Φίλιππος Μαζαράκης - Αινιάν
Ακούστε το άρθρο
Ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν γεννήθηκε στο Ναύπλιο το 1869. Πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Μαζαράκης, γενικός αρχίατρος του στρατού, παππούς του ο παπα-Γιώργης, πρωτόπαπας στη Χώρα της Κύθνου κατά την Επανάσταση. Η μητέρα του Αγανίκη, που αναγνωρίστηκε αργότερα ως σημαντική ποιήτρια, ήταν κόρη του λόγιου, Φιλικού και γερουσιαστή επί Όθωνος, Γεωργίου Αινιάνα. Στο σπίτι του Αινιάνα στην Κωνσταντινούπολη γίνονταν οι μυστικές συναντήσεις προετοιμασίας της Επανάστασης – εκεί μυήθηκε, μεταξύ άλλων, και ο Παπαφλέσσας. Στον πύργο των Αινιάνων, στη γενέτειρά τους Υπάτη, υπήρχε σπάνια βιβλιοθήκη την οποία διατηρούσε ο επίσης λόγιος αδερφός του Γεωργίου, ∆ημήτριος Αινιάν, μέχρι την πυρπόλησή της από τις οθωνικές δυνάμεις στη διάρκεια της εξέγερσης του 1848. Ο ∆ημήτριος ανέλαβε και την κηδεμονία της Αγανίκης μετά τον θάνατο του αδερφού του. Το μορφωμένο και φιλελεύθερο περιβάλλον ευνόησε την ανάπτυξη του νεαρού Κωστάκη με ανεξαρτησία πνεύματος, οξυδέρκεια και χιούμορ, όπως και τα υπόλοιπα αδέρφια του. Πιο γνωστά από αυτά, ο Αλέξανδρος (στρατηγός, συγγραφέας στρατιωτικής ιστορίας, ακαδημαϊκός) και ο Περικλής (βουλευτής Κυκλάδων). Η οικογένεια ασπαζόταν τις γενικές αρχές του φιλελευθερισμού και, παρότι πολιτικά βρέθηκε εγγύτερα στον Βενιζέλο, ποτέ δεν εντάχθηκε στη φατριαστική διαμάχη του Εθνικού ∆ιχασμού. Στη Σχολή Ευελπίδων ο Κωνσταντίνος συνδέθηκε με ονόματα που έμελλε να αποδειχθούν σημαδιακά για τη χώρα: Παύλος Μελάς, Σπυρομήλιος, Πλαστήρας κ.ά., πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν και στις μυστικές διεργασίες της «Εθνικής Εταιρείας». Η γενιά αυτή συγκλονίστηκε από τον πόλεμο του 1897. Ως νέος αξιωματικός υπηρέτησε πολλά χρόνια στη Χαρτογραφική Υπηρεσία, περιοδεύοντας κάθε καλοκαίρι την ύπαιθρο και μαθαίνοντας την αγάπη για την άγρια ζωή στη φύση. Ο ίδιος έλεγε ότι αυτό υπήρξε το κύριο εφόδιό του αργότερα στον Μακεδονικό Αγώνα και ως ιδρυτή και διοικητή του Στρατιωτικού Σώματος Προσκόπων στους Βαλκανικούς Πολέμους. Παντρεύτηκε την Πολίτισσα Αρριέττα Πορτοκάλογλου, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά. Η Αρριέττα ήταν κόρη μεγαλεμπόρου καπνών (σώζεται η καπναποθήκη Πορτοκάλογλου στη ∆ράμα, ενώ η οικία στο Πέραν έχει απαλλοτριωθεί από την τουρκική κυβέρνηση και χρησιμεύει ως επίσημη κατοικία του βαλή –νομάρχη– Κωνσταντινουπόλεως). Πέθανε το 1947, έχοντας ζήσει μεγάλη οικογενειακή καταστροφή στα ∆εκεμβριανά.
Μια επιστολή στην απαρχή του Μακεδονικού Αγώνα
Ήταν 11 Ιουνίου του 1903, όταν ο ανθυπολοχαγός Πυροβολικού Παύλος Μελάς υπέγραφε από την Αθήνα μια επιστολή προς τον μητροπολίτη Καστοριάς, Γερμανό Καραβαγγέλη. Η επιστολή έφτασε στην Καλαμπάκα με φροντίδα του υπολοχαγού Κωνσταντίνου Μαζαράκη-Αινιάνα, ο οποίος σημειώνει και αυτός τα νεότερα από κάτω και την προωθεί στον προορισμό της.
Ο μετέπειτα εθνικός ήρωας Μελάς ήταν παλιός συνεργάτης και φίλος του Κωνσταντίνου Μαζαράκη, συμφοιτητής στη Σχολή Ευελπίδων και στην «Εθνική Εταιρεία», όπου εργαζόταν μυστικά για τον αλύτρωτο ελληνισμό από τις αρχές της δεκαετίας του 1890.
Στην επιστολή ο Μελάς ανακοίνωνε στον μητροπολίτη ότι του στέλνει έντεκα παλικάρια από την Κρήτη. Ο Γεώργιος Περάκης που τη μετέφερε ήταν ο απόλυτης εμπιστοσύνης αρχηγός τους και τη συνόδευε με κρυπτογραφικό λεξικό, για να συνεννοούνται με ασφάλεια με τον Αθανάσιο Εξαδάκτυλο, τοποθετημένο στα σύνορα κοντά στην Ασπροκκλησιά ως σύνδεσμο με τη μυστική οργάνωση μέσα στην οθωμανική Μακεδονία.
Βρισκόμαστε στις απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα, την εποχή που η κοινή γνώμη στην Ελλάδα τελεί ακόμα εν υπνώσει. Τα τρομοκρατικά εγκλήματα των Βούλγαρων κομιτατζήδων έχουν πολύ αυξηθεί: Στις 20 Ιουλίου επρόκειτο να ξεσπάσει και το Κίνημα του Ίλιντεν, αλλά μέχρι τότε στην Ελλάδα επικρατούσε ακόμα μια σοκαρισμένη, φοβική άρνηση μετά την ήττα της στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897. Μερικοί αφοσιωμένοι, όμως, πατριώτες έβλεπαν τον κίνδυνο εκβουλγαρισμού της Μακεδονίας και αντιδρούσαν. Στο Μοναστήρι είχε ήδη τοποθετηθεί ως υποπρόξενος ο Ίων ∆ραγούμης –συγγενής του Μελά–, που ανέλαβε τον οργανωτικό σχεδιασμό για τη δημιουργία του μυστικού δικτύου.
Παρότι οι αξιωματικοί Μελάς και Μαζαράκης, όπως και μια χούφτα άλλοι ακόμα, έχαιραν σιωπηρής ανοχής από όσους λίγους στο επιτελείο και στην κυβέρνηση γνώριζαν τη δράση τους, επισήμως το κράτος δεν συμμετείχε καθόλου. Οι πρώτοι μαχητές που στάλθηκαν στη Μακεδονία ήταν Κρητικοί, όχι μόνο για την πολεμική τους φήμη, αλλά και ακριβώς διότι δεν ήταν Έλληνες πολίτες: η Κρήτη, παρότι αυτόνομη, ανήκε επισήμως όμως ακόμα στον σουλτάνο και οι Κρητικοί ήταν Οθωμανοί υπήκοοι. Σε περίπτωση σύλληψής τους, η επίσημη Ελλάδα μπορούσε να αποφύγει το διεθνές σκάνδαλο, παριστάνοντας την ανήξερη.
«Εγράψαμεν και την επιστολήν αυτήν όπου ονομάζαμε τα όπλα “Αγίας Γραφάς” και τα εστείλαμε μαζί με τους δέκα Κρήτες».
