Στις 25 Οκτωβρίου 1963, μια φωτογραφία του Γιώργου Σεφέρη, τραβηγμένη στη βιβλιοθήκη του σπιτιού του, φιγουράρει στο κέντρο του πρωτοσέλιδου της «Κ», κάτω από μια σπουδαία είδηση: την πρώτη απονομή του βραβείου Νομπέλ σε Έλληνα λογοτέχνη.
Την ίδια μέρα, η εφημερίδα θα δημοσιεύσει κι ένα ρεπορτάζ του Φρέντυ Γερμανού από την πρώτη τους συνάντηση στην οικία του, καθώς και την πρώτη από τις δύο επιφυλλίδες του Ανδρέα Καραντώνη για την πυκνή και καίρια γλώσσα τού ανανεωτή των ελληνικών γραμμάτων.
Στις 10 Δεκεμβρίου, μετά την τελετή απονομής του βραβείου, ο «κοσμογυριστής» λόγιος, ποιητής και διπλωμάτης θα δηλώσει δημοσίως την πεποίθησή του πως «η ανθρωπότητα χρειάζεται την ελληνική ανθρωπιά», ξεκινώντας τον περίφημο λόγο του ως εξής: «Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή. […] Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά. Κανόνας της είναι η δικαιοσύνη. […] συγκινούμαι παρατηρώντας πως η συνείδηση της δικαιοσύνης είχε τόσο πολύ διαποτίσει την ελληνική ψυχή, ώστε να γίνει κανόνας και του φυσικού κόσμου. […] Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν αν η πνοή της λιγόστευε;».
Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης ετιμήθη με το Βραβείον Νομπέλ
Το Βραβείον Νομπέλ διά την Λογοτεχνίαν απενεμήθη σήμερον εν επισήμω τελετή εις τον Έλληνα ποιητήν και διπλωμάτην κ. Γεώργιον Σεφεριάδην, γνωστόν υπό το φιλολογικόν ψευδώνυμον Γιώργος Σεφέρης. Η Σουηδική Ακαδημία ανεκοίνωσεν ότι απένειμε το βραβείον Νομπέλ εις τον Σεφέρην διά το «υπέροχον λυρικόν ύφος του, που είναι εμπνευσμένον από εν βαθύ αίσθημα διά το ελληνικόν πολιτιστικόν ιδεώδες». Πηγαί προσκείμεναι εις την Επιτροπήν του Βραβείου εδήλουν ότι το έργον του Σεφέρη συνοψίζει την ιστορίαν της Ελλάδος με όλους τους θριάμβους, τας τραγωδίας και το θάρρος της. […]
Καθ’ α μεταδίδει το Γαλλικόν Πρακτορείον Ειδήσεων εξ Αθηνών, ο Έλλην ποιητής Γιώργος Σεφέρης, όταν επληροφορήθη την εις αυτόν απονομήν του Βραβείου προέβη εις την ακόλουθον δήλωσιν:
«Φρονώ ότι η Σουηδική Ακαδημία, εκλέξασα ένα Έλληνα ποιητήν διά το Βραβείο Νομπέλ, ηθέλησε να εκδηλώση την αλληλεγγύην της προς την σημερινήν και ζωντανήν Ελλάδα του πνεύματος. Εννοώ αυτήν την Ελλάδα, διά την οποίαν τόσαι γενεαί ηγωνίσθησαν προσπαθούσαι να διατηρήσουν παν ό,τι είναι ζωντανόν εις την μακράν της παράδοσιν. Πιστεύω επίσης ότι η Σουηδική Ακαδημία ηθέλησε να καταδείξη ότι η σημερινή ανθρωπότης έχει ανάγκην της ποιήσεως όλων των λαών και του ελληνικού πνεύματος».
Ο μόνιμος γραμματεύς της Σουηδικής Ακαδημίας κ. Άντερς Έστερλιγκ εις την έκθεσίν του διά την απονομήν του βραβείου, γράφει τα ακόλουθα:
Το ποιητικόν έργον του Σεφέρη δεν είναι πλούσιον εις μέγεθος, αλλά λόγω της μοναδικής σκέψεως και του ύφους του και της ωραίας γλώσσης του, απέβη το μόνιμον σύμβολον παντός ό,τι είναι άφθαρτον εις την ελληνικήν αντίληψιν της ζωής.
