσαετή τότε μόλις την ηλικίαν, δεν απήντησε παρά με προσχήματα και δικαιολογίας. Η ∆ημοκρατία, ούσα μια Κυβέρνησις εμπόρων, δεν ήλθεν εις άμεσον ρήξιν, ηρκέσθη μόνον να αναστείλη την πληρωμήν. Αλλά η κόμησσα, εντός του ιδίου έτους, απηυθύνθη εις τους ενδοξοτάτους άρχοντας της Φλωρεντίας, και τους εδήλωσε με πολλάς περιστροφάς ότι ο ∆ουξ του Μιλάνου, ο φοβερός Λουδοβίκος Μόρος, εκάλει τον Οκταβιανόν εις βοήθειάν του, διότι επληροφορήθη ότι οι Γάλλοι ητοιμάζοντο να εισβάλουν εις την Ιταλίαν. Αλλ’ ότι δεν είχε δεχθή την πρόσκλησιν εξ ονόματος του υιού της, διότι δεν ήθελε να αθετήση τας συμφωνίας της απέναντι της Φλωρεντίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπον επανέφερεν εν ζωή ένα συμβόλαιον, το οποίον η Φλωρεντία εθεωρούσεν ως διαλυθέν, και εις την αναφοράν της προς του «Ενδοξωτάτους Άρχοντας της Φλωρεντίας», η κόμησσα υπηνίσσετο ωρισμένα γεγονότα, διά των οποίων διεφαίνετο η πρόθεσίς της όπως αποκτήση το συμφωνηθέν ποσόν, παρ’ όλον ότι η υπηρεσία δεν είχε παρασχεθή.
Η υπόμνησις της συγγενείας της με τον Λουδοβίκον Μόρον ήτο μια έμμεσος απειλή κατά της Φλωρεντίας, διότι πράγματι ο Λουδοβίκος Μόρος, και μια ενδεχομένη κάθοδος των Γάλλων διά των Άλπεων, ήσαν δύο πράγματα που κατετρόμαζον τους Φλωρεντινούς.
Ο Νικόλαος Μακιαβέλι επεφορτίσθη να επισκεφθή την κόμησσαν εις την κατοικίαν της του Φόρλι, και αι οδηγίαι του ήσαν απολύτως σαφείς. Έπρεπε δηλαδή να αρνηθή την αίτησιν, αλλά κατόπιν, λόγω των αδιασπάστων φιλικών σχέσεων μεταξύ της ∆ημοκρατίας της Φλωρεντίας, και της Κομητείας του Φόρλι, η ∆ημοκρατία ανελάμβανε να πληρώση την λεγομένην «Κοντότα» (εξ ου η λέξις Κοντοτιέρος), αλλ’ ως εάν ευρίσκοντο εν καιρώ ειρήνης και όχι εν καιρώ πολέμου.
Η Καθημερινή, 7 Οκτωβρίου 1931
Στην αυλή των Φορλί
Ο Μακιαβέλι έγινε φιλοφρονέστατα δεκτός από την κόμησσαν. Εις τοιούτον μάλιστα βαθμόν, ώστε ο Μπιάτζιο Μπονακόρσι, πληροφορηθείς τα της υποδοχής, του απέστειλε την εξής επιστολήν:
«Φοβούμαι μήπως πειραχθής αν σου μιλήσω περί των τιμών των οποίων έτυχες από την κυρίαν του Φορλί. Ασφαλώς υπάρχει κάποια υπερβολή εις το “τιμών” αυτό, η υποδοχή θα υπήρξεν ασφαλώς εγκαρδία αλλά μόνον εγκαρδία. Η αυλή των Φορλί εσυχνάζετο από πλήθος Φλωρεντινών, διά τον λόγον ότι ο σύζυγος της Κατερίνα κατήγετο εκ της οικογενείας των Μεδίκων. Εξ άλλου η κόμησσα είχε κάθε συμφέρον να παραμείνη φίλη της ∆ημοκρατίας, διά να επιτύχη την επικαρπίαν της περιουσίας, την οποίαν ο υιός της Τζιοβάνι κατείχεν εν Φλωρεντία περιουσία που εκινδύνευε να λάβη την τύχην της περιουσίας των άλλων Μεδίκων. Είνε προφανές ότι ο Μακιαβέλι απέτυχεν εις την αποστολήν του και η πρεσβεία του δεν κατέληξεν εις κανένα αποτέλεσμα. Την αποτυχίαν αυτήν επιβεβαιώνουν