Χρειαζόταν όμως προσοχή: Παραδοσιακός εχθρός των Κρητικών ήταν οι Τούρκοι, στη Μακεδονία όμως οι Έλληνες έπρεπε να συνεργάζονται όσο μπορούσαν με αυτούς, διότι κύριος και άμεσος εχθρός ήταν αντιθέτως ο Βούλγαρος. Επιπλέον, επειδή επρόκειτο για μάχη για να κερδηθούν συνειδήσεις, δεν έπρεπε να μιλάνε αδιακρίτως και μόνο τα όπλα. Εξίσου κρίσιμες ήταν η πειθώ, η λεπτότητα, η συγχώρεση, «διότι πολλάκις μία ελεημοσύνη ή γενναιοφροσύνη κάμνει πολλά περισσότερα από εκατόν φόνους», όπως λέει ο Μελάς στις οδηγίες προς τους Κρητικούς.
Το πρόχειρο σημείωμα του Μαζαράκη στο τέλος της επιστολής μάς ανακοινώνει επίσης ότι «Εν Καλαμπάκα εύρηνται ήδη 22 Άγιαι Γραφαί παρά τω ιατρώ κ. Ράμω, καλώ πατριώτη, προς ον οι τυχόν απεσταλμένοι σας δύνανται να απευθυνθώσι. Επίσης εν Τρικκάλοις ελευθέρως δύνανται να αποτανθώσι προς τον κ. Κοντοπάνον, δικηγόρον. Αμφότεροι εισίν εν γνώσει των αποστολών. Παρ’ αυτών θα μάθωσι και την διαμονήν του ανθ. Εξαδακτύλου Α., περί ου σας γράφει ο κ. Μελάς».
Η σημείωση δείχνει δευτερεύουσας σημασίας. Αν όμως επισημάνουμε ότι «Άγιαι Γραφαί» ήταν ο κωδικοποιημένος όρος για τα τουφέκια, αποκτά άλλη αξία: μετά τους άνδρες που έστελνε ο Μελάς, λοιπόν, έφτανε και ο εξοπλισμός τους, με τον οποίο θα ξεκινούσε η ένοπλη και κρισιμότερη φάση του Μακεδονικού Αγώνα.
Χρόνια αργότερα, ο ίδιος ο Μαζαράκης γράφει για την επιστολή και μας αποκαλύπτει το παρασκήνιο και τα μετέπειτα συγκινητικά γύρω από αυτήν: «Ήμουν στην Πόλη ως Στρατηγός τω 1919. Ετέλουν τους γάμους μου. Εις τον ναόν παρίστατο με τον Πατριάρχην ολόκληρος η Σύνοδος του Πατριαρχείου. ∆ιεκρίνετο με το ωραίο ανάστημά του ο Καραβαγγέλης, Μητροπολίτης Καστοριάς τω 1903. Όταν ήλθε στην οικίαν μας να συγχαρή, μου εγχειρίζει μίαν επιστολήν λέγων: “Γνωρίζεις αυτήν την υπογραφήν;”. Ημερομηνία 1903. Αναγιγνώσκω: Κ. Μαζαράκης, Υπολοχαγός Πυροβολικού. Τι ήτο; Ήσαν αι απαρχαί της βουλγαρικής ψευδοεπαναστάσεως. Ο Καραβαγγέλης διά του Ίωνος ∆ραγούμη, γραμματέως Προξενείου Μοναστηρίου τότε, μας έγραφε να του στείλουμε μαχητάς εναντίον των Βουλγάρων. Μαζί με τον Παύλον Μελάν εύρημεν ένδεκα Κρήτες, τους Γ. ∆ικώνυμον Μακρήν, Ευθ. Καούδην, Γ. Περάκην, Λαμπρινόν Βρανάν, Λ. Λαμπρινόν (Νικητάκην) (φονευθείς), Γ. Σεϊμένην (φονευθείς), Ντράλκαν, Κατουθάτον, Ζουρίδην, Λυκάκην και Κούκον, ηγοράσαμεν και όπλα μάνλιχερ από του Μαλτσινιώτη με χρήματα εξ ενός μισθού μας (180 δραχμαί τότε) έκαστος και 3.000 δραχμάς που μας έδωσε η κόμησσα de Riencourt. Του εγράψαμεν και την επιστολήν αυτήν υπογεγραμμένην από τον Μελά και εμέ, όπου ονομάζαμε τα όπλα “Αγίας Γραφάς” και τα εστείλαμε μαζί με τους δέκα Κρήτες, τους οποίους συνώδευσα έως τα σύνορα ως αξιωματικός της Τοπογραφικής Υπηρεσίας. Την επιστολήν αυτήν μου την εχάρισε ο Καραβαγγέλης και την έχω ακόμη».
Σήμερα η επιστολή σώζεται στο αρχείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος. ∆ημοσιεύτηκε τελικά το 1963, ανάμεσα στις αναμνήσεις του Μαζαράκη από τον Μακεδονικό Αγώνα, με επιμέλεια της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και του γιου του, νομάρχη τότε στην ίδια, ελληνική πια, Καστοριά.
Ο Μακεδονικός Αγώνας
Από πράκτορας του προξενείου σε αντάρτη
Ο κίνδυνος στη Μακεδονία το 1904 ήταν ορατός μόνο σε λίγους. Ο πρωθυπουργός Θεοτόκης, μετά την ήττα στον πόλεμο του 1897, τον οικονομικό έλεγχο της Ελλάδας και τον φιλοβουλγαρισμό των Μεγάλων ∆υνάμεων που επηρέαζε η προπαγάνδα, δεν είχε πολλά περιθώρια. Η λύση ήταν στη μυστική εμπλοκή της Ελλάδας. Για αρχή τοποθετήθηκαν στο προξενείο Μοναστηρίου ο Καλλέργης, με υποπρόξενο τον Ίωνα ∆ραγούμη, και στη Θεσσαλονίκη ο Λάμπρος Κορομηλάς. Ήταν σκέψη του τελευταίου να χρησιμοποιηθούν αξιωματικοί ως πράκτορες για να κατοπτεύσουν τον χώρο πριν αρχίσει οποιαδήποτε επιχείρηση. Ο υποστράτηγος τότε Χατζηανέστης πρότεινε ονόματα. «Με επεσκέφθη κατ’ οίκον και με ηρώτησε αν δέχωμαι να υπηρετήσω. Τον διέκοψα απαντήσας: “Άνευ όρων”», αφηγείται ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν.
Η μελέτη, η μυστική επικοινωνία με τον Κορομηλά και η αποστολή πολεμοφοδίων ξεκίνησαν αμέσως. Τον Αύγουστο ο Μαζαράκης βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη με πλαστό διαβατήριο ως ∆ήμος Στεργιάκης, γραμματέας του προξενείου. «Πόσο διαφορετικά των βιβλίων και στατιστικών εύρον τα πάντα εν Μακεδονία!» Στρατός τουρκικός και ξένοι στρατιωτικοί καθοδηγητές παντού, για μεταρρυθμίσεις που υπήρχαν μόνο στα χαρτιά. «Πάντες ήσαν φιλοβούλγαροι».
«Αμέσως την πρώτην ημέραν την αφίξεώς μου εύρον σημείωμα του Προξένου Κορομηλά να μεταβώ εφ’ αμάξης εις Γραδομπόρ, δύο ώρας έξωθι Θεσσαλονίκης. Εκεί ευρέθην προ φρικτού θεάματος. Οκτώ έως δέκα πτώματα χωρικών, εξ ων μία γραία, έκειντο εκτάδην ακρωτηριασμένα με τον απαισιότερον τρόπο… ∆ύο νέαι χωρικαί όρθιαι, κρατούσαι βρέφη, παρετήρων εν καταστάσει ηλιθία χωρίς δάκρυα και χωρίς φωνάς… Ηρωτήσαμεν πώς αντέχουν και δεν κλαίνε οι γυναίκες; – Από τρόμον μη σφάξουν και τα μωρά τους οι βουλγαρίζοντες, ήτο η απάντησις».