Όταν αναγιγνώσκωμεν τον Σεφέρην υποχρεωτικώς ενθυμούμεθα ένα γεγονός, το οποίον πολλάκις λησμονείται, ότι όχι μόνον γεωγραφικώς η Ελλάς αποτελεί χερσόνησον, αλλά και ένα κόσμον ύδατος και χιλίων νήσων, ένα αρχαίον θαλασσινόν βασίλειον, τον επικίνδυνον και θυελλώδη οίκον του ναύτου. Η Ελλάς αυτή, αποτελεί την μόνιμον σκηνογραφίαν της ποιήσεώς του, εις την οποίαν λαμβάνει την θέσιν μιας οπτασίας τραχείας και απαλής μεγαλοπρεπείας.
Η Σουηδική Ακαδημία με μεγάλην ευχαρίστησιν, μέσω του βραβείου αυτού προς τον Γιώργον Σεφέρην αποτίνει φόρο τιμής προς την σημερινήν Ελλάδα, της οποίας ο φιλολογικός πλούτος ανέμεινεν ίσως επί πολύ να λάβη τον αναλογούντα στέφανον δάφνης.
Εξ άλλου, εις από ραδιοφώνου ομιλίαν του, ο κ. Έστερλιγκ είπε τα εξής: «Ορθώς ελέχθη ότι μόνον αυτός ηρμήνευσε το βαθύ μυστήριον των λίθων, των νεκρών θραυσμάτων του μαρμάρου και των σιωπηλών μειδιώντων αγαλμάτων. Τα παραστατικά αυτά ποιήματα, εις τα οποία μορφαί από την αρχαίαν ελληνικήν μυθολογίαν εμφανίζονται με σύγχρονα γεγονότα εις το μεσογειακόν αιματηρόν θέατρον του πολέμου, ενδέχεται να είναι ενίοτε ασαφή, τοσούτω μάλλον καθ’ όσον ο ποιητής αποφεύγει να αποκαλύψη τον εσωτερικόν του κόσμον, προτιμών να κρύπτεται όπισθεν ενός προσωπείου ανωνυμίας. Από τεχνικής απόψεως, ο Σεφέρης έχει ζωτικώς επηρεασθή από τον Έλιοτ. Εις το βάθος όμως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο τόνος του συχνά αντανακλά μίαν σπασμένην ηχώ της μουσικής ενός αρχαίου ελληνικού χορού».
Εξ άλλου εις συνέντευξίν του δοθείσαν εν Αθήναις και δημοσιευθείσαν σήμερον εις την εσπερινήν εφημερίδα της Στοκχόλμης «Εξπρέσεν», ο Σεφέρης είπεν ότι τα ποιήματα του Τ. Σ. Έλιοτ υπήρξαν σημαντικά διά την ιδικήν του ποίησιν. Ακολούθως, προσέθεσεν ότι μετέβη εις Παρισίους το 1918 διά να σπουδάση νομικά και εκεί ήλθεν εις επαφήν με την σύγχρονον διεθνή ποίησιν. «Ήτο μία ονειρώδης εποχή» είπεν ο Σεφέρης. Βραδύτερον μετέφρασε σύγχρονα ποιήματα. «Αγαπούσα τα ποιήματα του Έλιοτ, συνέχισε, και αυτά ήσαν τα πλέον σημαντικά διά την ποίησίν μου».
Ο Σεφέρης υπενθύμισεν ότι ο Λώρενς Ντάρρελλ, Βρεταννός ποιητής και μυθιστοριογράφος, έγραψε ποίημα «Στον Σεφέρη τον Έλληνα». Ακολούθως είπεν ότι έχει δύο ή τρία έργα έτοιμα προς δημοσίευσιν, προσέθεσεν όμως τα εξής: «Είναι ολιγώτερον σημαντικά. Πρέπει να είναι κανείς πολύ αυστηρός προς τον εαυτόν του. Δεν αισθάνομαι ότι ανήκω εις οιανδήποτε γενεάν ή εποχήν. Ευρίσκομαι εις επαφήν με ό,τι ευρίσκεται πλησίον μου. Μεγάλη μεταβολή συνετελέσθη εις την Ελλάδα, και προσπαθώ να εννοήσω, τί συνέβη. Διαβάζω τους νέους συγγραφείς με συμπάθεια». Μετά ταύτα ο Γιώργος Σεφέρης είπε: «Νομίζω ότι οι πολύ καλλιεργημένοι και οι πολύ απλοί άνθρωποι καταλαβαίνουν την ποίησιν. Εκείνοι που δεν την καταλαβαίνουν είναι οι μοντέρνοι.» […]
Ο ραδιοσταθμός του «Μπι-Μπι-Σι» μετέδωσε το ακόλουθον σχόλιον:
«Ο ποιητής Γεώργιος Σεφέρης απέσπασε το βραβείον Νομπέλ της λογοτεχνίας. Είναι η πρώτη φορά που το βραβείον αυτό απονέμεται εις Έλληνα λογοτέχνην. Υποψήφιος κάποτε υπήρξεν ο εθνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς και τελευταίως προ του θανάτου του ο Καζαντζάκης.