επιστολαί του Μπιάτζιο, εκ των οποίων παραθέτομεν μερικάς φράσεις: «Σας πληροφορώ ότι πρέπει να επιστρέψητε το ταχύτερον, διότι η παραμονή σας εκεί δεν έχει κανένα σκοπόν, σχολιάζεται δε δυσμενώς εδώ, όπου υπάρχει σωρεία υποθέσεων, διά τας οποίας η παρουσία σας είναι απαραίτητος». Ο απεσταλμένος όμως δεν συμφωνεί με τας απόψεις του Μπιάτζιο, προς στιγμήν μάλιστα φαντάζεται ότι η ανατεθείσα εις αυτόν αποστολή είχε στεφθή υπό πλήρους επιτυχίας. Η κόμησσα, μιαν εσπέραν, απεδέχθη ασυζητητί τας προτάσεις της Φλωρεντίας, περιοριζομένη εις μιαν ελαφράν ειρωνείαν. «Αι διαβεβαώσεις, τας οποίας παράγει η Αρχοντία της Φλωρεντίας, είνε πάντοτε ικανοποιητικαί, αι πράξεις της όμως πολύ απέχουν». Αλλά η αποδοχή αυτή δεν διαρκεί παρά μίαν μόνον νύκτα, και ο νεαρός απεσταλμένος –ο οποίος βραδύτερον απέκτησε την πείρα των υποθέσεων– είχε σπεύση να αναγγείλη εις τους άρχοντας της Φλωρεντίας την επιτυχίαν των συνεννοήσεών του. Ταύτα συνέβαινον την 23ην προς την 24ην Ιουλίου, ότε εις μιαν νεωτέραν συνδιάλεξιν, η κόμησσα προέβαλε την αξίωσιν όπως οι Φλωρεντινοί αναλάβουν την υποχρέωσιν να υπερασπίσουν τα εδάφη της εν περιπτώσει επιθέσεων, διότι εν εναντία περιπτώσει δεν ήτο δυνατόν εις αυτήν να υπογράψη το σύμφωνον φιλίας. Ο Μακιαβέλι εξεπλάγη και «διά πράξεων και διά λόγων» εξεδήλωσε την έκπληξίν του. Αλλά η κόμησσα του απήντησε ότι είχε σκεφθή ολόκληρον την νύκτα, και η μεταβολή αυτή των αντιλήψεών της δεν έπρεπε να τον εκπλήσση, διότι «τα ζητήματα όσον συζητεί κανείς, τόσον καθορίζονται σαφέστερον». Η ευφυεστάτη αυτή γυναίκα, η οποία προ του Μακιαβέλι εφήρμοζε τον Μακιαβελισμόν, καθώς αποδεικνύει ο ιστορικός Κάρολος Μπενουά, είχεν εις την πολυτάραχον ζωήν της υπερνικήση δυσχερείας κατά πολύ σπουδαιοτέρας και είχεν εξέλθη σώα διά μέσου μεγάλων κακοτυχιών. Ο θρύλος μάς την παρουσιάζει ως την κατ’ εξοχήν πολιτικήν φυσιογνωμίαν γυναικός της εποχής εκείνης. Η ιστορία μάς την εμφανίζει ως την σκληροτέραν γυναίκα. Είνε γνωστόν το ανέκδοτον: επάνω από τας επάλξεις των τειχών του πύργου της, είχε κραυγάσει προς πολιορκούντας εχθρούς ότι ηδύναντο να κατασφάξουν τους υιούς της, τους οποίους είχον ως ομήρους, διότι είχε τα μέσα και τον τρόπον να κατασκευάση όσους ήθελεν, και συνεπλήρου την φράσιν της αυτήν με μιαν ανήθικον χειρονομίαν. Οπωσδήποτε όμως, είτε αληθές είνε το ανέκδοτον αυτό είτε όχι, είνε γεγονός ότι θα ηδύνατο να εκστομίση μιαν τοιαύτην φράσιν η πολυμήχανος αυτή γυνή. Τίποτε δεν ήτο δυνατόν να ανατρέψη τα σχέδιά της. Ούτε και αυτή η μητρική στοργή προς τα τέκνα της. Υπήρξε σκληρού χαρακτήρος, όπως οι άνθρωποι της εποχής της. Μεταξύ των άλλων, ο τρόπος που εξεδικήθη τον βίαιον θάνατον των δύο συζύγων της αποτελεί μιαν ακόμη απόδειξιν.