Στο προξενείο η εργασία ήταν κυρίως να συλλέγουν πληροφορίες και να συντονίζουν τους ντόπιους. «Βεβαίως ήτο ανάγκη να γίνουν αντεκδικήσεις αιματηραί, ίνα πιστοποιηθή η παρουσία μας και ίνα εις την βουλγαρικήν τρομοκρατίαν απαντήσωμεν και ημείς. Αλλά πολλάκις εθεωρήθη τούτο σκοπός και όχι μέσον». Ο Μαζαράκης περιγράφει στις αναμνήσεις του τη δύσκολη ισορροπία μεταξύ μυστικής δράσης και μαζικής τρομοκρατίας, την οποία θεωρεί ηθικά κολάσιμη αλλά και αντιπαραγωγική, διότι ενίσχυε τα μίση αλλά και των ξένων τον ανθελληνισμό. Μετά τον θάνατο του Παύλου Μελά πρότεινε στον Κορομηλά την ενεργό εμπλοκή στρατιωτικών από την Ελλάδα ως επικεφαλής σωμάτων: Ήταν πιο αποστασιοποιημένοι από τους ντόπιους, που συχνά παρεκτρέπονταν από προσωπικές αντεκδικήσεις, ενώ παράλληλα είχαν και μεγαλύτερη αίσθηση των γενικότερων γεωπολιτικών ισορροπιών και αναγκών.
Για τον θάνατο του Μελά πάντως, κινούμενος από βαθύ ιδεαλισμό, γράφει: «[…] Ήτο η πρώτη μεγάλη λύπη, ην ησθάνθην καθ’ όλον τον αγώνα, όχι τόσον διότι ο Μελάς υπήρξε φίλος μου, αλλά διότι αντεπροσώπευεν όλην την ιδεολογίαν του αγώνος… Τον έκλαυσα όπως θρηνεί κανείς την διάψευσιν μιας ελπίδος, ενός ονείρου».
Συχνά περιόδευε σε όλη τη Μακεδονία, για στήσιμο και συντονισμό των δικτύων και των ντόπιων ενόπλων σωμάτων που ήδη δρούσαν στην περιοχή. Η άδεια μετακίνησης που του παρείχε το προξενείο, άλλοτε τον ανέφερε ως κυνηγό, άλλοτε ως επιθεωρητή σχολείων, κ.ο.κ. Μια φορά στα Βοδενά, ο αστυνομικός διευθυντής Νουρή μπέης αρνούνταν να του επιστρέψει την άδεια και ο Μαζαράκης τού μίλησε απότομα. «Στρέφεται τότε ο αστυνόμος και λέγει: “Να κάτση φρόνιμα μην τον συλλάβω. Χιτσμεκιάρ [υπηρέτης] είναι αυτός με γούνα;” Τι είχε συμβή; Εις τον τεσκερέ μου ως επάγγελμα εφέρετο “υπηρέτης”». Ο υπάλληλος του προξενείου που, χωρίς να γνωρίζει την αληθινή ταυτότητα του Μαζαράκη, ενοχλούνταν από τη στενή σχέση του με τον Κορομηλά, είχε σκεφτεί αυτό το “καψόνι” για εκδίκηση. Αργότερα ο Νουρή αποδείχθηκε φιλικός με τους Έλληνες και μάλιστα έδειξε στον Μαζαράκη την τηλεγραφική εντολή που είχε λάβει από τη μυστική αστυνομία της Θεσσαλονίκης να τον παρακολουθεί.
«Επλησιάζαμε αργά για το φόβο, είπαν, των τορπιλλών από τις οποίες δεν εκαθαρίσθη ακόμα ο κόλπος. Τα φρούρια και τα τηλεβόλα, με τα στόμια γυρισμένα προς την θάλασσαν απειλητικά, διαγράφονται ολόμαυρα στον ανοιχτόν ορίζοντα σαν μαρμαρωμένα στοιχειά. Επάνω στα φρούρια κυματίζει η γαλανόλευκη σημαία. Την έστησεν ο λοχαγός του πυροβολικού Μαζαράκης, τον οποίον εκτύπησαν τρεις σφαίρες, στο χέρι, στο γόνατο, και στο στήθος ανεπιτυχώς. Μου τα λέει με συγκίνισι η αδελφή του που πηγαίνει να τον ιδή στο νοσοκομείο».
Θάλεια Φλωρά-Καραβία
Πολύ σημαντική ήταν η σύνδεση του προξενείου με τις εκκλησιαστικές αρχές στη Μακεδονία: «Ο Άγιος Βοδενών Στέφανος […] μας εβοήθει πολύ, ως και όλοι οι νέοι Μητροπολίται τότε. Ο Καραβαγγέλης εις Καστοριάν, ο Φορόπουλος εις Μοναστήρι, ο Χρυσόστομος εις ∆ράμαν (ο κατόπιν Σμύρνης)». Υπήρχαν όμως και εξαιρέσεις: «Ο γέρων Θεσσαλονίκης μάς έφερε πολλάς δυσκολίας και συχνά προς εκδίκησιν, άμα δεν εξεπληρούντο αι αξιώσεις του, μας έκλειε το πορτάκι που συνεκοινώνει με το Προξενείον και μας έδενε τα χέρια. Ο Κορομηλάς τον εξεδικείτο. Του έκοπτε την επιχορήγησιν της Ελληνικής Κυβερνήσεως και ο Άγιος συνέρχετο». Η πίσω είσοδος του προξενείου μέσα από τον Άγιο Γρηγόριο ήταν απαραίτητη για όλες τις μυστικές συνεννοήσεις.
Η δουλειά ενός πράκτορα ήταν βεβαίως υπόγεια, περίπλοκη, τυλιγμένη από μύριους κινδύνους και βασιζόταν στη δημιουργία κύκλων εμπιστοσύνης και στην ικανότητα σωστής κρίσης χαρακτήρων. Έπρεπε να συγκροτείς σώματα ενόπλων, να τα συντονίζεις και να επιβλέπεις τις επιχειρήσεις στις οποίες προέβαιναν, αλλά και τις σχέσεις που ανέπτυσσαν μεταξύ τους, μερικές φορές ακόμα και να επιλύεις προβλήματα συνεννόησης και ανταγωνισμού μεταξύ σωμάτων ή και εντός αυτών. Έπρεπε να ξέρεις σε ποιον μιλάς και από ποιον κρύβεσαι. «Ήταν χειμώνας ∆εκεμβρίου 1904 […] αποφασίζω να εξέλθω από τη Θεσσαλονίκη […] και να μεταβώ εις το Μοναστήρι “Σφηνίτσα”, κείμενον παρά τας εκβολάς του Αλιάκμονος και εις τας υπωρείας των παραφυάδων του Ολύμπου, ίνα το καταστήσωμεν αποθήκην όπλων και πολεμοφοδίων. Εφόρεσα μίαν ενδυμασίαν πέτσινη και πήρα ένα όπλο κυνηγετικό […].
«Ήτο ανάγκη να γίνουν αντεκδικήσεις αιματηραί, ίνα πιστοποιηθή η παρουσία μας και ίνα εις την βουλγαρικήν τρομοκρατίαν απαντήσωμεν και ημείς».
»Συνήντησα τον γέρο ηγούμενον και ωμιλήσαμεν για πολλά ζητήματα. Μετά το φαΐ, κατά το βράδυ ήρχισα να του εξηγώ τα της παρασκευής μας για τον αντιβουλγαρικόν αγώνα και αν θα εδέχετο… Μου έκαμεν εντύπωσιν ο τρόμος του. Εσηκώθη κατακόκκινος διαμαρτυρόμενος να μη βάλω φωτιά στο Μοναστήρι. Μόνον που δεν μ’ έδιωξε, ήταν μεσάνυχτα. Αλλά ξημερώματα χωρίς να χαιρετήσω κανένα, εφύγαμε δρομαίοι μέσα στο χιόνι».