»Ποίος είναι ο Σεφέρης; Το πραγματικόν του όνομα είναι Γεώργιος Σεφεριάδης. Ανεμίχθη αρκετά χρόνια προ του πολέμου εις την λογοτεχνικήν κίνησιν της Ελλάδος και απέσπασε συντόμως τον θαυμασμόν της κριτικής διά το ιδιόμορφον ύφος του, το βάθος της σκέψεώς του και την απλότητα της εκφράσεως. Μαζί με τον Ελύτη ήτο ο κυριότερος εκπρόσωπος εις την Ελλάδα της ρεαλιστικής ποιήσεως. Υπέστη καταφανώς την επίδρασιν του Πωλ Βαλερύ και περισσότερον του Αμερικανού Έζρα Πάουντ. Ο Σεφέρης πάντως, έχων βαθειά χαραγμένη μέσα του την κλασσικήν μόρφωσιν, δεν άργησε να ξεχωρίση από τους δασκάλους του και να γίνη γνωστός πολύ πέραν των ορίων της Ελλάδος και εις ολόκληρον τον κόσμον και ιδιαιτέρως εις την Αγγλίαν, όπου πολλαί από τας ποιητικάς του συλλογάς μετεφράσθησαν από διακεκριμένους Βρεταννούς λογοτέχνας και όπου εθεωρείτο ισάξιος των μεγαλυτέρων συγχρόνων ποιητών της χώρας αυτής.
»Ηλικίας σήμερον 63 ετών, ο διπλωμάτης αυτός και ποιητής, που διετέλεσεν επί έτη πρέσβυς της Ελλάδος εις το Λονδίνον, είχεν ήδη από ετών αφιερωθή εις την ποίησιν, η δε έγκυρος φιλολογική επιθεώρησις “Κόλλιερς” είχεν αφιερώσει προσφάτως μακροσκελές άρθρον υπογραμμίζουσα την επίδρασιν του Σεφέρη επί της ποιήσεως της εποχής μας».
«Πρόκειται περί αρίστης, εξαιρετικής επιλογής, εδήλωσεν ο Ιταλός ποιητής Γκιουζέππε Ουγγαρέττι […]. «Ο Σεφέρης, προσέθεσεν ο κ. Ουγγαρέττι, είναι ένας εκ των καλυτέρων ζώντων ποιητών. Συνδυάζων κατά τρόπον παράδοξον το αίσθημα της αρχαίας Ελλάδος και το δράμα ενός ανθρώπου της εποχής μας, είναι ένας σύγχρονος ποιητής, ο οποίος εγγίζει πολύ βαθειά τα πράγματα, παραμένων πάντοτε ριζωμένος εις την ελληνικήν παράδοσιν, εις το ελληνικόν τοπίον».
Η Καθημερινή, 25 Οκτωβρίου 1963
Η στιγμή που ήλθε το τσαλακωμένο τηλεγράφημα
Χθες το βράδυ ο ποιητής εδέχθη εις την οικίαν του τους αντιπροσώπους του Τύπου, με τους οποίους συνωμίλησεν επί της βραβεύσεώς του:
«Λοιπόν, τι θέλετε να πούμε; Πολύ χαίρομαι που σας βλέπω όλους στο σπίτι. Είμαι λίγο ζαλισμένος, ξαφνιασμένος. Σήμερα το μεσημέρι πήρα το τηλεγράφημα της Σουηδικής Ακαδημίας. Να, αυτό είναι». Είναι ένα τσαλακωμένο χαρτί, ένα συνηθισμένο τηλεγράφημα. Αυτό το χαρτί δίνει στην Ελλάδα το πρώτο της Νομπέλ. Κι αυτά τα σύντομα λόγια, που κρύβουν ίσως τόση απλότητα όση και αμηχανία είναι τα πρώτα λόγια που λέγει ο Γιώργος Σεφέρης στους δημοσιογράφους, μετά τη μεγάλη του νίκη.