Εξέπλυνε το απεγνωσμένον πάθος εις το αίμα των αθώων. Ας σκεφθώμεν τον 35ετή σεβάσμιον άρχοντα Όρτι. ∆ιότι ήτο ο πατήρ δύο εκ των συνωμοτών, τον κατεβασάνισε και τον έγδαρε ζώντα. Ο Μακιαβέλι επέστρεψεν εις την Φλωρεντίαν περί τα τέλη του μηνός Ιουλίου. Η αποστολή του έληξεν άκαρπος. Αλλά οι άρχοντες, μη θεωρήσαντες την συνεννόησιν λήξασαν, εξέφραζαν προς αυτόν την ευαρέσκειάν των. Βραδύτερον, η κόμησσα απέστειλεν εις την Φλωρεντίαν μιαν πρεσβείαν, η οποία επέτυχε να αποσπάση αορίστους υποσχέσεις διά την υπεράσπισιν των εδαφών της κομητείας της. Φαίνεται ότι η απουσία του Μακιαβέλι, όχι μόνον δεν εμείωσε την εκτίμησιν, την οποίαν έτρεφον προς αυτόν οι ανώτεροι, και υφιστάμενοί του, αλλά τουναντίον την ηύξησε. ∆ιότι κατόπιν της ακάρπου αποστολής, η φήμη του μάλλον ηδραιώθη περισσότερον. Είνε πιθανόν αι αρχαί της Φλωρεντίας να εσημείωσαν την αποτυχίαν του γραμματέως των ∆έκα, αλλ’ όμως φαίνεται ότι οι υφιστάμενοί του αντελήφθησαν πλήρως την εις βάρος της υπηρεσίας απουσίαν του προϊσταμένου των. Ο Μπιάτζιο, γράφων εις αυτόν να επιστρέψη, του λέγει ότι μόνον η Καγκελαρία τον χρειάζεται, αλλά προσέτι ότι ο αντικαταστάτης του Αντώνιο Ντελαβάλε ήταν όλως διόλου ανίκανος, και ότι προσέτι είχε καταστή μισητός, διότι είχε καταγγείλη πολλούς εκ των υπαλλήλων εις την διοίκησιν. Και η κρατική μηχανή συνησθάνετο σοβαρότατα την έλλειψίν του. ∆ιότι ο Μακιαβέλι ήτο υπάλληλος δραστήριος, φίλεργος, αλλά και συμπαθής εις τους συνεργάτας του. Επέτρεπεν εις αυτούς να προσέρχωνται αργά και να αναχωρούν προ της κεκανονισμένης ώρας εκ των γραφείων. Αλλ’ ο Μακιαβέλι δεν παρέμεινεν επί πολύ εις την Φλωρεντίαν. Αφού απεστάλη προς το στρατόπεδον της Πίζης, εναντίον του λαομισήτου εχθρού, αποστέλλεται εις την Γαλλίαν, συνοδεύων τον Φραγκίσκον ντέλλα Κάζα, διά να επιδώση εις τον Λουδοβίκον 12ον εν υπόμνημα διά του οποίου η Φλωρεντία τον συνεβούλευε να επαγρυπνή επί του αυθέντου του Μπαμόν, επί κεφαλής δυνάμεως 8.000 Γάλλων, οίτινες επρόκειτο να συνδράμουν τους Φλωρεντινούς εις την πολιορκίαν της Πίζης. Οι άνδρες αυτοί, στασιάσαντες, είχον συλλάβη και κατεκράτουν δέσμιον τον επίτροπον της Φλωρεντίας, Λούκα ντέλλι Αλμπίτσι. Η πρεσβεία της οποίας ο Μακιαβέλι απετέλει μέλος είχε την εντολήν να ζητήση την τιμωρίαν «του δυναμένου ευκολώτερα να τιμωρηθή» και δι’ αυτού του τρόπου να λάβη ικανοποίησιν, η τρωθείσα τιμή της ∆ημοκρατίας.