Ο Μαζαράκης ήταν καλός κριτής χαρακτήρων και διαπνεόταν από αίσθηση του χιούμορ. Η κατάληξη του περιστατικού αυτού έρχεται με τους Βαλκανικούς Πολέμους το 1912, όταν ο επικεφαλής του Σώματος Προσκόπων που άνοιγαν τον δρόμο στην ΧΙΙ Μεραρχία στα στενά της Πέτρας, φτάνει στο ίδιο μοναστήρι. «Μου παρουσιάζεται ένας γέρων εννενηκοντούτης με κάτασπρη γεννειάδα. Ανεγνώρισα αμέσως τον παλαιόν μου φίλον, ήρχισα να του διηγούμαι τα παλαιά. “Θυμάσαι”, του λέει, “εγώ ήμουνα”. Σχεδόν πέφτει στα γόνατα και με φιλεί. “Συχώρησέ με, παιδάκι μου, πού να το φανταζόμην, ότι ήσουν αξιωματικός τότε που μας κατεδίωκαν οι Τούρκοι! Και πού να φαντασθώ ότι τόσον γρήγορα θα ερχόταν για μας η ελευθερία! Ευλογημένοι να ’στε”, και ήρχισε να κλαίη».
Μας αφηγείται και άλλα αστεία περιστατικά από τον Μακεδονικό Αγώνα. «Μίαν ημέραν που ευρισκόμην εις Βοδενά ως επιθεωρητής δήθεν των σχολείων, μας αναγγέλλεται η άφιξις του ∆εσπότου Βοδενών εκ Θεσσαλονίκης. Μεταβαίνομεν εις τον σταθμόν. Μου έκαμεν εντύπωσιν ότι ο διάκος του εβαστούσε κάτι μεγάλες λαμπάδες τυλιγμένες λίαν επιδεικτικώς με ρόδινο χαρτί. Τι ήσαν; Όπλα μάνλιχερ τα οποία μετέφερεν ο ∆εσπότης. Και ενώ ηυλόγει το πλήθος που τον ηκολούθει εις την κεντρικήν οδόν και οι Τούρκοι αστυνομικοί τον συνώδευαν εις ένδειξιν τιμής, τα όπλα που θα μας ηλευθέρουν μίαν ημέραν από αυτούς, μετεφέροντο τόσον πανηγυρικώς».
Σε άλλη περίσταση, «∆ιερχόμενος εκ Φλωρίνης κατήλθον εις τον σταθμόν με μίαν φωτογραφικήν μηχανήν. Ο εκεί Τούρκος λοχαγός με παρακαλεί να φωτογραφήσω τον λόχον του, εκλαβών με ως φωτογράφον. Μου τον παρέταξε και διέταξε “Παρουσιάστε”. Πού να εγνώριζεν ότι παρουσίαζεν όπλα εις έναν αντάρτην!…».
Η πιο γνωστή όμως εμπλοκή του Μαζαράκη με τον Μακεδονικό Αγώνα είναι όταν επέστρεψε τον Απρίλιο του 1905 ως Καπετάν Ακρίτας στην περιοχή γύρω από τη Νάουσα (Βέρμιο, Καρατζόβα, Ρουμλούκι…). Μετά από συγκρότηση σωμάτων, προετοιμασία τους μαζί με τον καρδιακό του φίλο και συνάδελφο αξιωματικό Σπυρομήλιο (Καπετάν Μπούα) αλλά και τον Μωραΐτη (Καπετάν Κόδρο) και άλλους, επιβιβάστηκαν μυστικά στη Βουλιαγμένη σε επιβατηγό πλοίο, που νύχτα τούς έφτασε στον Θερμαϊκό Κόλπο. Μετά από πολλές αναβολές που σχεδόν ματαίωσαν το εγχείρημα, τελικά κατόρθωσαν να αποβιβαστούν στα τυφλά και να συνδεθούν με ντόπιους πράκτορες, οι οποίοι φοβούνταν να κάνουν τα συμφωνημένα φωτεινά σήματα. Χωρίς να το ξέρει ο Μαζαράκης, παραδίπλα στο πλοίο τους ήταν αγκυροβολημένο ένα τουρκικό τορπιλοβόλο.
Για την ενδυμασία του μακεδονομάχου μάς λέει το εξής: «Ενεδύθην τον ελληνικόν μανδύαν του αντάρτου, ένα χρυσοκέντητον ντουλαμάν, ο οποίος παρ’ ολίγον να μου στοιχίση την ζωήν κατά την πρώτην μας συμπλοκήν προς τουρκικόν στρατόν, απαστράπτων εις τας ακτίδας του ηλίου και προσελκύων τα πυρά όλων. Τότε τον αντικατέστησα δι’ απλής δερματίνης ενδυμασίας». Από αυτό βλέπουμε ότι η μυθική εικόνα του πολεμιστή –που και σήμερα ακόμα επικρατεί στην ανάμνηση των γεγονότων– δεν έχει πολλή σχέση με την πραγματικότητα.
Τα επιτεύγματα του Καπετάν Ακρίτα στη ∆υτική Μακεδονία είναι υπερβολικά πυκνά για να τα αφηγηθούμε εδώ. Τα διηγείται ο ίδιος λεπτομερώς στα απομνημονεύματα που δημοσιεύθηκαν μετά τον θάνατό του. Οι λίγοι μήνες παρουσίας του όμως έχτισαν έναν θρύλο. Όταν τα στοιχεία των αξιωματικών αποκαλύφθηκαν και το σώμα έπρεπε να διαλυθεί, ο Κορομηλάς ζήτησε να μην αποκαλυφθεί η απόσυρση του Καπετάν Ακρίτα από τη μάχη. Το όνομα και μόνο λειτουργούσε ως φόβητρο. «Η σφραγίς μου και τα γράμματά μου έδιναν και έπαιρναν εν απουσία μου. Αι βουλγαρικαί εφημερίδαι επί έτη με ύβριζαν διά πράγματα που ούτε εγνώριζα».
Ο άτακτος πόλεμος όμως ενέχει και φοβερά διλήμματα. Μετά τη διάβαση του Αλιάκμονα, σε μία από τις επιχειρήσεις συνελήφθη η τουρκική φρουρά του περάσματος. «Ηγέρθη ζήτημα τι θα εγίνοντο οι αιχμάλωτοι. Να ακολουθήσουν μαζί ήτο αδύνατον. Να αφεθούν ελεύθεροι ήτο κίνδυνος καταδόσεως και καταστροφής μας […]. Τότε εννόησα ότι εις τον αγώνα, εις ον εισήλθον, δεν εχρειάζετο λιποψυχία, αν έπρεπε να ζήσω εγώ και το τμήμα μου και να εργασθώ διά την πατρίδα μου. Ευρισκόμεθα εις πόλεμον και οι εχθροί θα απέθνησκον. Η ασφάλεια των ανδρών, που ωδήγουν, δεν επέτρεπαν επιείκειαν…» Στη συνέχεια διηγείται πώς αυτή ακριβώς η εκτέλεση της τουρκικής φρουράς τρομοκράτησε τόσο τους σχισματικούς (Βουλγάρους), που από την επόμενη μέρα εξαφανίστηκαν από όλη την περιοχή κομιτατζήδες που είχαν τρομοκρατήσει και εγκληματήσει επί πολλά χρόνια.
Η επιτυχία του Ακρίτα βασίστηκε στην εξοικείωση του Μαζαράκη με τη ζωή στα βουνά. Επί χρόνια είχε εργαστεί ως αξιωματικός της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας. Για έξι μήνες κάθε καλοκαίρι είχε ζήσει στα όρη της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας αλλά και της Πελοποννήσου. Γνώριζε τα τότε σύνορα σπιθαμή προς σπιθαμή. Αλλά και η ζωή του αντάρτη δεν ήταν μόνο καταπόνηση και ζόρι. Για τη συνάντησή του με ομάδα Σαρακατσάνων (τους οποίους πολύ θαυμάζει για το ελληνοπρεπές τους ήθος) αφηγείται: «[…] Εψήσαμεν αρνιά εις την σούβλαν και κοκορέτσι, εχορέψαμεν λεβέντικα αναμίξ αντάρται και νεαροί ποιμένες και εκοιμήθημεν εις ωραίας καλύβας από κλάδους ελάτων». Σε αυτή τη συνάντηση, γύρω από τη φωτιά μαζεμένοι, έπαιρναν συμβουλές από τον γερο-Κλωνάρα, «τρομερός ληστής επικεκηρυγμένος, ήδη», παλικάρι παλαιότερα του θρυλικού Καπετάν Μπρούφα πριν από τον πόλεμο του 1897. Αυτός πήρε κατά μέρος τον Ακρίτα, που τον θεωρούσε συμπατριώτη του, μια και ο ίδιος καταγόταν από τη Φθιώτιδα, και του είπε να προφυλάσσεται: «Ο καλός κλέφτης δεν τουφεκίζεται συχνά».