Είμαστε μέσα στο μεγάλο σαλόνι του σπιτιού του, και ανακατεμένοι με συγγραφείς, με φίλους και συγγενείς του ποιητού, με φωτογράφους, με καπνούς τσιγάρων, με αστραπές που αναπηδούν μέσα από τις φωτογραφικές μηχανές. Εκεί, στη μέση, στέκεται τώρα, σαν καλά ριζωμένο δέντρο, ο Σεφέρης ο πρώτος Έλληνας που κέρδισε το βραβείο Νομπέλ.
Φορά ένα καφέ κοστούμι, με κόκκινη γραβάτα και κόκκινο μαντήλι, στριφογυρίζει μερικά συγχαρητήρια τηλεγραφήματα στα χέρια του και κυττάζει ανήσυχος το παράθυρο που μένει ανοιχτό.
«Θα κρυώσετε, παιδιά. Δεν το κλείνετε; Αυτός ο καιρός είναι τρομερά επικίνδυνος».
Ο Χέμινγουαίη, όταν πήρε το Νομπέλ, έγινε σκνίπα από το μεθύσι. Ο Χάρολντ Λάξνες κλείστηκε στο δωμάτιό του. Ο Γιώργος Σεφέρης είναι απλούστατα ζαλισμένος. Σχεδόν ούτε ευτυχισμένος. Δεν το περίμενε, δεν το πίστευε ότι θα το έπαιρνε. Ως την τελευταία στιγμή νόμιζε ότι θα κέρδιζε την μάχη ο Γκράχαμ Γκρην. Ως σήμερα το μεσημέρι. Ως την στιγμή που ήλθε αυτό το τσαλακωμένο τηλεγράφημα…
«Εν ονόματι της Σουηδικής Ακαδημίας σάς πληροφορούμε ότι αποφασίσαμε να σας απονείμουμε το Βραβείο Νομπέλ για την Λογοτεχνία του 1963. Θα μας κάνατε ευτυχείς αν…».
Η συνέχεια είναι μία πρόσκλησις στην Στοκχόλμη για την απονομή του βραβείου. Ο Σεφέρης κυττάζει ανήσυχα το ανοιχτό παράθυρο.
«Θέλω πολύ να πάω. Φαντάζομαι να τα καταφέρω. Φαντάζομαι η υγεία μου να μου το επιτρέψη…».
Η ατμόσφαιρα σιγά-σιγά ζεσταίνεται. Κάθε τόσο χτυπά το κουδούνι και μπαίνει μέσα λαχανιασμένος κάποιος αργοπορημένος – συνήθως δημοσιογράφος. Άλλωστε συνήθως οι αργοπορημένοι είναι δημοσιογράφοι.
Οι ερωτήσεις κυκλοφορούν στο σαλόνι σαν αόρατα βέλη. Τι νομίζει για τον Πάμπλο Νερούντα, τον μεγάλο του αντίπαλο στην αναμέτρηση για το Νομπέλ; Ο Σεφέρης κουνά το κεφάλι του. Δεν τον ξέρει. Δεν μπορεί να νοιώση έναν ποιητή όταν δεν μπορεί να τον διαβάση στη γλώσσα του.
«Να γιατί ξαφνιάζομαι με το βραβείο», λέγει ξαφνικά. «Πώς μπόρεσαν να διαβάσουν τα ποιήματά μου, που είναι τόσο ελληνικά – πώς μπόρεσαν να τα νοιώσουν».
Πιστεύει ότι το βραβείο τού δόθηκε για ένα ωρισμένο έργο; «Όχι, δεν νομίζω».
Κάποιος του ζητά να μιλήση για το έργο του. Ο Σεφέρης μπαίνει πάλι ανήσυχος μέσα στην φωλιά του. Δεν έχει να πη τίποτε για το έργο του. Το δημοσιευμένο δεν ανήκει πια στον ίδιο. Το αδημοσίευτο…
Η φράση μένει ατέλειωτη.
«Διαλέγοντας έναν Έλληνα ποιητή για το βραβείο Νομπέλ νομίζω πως η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να εκδηλώση την αλληλεγγύη της με την ζωντανή πνευματική Ελλάδα».