Εν Γαλλία ευρίσκονται ήδη εις την Αυλήν τρεις Φλωρεντινοί απεσταλμένοι. Η δευτέρα όμως αυτή ειδική αποστολή θα ηδύνατο να αναπτύξη καλλίτερα το ζήτημα, διότι ο ντέλλα Κάζα, καθώς και ο Μακιαβέλι, ήσαν αυτόπται μάρτυρες της διαδραματισθείσης στάσεως. Το πρώτον ταξείδι του Μακιαβέλι εκτός των συνόρων της Ιταλίας υπήρξε δι’ αυτόν αρκετά κοπιώδες. Και ήτο πολύ δυσχερές να παρακολουθή μιαν Αυλήν διαρκώς μετακινουμένην, λόγω της ελλείψεως χρημάτων. Η διαταγή, την οποίαν παρέλαβεν αναχωρών, αναφέρει: «Να κατευθυνθήτε εις την Λυών με πάσαν δυνατήν ταχύτητα, εν ανάγκην και έφιππος, εφόσον αι δυνάμεις σάς το επιτρέπουν. Εις την πόλιν αυτήν θα συναντήσετε την Α.Μ. τον χριστιανικόν βασιλέα. Αλλά η αποστολή όταν φθάση εις την Λυών κατά την 28ην Ιουνίου 1500, ο βασιλεύς έχει αναχωρήση εκείθεν. Και η παρακολούθησίς του από τον ντέλλα Κάζα και τον Μακιαβέλι δυσχεραίνεται εκ του γεγονότος ότι αναχωρούσα η Αυλή συνεπαρέλαβεν μεθ’ εαυτής όλους τους διαθεσίμους ίππους. Τα χρήματα ελλείπουν, και κατά την φράσιν των, «ευρέθησαν εις την Λυών εστερημένοι των πάντων και σχεδόν γυμνοί». ∆ιά τα χρήματα επαφίενται εις την αντίληψιν και την φιλανθρωπίαν των εξοχωτάτων αρχόντων της Φλωρεντίας. Τέλος την 30ήν του μηνός, κατορθώνουν να εκκινήσουν προς συνάντησιν του αναχωρήσαντος βασιλέως υπό τας χειρίστας των συνθηκών.
Ο μόνιμος πρεσβευτής της Φλωρεντίας εν Λυών αποστέλλει περί αυτών σχετικόν έγγραφον. «Αντελήφθην δύο ανθρώπους στερουμένους του παντός, προκαλούντες την δυσπιστίαν του κοινού εδώ, και των οποίων η αποστολή θα αποτύχη ασφαλώς, εάν οι εξοχότητές σας δεν δείξουν ενδιαφέρον διά την τύχην των». Αλλά οι «∆έκα της Ελευθερίας και της Ειρήνης» δεν λαμβάνουν υπ’ όψιν των τας πληροφορίας αυτάς. Την 5ην Αυγούστου, ο Μακιαβέλι λαμβάνει τον κάλαμον διά να γράψη μόνος του μιαν επιστολήν προς τους «γαληνοτάτους αυθέντας του», περιγράφων την κατάστασίν του, η οποία είνε ακόμη χειροτέρα και από του συντρόφου του, λόγω του ότι τυγχάνει πτωχότερος εκείνου.
Η Καθημερινή, 8 Οκτωβρίου 1931