Η απελευθέρωση της Θράκης
Οι μυστικές κινήσεις πέρα από τις επίσημες οδηγίες
Τα σύνορα χωρίζουν σήμερα τη Θράκη μεταξύ ελληνικής ∆ύσης, τουρκικής Ανατολής και βουλγαρικού Βορρά. Οι περισσότεροι θεωρούμε αυτή τη μοιρασιά αυτονόητη, αλλά πριν από έναν αιώνα η κατάσταση ήταν πολύ διαφορετική.
Ο βορράς (Ανατολική Ρωμυλία) υπήρξε για ένα σύντομο διάστημα μετά τη Συνθήκη του Βερολίνου του 1878 αυτόνομη επικράτεια, αλλά γρήγορα αφελληνίστηκε με την ενσωμάτωσή της στο βουλγαρικό κράτος, τους διωγμούς και τελικά την εθελοντική ανταλλαγή πληθυσμών της συνθήκης του Βουκουρεστίου (Ιούλιος 1913).
Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, Τουρκία και Βουλγαρία συμμάχησαν με τις Κεντρικές ∆υνάμεις Γερμανία και Αυστρία. Η εποχή έμοιαζε για τις χώρες αυτές –με τον νεαρό και ακραίο εθνικισμό τους– ιδανική ώστε να εντείνουν και να εφεύρουν πολιτικές εθνοκάθαρσης. Στη ∆υτική Θράκη που κατείχαν οι Βούλγαροι μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, η ζωή των αλλοεθνών έγινε αβίωτη, προκαλώντας μεγάλα προσφυγικά κύματα εξόδου από την περιοχή.
Στο τέλος του Πολέμου, το 1918, οι στατιστικές έδιναν στη ∆υτική Θράκη μια πλειοψηφία μουσουλμανική (στην περιοχή του Έβρου πάντως, όπως και σε ολόκληρη την Ανατολική Θράκη, ο ελληνισμός πλειοψηφούσε πάντα). Με την ιδεολογία της εθνικής αυτοδιάθεσης ως εργαλείο, ο πρόεδρος Ουίλσον της Αμερικής θεωρούσε ότι η ∆υτική Θράκη θα έπρεπε να κατακυρωθεί στη Βουλγαρία, παρά την ήττα της. Η χώρα είχε ανάγκη μία έξοδο στο Αιγαίο, ενώ η επιστροφή της Θράκης στην Τουρκία θεωρούνταν αδύνατη.
Η ∆υτική Θράκη όμως κατακυρώθηκε τελικά στην Ελλάδα. Στις 14 Μαΐου του 1920, ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στο λιμάνι του ∆εδέαγατς και παρέλαβε την εξουσία από τον γαλλικό στρατό. Πώς συνέβη αυτό; Το αρχείο του Κωνσταντίνου Μαζαράκη μάς αποκαλύπτει το παρασκήνιο.
Το 1918, αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου, ο Μαζαράκης, συνταγματάρχης τότε, στάλθηκε ως επικεφαλής ελληνικής δύναμης για τον συμμαχικό έλεγχο της ηττημένης Σόφιας. Κύρια εντολή του ήταν να εντοπίσει αιχμαλώτους και ομήρους –κυρίως γυναικόπαιδα– από αυτούς που οι Βούλγαροι είχαν αποσπάσει για υποχρεωτική εργασία και ταυτόχρονο βίαιο εκβουλγαρισμό και ως όπλο τρομοκρατίας. Ένα είδος παιδομαζώματος με σκοπό την εθνολογική αλλοίωση της Θράκης.
∆ιατρέχοντας τη Βουλγαρία και συλλέγοντας πληροφορίες, κατόρθωσε να εντοπίσει και να ελευθερώσει εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες, άτομα. Συστήθηκε και ειδικό δικαστήριο για περιπτώσεις αμφισβητούμενες, που μερικές φορές αναγκαζόταν να κρίνει για παιδιά με μόνη βάση τη φυσιογνωμική ομοιότητα, μιας και έγγραφα έλειπαν και οι ίδιοι οι παθόντες ήταν σε ηλικίες που δεν θυμούνταν τους αληθινούς γονείς τους. Στις διαρκείς του περιοδείες, φρόντιζε παράλληλα και για την ενδυνάμωση της θέσης και του ηθικού των ελληνικών τοπικών πληθυσμών και κοινοτήτων.
Ίσως πιο σημαντικές ακόμα ήταν κάποιες μυστικές κινήσεις που ανέλαβε αυτενεργώντας ο Μαζαράκης, πολύ πέρα από τις επίσημες οδηγίες του. Γράφει ο ίδιος:
Ευρισκόμενος εν Σόφια, εις μίαν οιωνεί άμυναν, απέναντι των τε εχθρών και συμμάχων, ευνοϊκώς διατιθέμενων υπέρ Βουλγαρίας, ήλθον εις επαφήν μετά των δώδεκα Βουλευτών Τούρκων ∆υτικής Θράκης εν τη Σοβράνιε [Βουλγαρική Βουλή] ως εξής.
Ο κ. Ανανιάδης, Έλλην ιατρός εκ Μ. Ασίας, υπηρετών εν τω Γαλλικώ Στρατώ, ήλθεν να με επισκεφθή εν τη Πρεσβεία και να μου ανακοινώση ότι τρεις Τούρκοι Βουλευταί παρουσιάσθηκαν κατά την νύκτα ιδιαιτέρως εις κάποιον Γάλλον αξιωματικόν απεσταλμένον ως σύνδεσμον Γαλλικού Στρατηγείου, επιθυμούντες μυστικά να εκφράσουν την δυσφορίαν των κατά της Βουλγαρικής Κυβερνήσεως των και της προς τους Τούρκους κακής συμπεριφοράς των.
Ο Μαζαράκης ζήτησε να έρθει σε επαφή με τους Τούρκους Βουλευτές και κανονίστηκε κρυφή συνάντηση τα μεσάνυχτα στην Ελληνική Πρεσβεία. Επικεφαλής των Τούρκων ήταν ο Ισμαήλ Χακή Καβαλανλής, απόγονος της οικογένειας του Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου.
Εμείναμεν σύμφωνοι να μου υποβάλουν ακριβείς στατιστικάς της ∆υτικής Θράκης εθνολογικάς, εγώ δε θα επραγματευόμουν το ζήτημα ζητών από τους Συμμάχους (εκ μέρους των φυσικά, χωρίς να φαίνεται Ελληνική επίδρασις) την απαλλαγήν των εκ του Βουλγαρικού ζυγού δι’ αυτονομία της Θράκης, και αν αδύνατον τούτο την υποταγήν των εις την Ελλάδα μάλλον ή εις την Βουλγαρίαν.
To Υπόμνημα, μας λέει ο Μαζαράκης, επιδόθηκε από τους Βουλγάρους στον Γάλλο Στρατηγό Κρετιέν (Chrétien), επικεφαλής των συμμαχικών δυνάμεων στη Σόφια. Προωθήθηκε στον Αρχιστράτηγο Ντ’Εσπερέ (D’Esperay) και αυτός αμέσως ενημέρωσε τον πρωθυπουργό Κλεμανσώ, που βρισκόταν στο Συνέδριο της Ειρήνης στο Παρίσι.