Έτσι αρχίζει το σύντομο κείμενο που έγραψε ο Σεφέρης για να το δώση στον Τύπο, όταν πληροφορήθηκε το μεγάλο νέο. Και συνεχίζει:
(AP Photo/Alan Richards)
«Εννοώ αυτή την Ελλάδα για την οποία τόσες γενεές αγωνίσθηκαν προσπαθώντας να κρατήσουν ό,τι ζωντανό από την μακρινή παράδοσή της. Νομίζω ακόμη ότι η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να δείξη ότι η σημερινή ανθρωπότης χρειάζεται και την ποίηση –κάθε λαού– και το ελληνικό πνεύμα». […]
Ο Σεφέρης συνεχίζει: «Ναι, το πιστεύω σταθερά. Η ανθρωπότητα χρειάζεται την ελληνική ανθρωπιά. Δεν πρέπει να την κλωτσήσουμε αυτή τη φορά».
Θα είχε να δώση κάποιο μήνυμα για τους νέους – για τη νέα ελληνική γενιά;
«Υπάρχουν πολλές νέες δυνάμεις στον τόπο αυτό. Δεν θέλω να αναφέρω ονόματα. Θέλω να πω μόνο ότι σέβομαι την προσπάθεια – οπουδήποτε την ανακαλύπτω. Σέβομαι την δουλειά. Πρέπει να μάχονται οι νέοι, ξεκινώντας από την πίστη ότι ο κόσμος αρχίζει μαζί τους».
Κάποιος του ζητά να μιλήση για την ζωή του, να πη ένα στιγμιότυπο – κάτι χαρακτηριστικό.
Ο Σεφέρης απλώνει τα χέρια του. «Τι να πω για τη ζωή μου; Νομίζω ότι δεν έκανα τίποτα. Το νομίζω ειλικρινά. Θα ήθελα να είχα άλλη μια ζωή μπροστά μου, για να κάνω όλα όσα θα ήθελα. Θυμάμαι τώρα τα λόγια ενός Κινέζου ζωγράφου. Στα 70 του χρόνια άρχισε να αισθάνεται ότι επιτέλους ζωγράφιζε. Στα 80 ήταν ακόμη καλύτερος. Και στα 100 –ω ναι!– στα 100 θα ήταν τέλειος».
«Τι να πω για τη ζωή μου; Νομίζω ότι δεν έκανα τίποτα. Θα ήθελα να είχα άλλη μια ζωή μπροστά μου, για να κάνω όλα όσα θα ήθελα».
Πάλι χτυπά το κουδούνι. Η κ. Σεφέρη προβάλλει στην πόρτα.
«Γιώργο, ο Ηλίας».
Είναι ο κ. Ηλίας Βενέζης με την κόρη του. Ο ποιητής αγκαλιάζει τον συγγραφέα, φιλιούνται σταυρωτά. Δύο Μικρασιάτες, ο ένας από την Σμύρνη, ο άλλος από το Αϊβαλί. Η αιολική γη εορτάζει.
Φρ. Γερμανός, Η Καθημερινή, 25 Οκτωβρίου 1963
Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης
Θα πρέπει να παραμερίσουμε για λίγο τη βαθύτατη συγκίνηση και τη μεγάλη χαρά που νοιώθουμε σαν Έλληνες για τη βράβευση με το εφετεινό Νομπέλ της λογοτεχνίας, του ποιητή Γιώργου Σεφέρη. Χρόνια και χρόνια περίμενε την ώρα αυτή η Ελλάδα. Ήταν μια ώρα που δεν ερχόταν. Κι ας είχαμε κάθε δικαίωμα και κάθε πνευματικό λόγο να την περιμένουμε και να τη θέλουμε, αφού στον παγκόσμιο δρόμο του Νομπέλ είχαν στηθεί αναστήματα μεγάλων δημιουργών σαν τον Παλαμά, τον Σικελιανό και τον Καζαντζάκη. Μα είναι μάταιο να μιλάμε για περασμένα και για αδικίες που τους γίναν, μια που ο ελληνικός αυτός πόθος –αν θέλετε, πέστε την και νόμιμη φιλοδοξία– βρίσκει την ικανοποίησή του σήμερα με τη βράβευση ενός ποιητή με την σημασία και το ευρωπαϊκό βάρος του Γιώργου Σεφέρη. Η λογοτεχνία μας, κι από την αίγλη της παράδοσης τόσων αιώνων, μα κι’ από την ίδια της τη φύση, είναι λογοτεχνία κατ’ εξοχήν ποιητική. Ήταν λοιπόν φυσικό και δίκαιο να τιμηθή στο έργο και στο πρόσωπο του πιο σημαντικού σύγχρονου ποιητή μας, που από καιρό τώρα έχει κερδίσει την εκτίμηση και τον σεβασμό των πιο διαλεχτών πνευματικών κύκλων της Ευρώπης και της Αμερικής. […] Άλλωστε, η προβολή αυτή, έχει μια βαθύτερη σημασία και αξία. Δεν είναι αποτέλεσμα προπαγάνδας, ιδεολογικών τοποθετήσεων, εκδοτικής ή άλλης σύγχρονης φαντασμαγορίας. Είναι αργό καταστάλαγμα και συμπέρασμα της σημασίας και της μυστικής ακτινοβολίας που ασκεί παντού η αληθινή, η καθαρή ποιότητα.