Ιδού τι εγένετο εν Παρισίοις. Ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Ουίλσων, φιλοβούλγαρος, επηρεαζόμενος πολύ και από κάποιον Βούλγαρον καθηγητήν, και σύζυγον της γυναικαδελφής του, ανθίστατο εις την απομάκρυνσιν των Βουλγάρων εκ Θράκης, υποστηρίζων ότι Έλληνες δεν υπήρχον σχεδόν εκεί (είχον εκδιωχθεί ιδία εκ του ∆εδέαγατς πολλοί) και μόνον Τούρκοι περί τας 400.000 απέναντι 80.000 Βουλγάρων, ώστε εάν επρόκειτο, είπε, να εξετάσωμεν την γνώμην των κατοίκων, έπρεπε προς τους Τούρκους να στραφώμεν […]
Και ο Κλεμανσώ εγειρόμενος λέγει: μα οι Τούρκοι ζητούν την απαλλαγήν των εκ του Βουλγαρικού ζυγού και διά των 12 Βουλευτών των της ∆υτικής Θράκης εν τη Σοβράνιε, και κατέθηκε το Υπόμνημά των.
Μεταφράζουμε αποσπάσματα από το Υπόμνημα:
Ο Μαζαράκης σήμερα τιμάται στην Αλεξανδρούπολη ως απελευθερωτής.
Σόφια, 31 ∆εκεμβρίου 1918
Προς τον Στρατηγό Ντ’Εσπερέ
Στρατηγέ μου,
Οι υπογράφοντες Τούρκοι Μουσουλμάνοι, βουλευτές της ∆υτικής Θράκης στη Βουλγαρική Βουλή […], αφού βεβαιωθήκαμε ότι είναι εντελώς αδύνατον για τους συμπατριώτες μας που παραμένουν εκεί να ζήσουν κάτω από Βουλγαρική κυβέρνηση, δεδομένης της απόλυτης έλλειψης ανοχής που επιδεικνύουν απέναντί μας […] ζητήσαμε ακρόαση από τον Στρατηγό Κρετιέν, ∆ιοικητή των συμμαχικών δυνάμεων κατοχής στη Βουλγαρία… Θέλαμε να τον παρακαλέσουμε, στο όνομα της [πληθυσμιακής μας] πλειοψηφίας, να μας προστατεύσει…
∆υστυχώς οι προσβολές και υπερβάσεις των Βουλγάρων χειροτερεύουν και πολλαπλασιάζονται κάθε μέρα εναντίον των συμπατριωτών μας […] Έχουμε πολλές φορές αμφισβητήσει στη Βουλή τους Βούλγαρους Υπουργούς για την αφόρητη διοίκησή τους στη ∆υτική Θράκη αλλά η κυβέρνηση επιμένει να μην μας προσφέρει οποιαδήποτε ικανοποίηση. Μέχρι που θέλησαν να μας γκρεμίσουν το μοναδικό τζαμί που έχουμε στη Σόφια.
Τη στιγμή που η ∆ιάσκεψη της Ειρήνης πρόκειται να εγκαταστήσει με μόνιμο τρόπο τις αιώνιες αξίες [της ισότητας και δικαιοσύνης], δεν θα ήταν δίκαιο να μας αφήσει να υποφέρουμε κάτω από τον πιο σκληρό και ανελέητο ζυγό, τον ζυγό των Βουλγάρων.
Μία κατοχή της ∆υτικής Θράκης από τις συμμαχικές δυνάμεις θα έβαζε τέλος στα βάσανά μας […] Θα ήταν επιθυμητό οι Ελληνικές δυνάμεις να συμμετέχουν σε αυτή την κατοχή, μιας και οι Έλληνες της Θράκης υποφέρουν τα ίδια δεινά με εμάς, οι Έλληνες πάντα υπήρξαν φιλελεύθεροι απέναντι σε εμάς και είναι ένα έθνος με το οποίο μπορούμε πολύ καλά να συνεργαστούμε.
Και συνεχίζει ο Μαζαράκης:
Ο Ουίλσων εσιώπησεν, ομολογήσας είτα την συγκατάθεσίν του διά την εις Ελλάδα παραχώρησιν.
Ο Βενιζέλος είχε ενημερωθεί αργοπορημένα για την ύπαρξη αυτού του υπομνήματος, από αντίγραφο που ο Μαζαράκης είχε στείλει στο Υπουργείο Εξωτερικών. Αλλά, αντί να το τηλεγραφήσουν άμεσα στον ίδιο, το είχαν παραδώσει σε έναν πρέσβη ιδιοχείρως, ο οποίος περιόδευσε έναν μήνα προτού συναντήσει τον πρωθυπουργό. Έξαλλος ο Βενιζέλος είχε ζητήσει για τον λόγο αυτόν την παύση του Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου. Ο Μαζαράκης, όμως, επικοινωνώντας με τον τρόπο αυτόν άμεσα με το Υπουργείο, είχε παρακάμψει τη στρατιωτική ιεραρχία, κάτι για το οποίο έλαβε επίπληξη. Ευτυχώς που το είχε πράξει, όμως, διότι το άλλο αντίγραφο που κατέθεσε υπηρεσιακά προς τον Αρχιστράτηγο Παρασκευόπουλο δεν έφτασε ποτέ στα χέρια εκείνου. Το έσκισε για λόγους προσωπικής αντιζηλίας ο επιτελάρχης του –και κατώτερος ιεραρχικά από τον Μαζαράκη– Θεόδωρος Πάγκαλος. Ο ίδιος που, ως δικτάτορας λίγα χρόνια αργότερα, θα διέταζε τη φυλάκιση του Μαζαράκη για εντελώς διαφορετικούς λόγους, που θα αφηγηθούμε παρακάτω.
Ο Βενιζέλος, πάντως, με το που έγινε γνωστή η απόφαση κατακύρωσης της Θράκης στην Ελλάδα, τηλεγράφησε στην Αθήνα να προαχθεί τιμητικά ο Μαζαράκης. Ως Υποστράτηγος πλέον, και διοικητής της Μεραρχίας Ξάνθης, περίπου αυτονόητα τέθηκε επικεφαλής του αγήματος που αποβιβάστηκε από το οπλιταγωγό «Μυκάλη» στο ∆εδέαγατς, υπέγραψε ως εκπρόσωπος της χώρας την παραλαβή της διοίκησης από τους Γάλλους και αμέσως προώθησε τις δυνάμεις του προς βορράν κατά μήκος του Έβρου. Γι’ αυτό και σήμερα τιμάται στην Αλεξανδρούπολη ως απελευθερωτής.
Έναν μόλις μήνα αργότερα, η μεραρχία πέρασε για λίγες μέρες στη Μικρά Ασία και συμμετείχε στην κατάληψη της Πανόρμου στις 20 Ιουνίου, οπου και συναντήθηκαν οι δυνάμεις της με αυτές της Μεραρχίας Σμύρνης που διοικούσε ο νεότερος αδερφός του Μαζαράκη, Αλέξανδρος, επίσης υποστράτηγος (και στρατιωτικός σύμβουλος του Βενιζέλου στη συνδιάσκεψη ειρήνης στο Παρίσι λίγο νωρίτερα).
Τον Ιούλιο, οι δύο «αδερφικές» μεραρχίες συνέπραξαν στην απελευθέρωση της Ανατολικής Θράκης. Η Μεραρχία Σμύρνης διέβη τη θάλασσα του Μαρμαρά, ενώ η Μεραρχία Ξάνθης πέρασε τον Έβρο. Οι δυνάμεις του Αλέξανδρου Μαζαράκη κατόρθωσαν μάλιστα να συλλάβουν και τον Τζαφέρ Ταγιάρ, Τούρκο στρατιωτικό διοικητή της περιοχής.
Ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης διηγούνταν ένα ανέκδοτο από την απελευθέρωση της Αδριανούπολης. Οι δύο αδερφοί Μέραρχοι με τα επίσημα αυτοκίνητα, φτάνοντας στα περίχωρα, έκαναν έναν αυτοσχέδιο αγώνα ποιος θα εισέλθει πρώτος στην πόλη. Προπορευόταν ο Αλέξανδρος, μέχρι που το αυτοκίνητό του έπαθε λάστιχο. Ο Κωνσταντίνος τον προσπέρασε χαιρετώντας θριαμβευτικά, αλλά λίγα μέτρα παρακάτω ζήτησε από τον οδηγό να σταματήσει. Επιβίβασε τον αδερφό του και έφτασαν έτσι μαζί στην απελευθερωμένη πρωτεύουσα της Θράκης.
Η πτώση του Βενιζέλου, λίγους μήνες αργότερα, ανάγκασε τα δύο αδέρφια σε αποστρατεία και αυτοεξορία. Από τη Γαλλία ο Κωνσταντίνος παρακολουθούσε ανήμπορος την Καταστροφή, ενώ αμέσως μετά την επιστροφή του ο Αλέξανδρος κλήθηκε να υπογράψει για λογαριασμό της Ελλάδας την ανακωχή των Μουδανιών. ∆ιαφώνησε όμως κάθετα με την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης που απαιτούσε ο Κεμάλ με την υποστήριξη των Αγγλογάλλων, και έτσι η ανακωχή υπογράφηκε μόνο σε πολιτικό επίπεδο, από τις αρχές της Αθήνας. Στα απομνημονεύματά του μας λέει και μία ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια για τα σύνορα Ανατολικής και ∆υτικής Θράκης, που έμελλαν να μετατραπούν στη μόνιμη Ελληνοτουρκική μεθόριο: Η χάραξη δεν ήταν πάνω στον Έβρο, αλλά δέκα χιλιόμετρα ανατολικά του, προκειμένου να αποφευχθεί το νερό και οι μετακινήσεις της όχθης του ποταμού. Σήμερα, με τη στρατιωτική και μεταναστευτική πίεση στην περιοχή, πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα αν η πρόβλεψη αυτή δεν είχε θαφτεί μέσα στην απελπισία και στην ηττοπάθεια της Καταστροφής του 1922.
Ανεξαρτησία πνεύματος, αίσθηση καθήκοντος
Μια συνολική αποτίμηση της σταδιοδρομίας του από τον Μακεδονικό Αγώνα μέχρι τον Εμφύλιο και τον θάνατό του.
Ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν υπήρξε άνθρωπος ιδεολόγος, στα πρότυπα της εποχής, αλλά και με οξυμένη αίσθηση πραγματισμού. Είχε υψηλές ιδέες και δεν παρασυρόταν από ακρότητες, πολιτικές εμμονές ή φιλοδοξίες, ακόμα και όταν προέρχονταν από την πλευρά που θεωρούσε πολιτικά σωστή. Παρέμενε φιλελεύθερος, αλλά όχι προσκολλημένος σε πολιτικές ομάδες. Όταν όμως θεώρησε ότι ήταν αναγκαίο, δεν δίστασε να πρωτοστατήσει σε πράξεις μεγάλης ιστορικής αξίας.
Παρότι πίστευε στη στρατιωτική τάξη και απέφευγε να εκφράζεται πολιτικά, δεν δίστασε κάποιες κρίσιμες στιγμές να την παραβιάσει, όταν θεώρησε ότι απαιτείται για ανώτερο σκοπό. Έχοντας μάθει να εργάζεται υπογείως μέσω της εμπλοκής του στις μυστικές επιχειρήσεις του Μακεδονικού Αγώνα, βρέθηκε πρωτεργάτης του κινήματος της Εθνικής Αμύνης στη Θεσσαλονίκη του 1917. Ήταν η εποχή που ο Βασιλιάς και οι φιλικοί σε αυτόν πολιτικοί είχαν εξοβελίσει από την πρωθυπουργία τον Βενιζέλο, με στόχο να παραμείνει η Ελλάδα ουδέτερη στον πόλεμο. Πίστευαν στη στρατιωτική ανωτερότητα των Γερμανών και παρέβλεπαν τη στρατηγική ευθυγράμμιση των Ελληνικών συμφερόντων με τους Αγγλογάλλους. Ο Μαζαράκης συνταράχθηκε από την παράδοση του Ρούπελ και την άλωση της Καβάλας από τους Βουλγάρους.
«Τι έπρεπε να κάμωμεν ημείς, το καθήκον μας βεβαίως ως στρατιωτών ήτο να πειθαρχώμεν και αναμένομεν. Αλλά οι πεποιθήσεις μας και τα γεγονότα μας έπειθον περί της ανάγκης λήψεως αποφάσεων, και εξόδου μετά των εχθρών των εχθρών μας. Υπάρχουν περιστάσεις εις την ιστορίαν των εθνών που οι άρχοντες, οι διανοούμενοι, οι ηγούμενοι της κοινής γνώμης και ανώτεροι ή ανώτατοι αξιωματικοί είναι υπόχρεοι σταθμίζοντες τα γεγονότα να ρυθμίζουν και την στάσιν των. Βεβαίως αυτό δεν είναι αξίωμα, και μάλιστα είναι επικίνδυνος θεωρία διά τα ευνομούμενα και πειθαρχούντα κράτη. Αλλά η ιστορία είναι ιστορία, η οποία εκ των υστέρων καταδικάζει ή εγκρίνει μίαν επανάστασιν».
«Ομολογώ ότι ως ∆ιοικητής Μονάδος, ως διανοούμενος, ως παλαιός Μακεδονομάχος που εγνώριζα καλά τους Βουλγάρους και τας αξιώσεις των, ευρισκόμενος τότε εν Θεσσαλονίκη με υπεύθυνον ∆ιοίκησιν, δεν ήτο δυνατόν να παρεμείνω απλούς στρατιώτης πειθαρχικός αλλά […] πολιτευόμενος, όχι εκ Βενιζελισμού (προς ον ήμουν ξένος) αλλά πατριωτισμού και αγανακτήσεως…»
Ως ∆ιοικητής Μοίρας Πυροβολικού στο Καραμπουρνού, ήταν από τους πρώτους που κήρυξαν το κίνημα της Εθνικής Αμύνης στη Θεσσαλονίκη τον Αύγουστο του ’17. Το όνομά του δεν περιλαμβάνεται στο αρχικό επαναστατικό διάγγελμα των Ζυμβρακάκη κ.ά., διότι ο Μαζαράκης είχε δράσει μόνος και χωρίς οι άλλοι να έχουν γνώση των πολιτικών του πεποιθήσεων. Μετέπειτα μάλιστα έμαθε ότι είχαν σκοπό να τον φυλακίσουν μαζί με τους φιλοβασιλικούς, καχύποπτοι από την παντελή απουσία πολιτικής έκφρασής του μέχρι τότε. Μαζί με τους λοιπούς πρωτεργάτες, συγκρότησαν επιτροπή Εθνικής Αμύνης «ήτις ανέλαβε την διοίκησην, με εμέ επί των Στρατιωτικών. Ποία η έκπληξίς μας όταν μας διεμηνύθη από τον Ελευθέριον Βενιζέλον ότι… εσπεύσαμεν». Αναφερόμενος στην αιχμαλωσία τμήματος πεζικού που παρέμεινε πιστό στον Βασιλιά, ο Μαζαράκης γράφει: «Ομολογώ ότι το ζήτημα μου επροξένησεν και λύπην και αγανάκτησιν, αλλά τι να γίνη. Μοιραίως εχωρίσθημεν εις δύο παρατάξεις έκτοτε, με μίσος εκατέρωθεν όπερ δυστυχώς διετηρήθη επί έτη, εις τινάς τουλάχιστον». Ήταν η κορύφωση του Εθνικού ∆ιχασμού.
Στις μεγάλες μάχες στα υψώματα Ντρομαντέρ, Ραβινέ και Σκρα, που θα οδηγούσαν στη διάσπαση του Μακεδονικού Μετώπου και τελικά στη συνθηκολόγηση των Γερμανοβουλγάρων, ο Μαζαράκης τραυματίστηκε αλλά γράφει για τους συμπολεμιστές του: «Υπήρξα μάρτυς αυτοθυσιών που με κατέπληξαν από απλούς και αγράμματους σχεδόν στρατιώτας».