[…] ο ελληνικός αυτός πόθος –αν θέλετε, πέστε την και νόμιμη φιλοδοξία– βρίσκει την ικανοποίησή του σήμερα με τη βράβευση ενός ποιητή με την σημασία και το ευρωπαϊκό βάρος του Γιώργου Σεφέρη
Ο Έλληνας ποιητής που τιμήθηκε με το Νομπέλ, σα συγγραφέας, είναι αρκετά δύσκολος. Μοιάζει με κείνα τα δυνατά και τα σκοτεινά κάστρα, που η θέα τους τρομάζει και τους πιο αποφασισμένους εκπορθητές. Σαν άνθρωπος ο Σεφέρης, προτίμησε πάντα, κι’ ως αυτή τη στιγμή, την αθόρυβη και ουσιαστική σιωπή, τη σιωπή που εγκυμονεί κάτι καλό, κι’ όταν ακόμη είναι αναγκαστική όπως ήταν κι η σιωπή του Σεφέρη, εξ αιτίας του επαγγέλματός του, που τον κράτησε, όλη του σχεδόν τη ζωή, μακρυά από την Ελλάδα. Το επάγγελμα του διπλωμάτη, έχει σα συνέπεια να ουδετεροποιεί, εξωτερικά βέβαια, εκείνον που το μετέρχεται. Μα ο Σεφέρης, από φύση του, γέρνει προς τη σιωπή. Η συναίσθηση πως άλλο πράγμα είναι ο άνθρωπος της αγοράς (έστω και ο πνευματικός) και άλλο ο άνθρωπος που δεν έχει άλλο πάθος παρά την ποιητική έκφραση, τον κράτησε μακρυά από κάθε πνευματική τύρβη. […] Τούτη η εξομολόγηση, εξηγεί και τη λιγοστή, σχετικά, ποσότητα, του ως τα τώρα φανερωμένου έργου του, ποιητικού και πεζού. […] Σε ποσότητα, το έργο του, είναι ανάλογο με την εργασία του Έλιοτ και του Καβάφη. Δεν επιβάλλεται σαν όγκος. Επιβάλλεται όμως σαν ουσία και σαν ποιότητα, που η ακτινοβολία της έχει τη σταθερότητα και την εμβέλεια των αστρικών ακτίνων. Είναι ένα έργο ανώτερης ποίησης και βαθειού κριτικού στοχασμού, ενωμένων στην ίδια ρίζα με τρόπο ακατάλυτο. Το έργο αυτό στέκεται σα γερό κρηπίδωμα εναντίον της πλημμύρας ενός θολού ποιητικού λόγου και αβασάνιστων στοχασμών γύρω από την ποίηση, που χρόνια τώρα μας τυραννάν. Είναι μια σοβαρή διδαχή που έρχεται από τις μεγάλες εποχές της τέχνης του λόγου, τότε που ο ποιητής και ο τεχνίτης ήταν ένα, και που η ποίηση, για να υπάρξει, έπρεπε να υποτάξει με καιρό και με κόπο, με άσκηση και μελέτη, ένα δύσκολο υλικό, τη γλώσσα – και λέμε δύσκολο υλικό τη γλώσσα, επειδή φαινομενικά και πρακτικά, είναι το πιο εύκολο και να πάρει, σαν έκφραση, τη στερεότητα και τη μονιμότητα του αντικειμένου. […]
Η σταθερή αυτή στάση του απέναντι στο θέμα της γλώσσας και της έκφρασης, τον χαρακτήρισε από μιας αρχής και σαν ποιητή και σα στοχαστή των ποιητικών θεμάτων. Αυτή αποτέλεσε τον πυρήνα της ποιητικής του ιστορίας, έδωσε στο έργο του την ανώτερη ποιότητα, κι’ έκαμε τους ξένους να τον προσέξουν, να τον ξεχωρίσουν από τους συγκαιρινούς του και να τον θεωρήσουν σαν έναν Ευρωπαίο λογοτέχνη – όμως σαν έναν Ευρωπαίο που κουβαλά μέσα του τους ελληνικούς αιώνες και τους χρησιμοποιεί για να εκφράσει καίριες καταστάσεις της εποχής μας. Έλληνες εμείς, κι’ ακόμα δεν έχουμε συνειδητοποιήσει τι σημαίνει «ελληνικότητα» για μια ξένη καλλιεργημένη ευαισθησία, τι σημαίνει για τη δυτική σκέψη, να ξαναζωντανεύει κανείς την ελληνική αίσθηση, κάνοντας ποίηση. Ο Χαίντερλιν, ονοματίζει «Ελλάδα» ένα ποίημά του που περιγράφει με έκσταση καθαρώς δυτικά τοπία. Αυτή την ποιητική Ελλάδα, που είναι μαζί πράγμα και ιδανικό, φυσική και μεταφυσική, την προσέφερε η ποίηση του Σεφέρη σε κάθε καλλιεργημένο άνθρωπο. Την προσέφερε με τη γνησιότητα ενός πνευματικού Έλληνα που πέρασε την ψυχική και την πνευματική ζωή μέσ’ στους ελληνικούς αιώνες, από τον Όμηρο ως τον Παλαμά, ζώντας ταυτόχρονα και την ευρωπαϊκή εποχή του σαν ελληνική πραγματικότητα, αβίαστα, με τον πιο φυσικό τρόπο. […]
Ο Σεφέρης είναι ένας από τους ποιητές μας που έχουν γράψει μεγάλη ιστορία στην ποίησή μας. Εκπροσωπεί την πιο αποφασιστική αλλαγή που σημειώθηκε στην ποίησή μας, ύστερ’ από τον δημοτικισμό και μετά την τόσο προσωπική περίπτωση του Καβάφη. Με τον Σεφέρη, χωρίς κηρύγματα, χωρίς μανιφέστα, χωρίς επαναστατισμούς και προγραφές, η ποίησή μας, έτσι σχεδόν ανεπαίσθητα, κρατώντας μέσα της όλη την παράδοση, φεύγει απ’ αυτήν, λυτρώνεται από τις συμβατικότητές της, γίνεται αυτό που σήμερα λέμε όλοι «μοντέρνα ποίηση». Φυσικά, η «μοντέρνα ποίηση», είναι ένα πολύ μεγάλο μα και πολύ θολό και πολύπλευρο κεφάλαιο, κι’ ο Σεφέρης δε σχετίζεται με όλα τα περιστατικά αυτού του κεφαλαίου. Έμεινε μακρυά από πολλές περιπλοκές και κακές εκβάσεις. Θα πρέπει να κατανοηθή πως ο Σεφέρης, δεν είναι ένας επαναστάτης, μα ένας δημιουργός μιας καινούριας ποιητικής σχολής. Δεν αρνήθηκε ποτέ τίποτε ο Σεφέρης, όπως κάνουν τόσοι άλλοι. Αγνόησε ό,τι δεν του πήγαινε, χωρίς να το αναθεματίσει, και τράβηξε στον δικό του δρόμο, φορτωμένος με όλες τις αποσκευές και τις πολύτιμες πραμάτιες της νεοελληνικής ποιητικής παράδοσης. Το νοιώθουμε αυτό από την υφή, τη φωνή, τη γλώσσα και την έκφραση του έργου του. Το βλέπουμε στο δέος που νοιώθει ο ίδιος –κάτι σα φοβισμένη ευλάβεια– καθώς αντικρύζει το μάκρος, το μεγαλείο και τις κορυφογραμμές του ποιητικού μας παρελθόντος, αρχαίου, βυζαντινού, δημοτικού, δημοτικιστικού, καλβικού, καβαφικού. […]
Με τον Σεφέρη, χωρίς κηρύγματα, χωρίς μανιφέστα, χωρίς επαναστατισμούς και προγραφές, η ποίησή μας, έτσι σχεδόν ανεπαίσθητα, κρατώντας μέσα της όλη την παράδοση, φεύγει απ’ αυτήν, λυτρώνεται από τις συμβατικότητές της, γίνεται αυτό που σήμερα λέμε όλοι «μοντέρνα ποίηση».