Μετά την επικράτηση του Βενιζέλου και την επιστροφή του Μαζαράκη ως ∆ιευθυντή Πυροβολικού στο Υπουργείο Αμύνης, διηγείται: «Υπήρξα ξένος προς πάσαν δίωξιν αντιθέτων πολιτικών φρονημάτων και επάλαισα εν τω πυροβολικώ τουλάχιστον να συγκρατήσω από παραιτήσεις ή να αποτρέψω διώξεις καλών αξιωματικών… Κάποτε μάλιστα ήλθα και εις λόγους [λογομάχησα] και προεκάλεσα εξάψεις νευρικάς του Ε. Βενιζέλου αποδίδοντος δίκαιον εις τους επιζητούντας εξορίας και απάντησα: «∆εν θα αφήσω να εξορισθή κανείς εκ του Πυροβολικού εφ’ όσον διοικώ εγώ αυτό». Και προ της οργής του Βενιζέλου και φωνών, ήνοιξα την θύραν και έκλεισα παταγωδώς που επροκάλεσεν έκπληξιν. Πολλοί αξιωματικοί του Πυροβολικού αναγνωρίζουν ότι έσωσα τότε το Σώμα».
Η άρνησή του να ακολουθήσει τυφλά τη μία από τις παρατάξεις του διχασμού είχε ως μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα να θεωρείται αδέκαστος κριτής σε θέματα στρατιωτικής οργάνωσης.
Παρότι πολιτικά αντιλαμβανόταν την αξία του Βενιζέλου, η άρνηση του Μαζαράκη να ακολουθήσει τυφλά τη μία από τις παρατάξεις του διχασμού είχε ως μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα να θεωρείται αδέκαστος κριτής σε θέματα στρατιωτικής οργάνωσης, αλλά και να πολεμάται υπογείως από κάποιους. Πιο επίμονος αντίπαλός του ήταν ο Θεόδωρος Πάγκαλος.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την επιστροφή του από την αυτο-εξορία στη Γαλλία, ξανασυναντήθηκε μαζί του: «Παραδόξως ο εχθρός μου Πάγκαλος, γενόμενος Υπουργός και παραιτηθείς της Προεδρίας Ανακρίσεων διά την Καταστροφήν της Μ. Ασίας, αφού έκρινεν και ετυφέκισε του Πολιτικούς Αρχηγούς, εθεώρησε αναγκαίον να μου αναθέση την συνέχισιν των ανακρίσεων διά τους Στρατιωτικούς υπευθύνους. Ειργάσθην επί 4-5 μήνας αναμένων και τους εκ αιχμαλωσίας επιστρέφοντας. Υπήρξα εις τας κρίσεις μου ψύχραιμος και δίκαιος. Εν προλόγω ωμίλησα διά τα πολιτικά λάθη, διά την κακήν μακρόθεν διοίκησιν του στρατού, διά την κόπωσιν του στρατού, διά το αδύνατον παρατάσεως εγκαταλελειμμένων υπό συμμάχων και άνευ εφοδίων, και όχι εμπαθώς προς τους αιχμαλώτους πολεμιστάς, οι οποίοι υπήρξαν τα θύματα. Αλλά βεβαίως υπέδειξα και τα στρατηγικά λάθη […]».
Μαζί με την απόρρητη έκθεση, ο Μαζαράκης υπέβαλε και πρόταση για σύσταση συμβουλίου στρατιωτικών κρίσεων για να αποφασιστεί ποιοι αξιωματικοί θα παρέμεναν χωρίς να προκληθεί δημόσιος διαξιφισμός. «Ο Πάγκαλος, μέλος της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής, έλαβε γνώσιν της εκθέσεως και έδωκεν αντίγραφον εις το Ελεύθερον Βήμα το οποίον εκ δημοσιογραφικής αμίλλης, καίτοι δι’ αυτής εθίγοντο οι φίλοι του Γονατάς και Πλαστήρας, την εδημοσίευσεν. Τούτο επροκάλεσε σάλον και εντός και εκτός του κοινοβουλίου. Ο Πάγκαλος ως Υπουργός εδικαιολογήθη με… προφυλάκισίν μου ότι δήθεν εγώ έδωσα προς δημοσίευσιν την έκθεσιν. […] Με οδήγησεν εις το Στρατιωτικόν Νοσοκομείον Μακρυγιάννη, εις το ίδιον δωμάτιον που όταν ήμουν εγώ παιδάκι οκτώ ετών επεσκεπτόμεθα τον δι’ ανάλογον αφορμήν φυλακισθέντα εκεί πατέρα μου, Αρχίατρο..»
Από το κρατητήριο λοιπόν ο Μαζαράκης έδωσε συνεντεύξεις δημοσιοποιώντας το βρώμικο παρασκήνιο και «τας κακοηθείας που έκαμεν ο Πάγκαλος ως Επιτελάρχης του Παρασκευόπουλου με κίνδυνον Εθνικών συμφορών». Και ενώ τελικά και ο ίδιος ο Πάγκαλος αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι αυτός είχε δημοσιοποιήσει την έκθεση, παρ’ όλα αυτά το Στρατιωτικό Συμβούλιο καταδίκασε τον Μαζαράκη σε απόταξη. «Και αυτός [ο Πάγκαλος] υψηλοφρόνως φερόμενος αντί αποτάξεως με απεστράτευσεν».
Πάντως, η φήμη του Μαζαράκη δεν τον εγκατέλειψε. Επί πρωθυπουργίας Κονδύλη συμμετείχε σε συμβούλιο αποστράτων με σκοπό να τακτοποιήσουν την ιεραρχία μετά τις διαταραχές του ∆ιχασμού (αποτάξεις, ανατροπές ιεραρχίας, κ.λπ.), σε μια προσπάθεια να πάψει η αναπαραγωγή των τοξικών ανταγωνισμών που διέλυαν τόσο τον στρατό όσο και το ίδιο το πολιτικό σύστημα.
Αργότερα, ο Ιωάννης Μεταξάς ως πρωθυπουργός κάλεσε τον Μαζαράκη να αναλάβει το Υπουργείο Αεροπορίας. Εκείνος έθεσε ως όρους την επαναφορά στον στρατό των αποταχθέντων για το βενιζελικό κίνημα του ’35, αλλά και την άρση της λογοκρισίας, αιτήματα στα οποία ο Μεταξάς δεν μπορούσε να συναινέσει.
Τέλος, κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του ’40, και ξανά μετά την απελευθέρωση της Αθήνας και στα ∆εκεμβριανά, πιστός στις πεποιθήσεις του, ο Μαζαράκης παραχώρησε στον αγγλικό στρατό τη μεγάλη κατοικία του, ακριβώς δίπλα στον Αρδηττό, για να χρησιμεύσει ως αρχηγείο τους. Ως αποτέλεσμα, όταν το Μετς κατελήφθη από τους κομμουνιστές, ανατίναξαν το σπίτι μετά από δύο μέρες πλιάτσικο. Ο ίδιος ο στρατηγός, μαζί με την οικογένειά του, κατέφυγε νύχτα σε δωμάτιο της Μεγάλης Βρεταννίας, όπου θα παρέμενε μήνες, έχοντας χάσει τελικά όχι μόνο το σπίτι, αλλά και τους θησαυρούς από αρχεία, κειμήλια και όπλα του ’21 που έκρυβε αυτό. Η εσωτερική δίκη που οργάνωσε ο ΕΛΑΣ για το θέμα δεν αποτέλεσε καμία ανακούφιση για τον ίδιο.
Ο Μαζαράκης απεβίωσε το 1949. Παρά τα μεγάλα βιοποριστικά προβλήματα που του είχε προκαλέσει η οικογενειακή καταστροφή και τον πρόωρο θάνατο της συζύγου του, μέχρι το τέλος αρθρογραφούσε εκτενώς για τα μεγάλα στρατιωτικά και στρατηγικά ζητήματα της εποχής.