Την ώρα αυτή που ένας Έλληνας ποιητής σφραγίζεται με μια τόσο τιμητική διάκριση όπως είναι το Νομπέλ, η πνευματική Ευρώπη, αυτή η ίδια η Ευρώπη που τον στεφανώνει, περνάει από μια ωραία πνευματική κρίση. Λέμε πως είναι ωραία αυτή η κρίση, επειδή δεν πρόκειται για καμμιά από κείνες τις αρρώστιες ή τους ξεπεσμούς, αλλά για έναν βραδύ μα βέβαιο μετασχηματισμό των ως τα τώρα πνευματικών δεδομένων της ηπείρου μας. Είναι ο μετασχηματισμός που προέρχεται από την κίνηση, προς μια ανώτερη σύνθεση, τριών κάπως χωριστών, αν και όχι αντιθέτων πνευματικών ρευμάτων. Το ένα ρεύμα, είναι το εθνικό, το φυλετικό. Το άλλο, είναι το ευρωπαϊκά διεθνικό. Το τρίτο, είναι το πλατύτερα ανθρώπινο. Τούτο το τρίτο, μπορούμε, αν θέλουμε, να το νοήσουμε και κοινωνικά, δηλ. μέσα από τις έννοιες και τις ηθικές απαιτήσεις της λεγόμενης «κοινωνικής δικαιοσύνης». Δεν υπάρχει σήμερα σκεπτόμενος άνθρωπος στην Ευρώπη, που να μην αισθάνεται μέσα του, στην ψυχή του και στη σκέψη του, αυτόν τον αργό μα βέβαιο μετασχηματισμό. Και, που, βέβαια, να μην επιθυμεί την αποκρυστάλλωσή του σε κείνη τη σύνθεση που είναι ακόμη ιδανικό – όμως ιδανικό με αποχρώσεις πραγματικότητας – και που λέγεται «ευρωπαϊκή ένωση». Όλοι, συνειδητά ή ασύνειδα, δουλεύουμε για μια τέτοια ένωση. Μα το πρόβλημα είναι τώρα πώς θα βοηθήσουμε ώστε η ένωση να πραγματοποιηθεί, όχι μόνο χωρίς να εξασθενήσουν οι εθνικοί χαρακτήρες των λαών της Ευρώπης, μα το εναντίο, να δυναμώσουν και να προβληθούν πιο έντονα, πιο δημιουργικά.
Σ’ αυτή τη μεγάλη αποστολή, η ποίηση μπορεί να διαδραματίσει καίριο ρόλο: και προδρομικό και συμπαραστατικό και συνοψιστικό. Η πιο ωραία περιπέτεια του πνεύματος, είναι η ποιητική. Το πιστοποιούμε ακόμη άλλη μια φορά με τη βράβευση του Σεφέρη. Μας αποκαλύπτει τούτη η βράβευση ότι σε μια καίρια στιγμή αυτών των υπόγειων ευρωπαϊκών μετασχηματισμών, η ποιητική Ελλάδα, έχει προσφέρει, από καιρό τώρα, θαυμάσια παραδείγματα που δείχνουν πώς μπορεί να μετουσιωθεί ποιητικά, σε ευρωπαϊκή έκταση, ο εθνικός χαρακτήρας μιας φυλής σαν την ελληνική. Η μεγάλη αυτή ποιητική κίνηση, άρχισε από τον Παλαμά για να φτάσει ως τις ημέρες μας.
Μέσα σ’ αυτή την ωραία και δύσκολη περιπέτεια, αναλάμπει και η ποίηση του Σεφέρη, με το ξεχωριστό της ελληνικό κι’ αινιγματικό μαζί πρόσωπο. Στα βαθειά, νυχτερινά νερά της, αλλά νερά που έχουν μια κρυστάλλινη διαφάνεια, βλέπουμε να τρεμοπαίζουν σε διάφορα επίπεδα, τα κομμάτια ενός ευρωπαϊκομεσογειακού κόσμου, σαφώς ελληνοκεντρικού. Αυτός ο κόσμος υπήρξε ταυτόχρονα και η προσωπική ζωή του Σεφέρη, ο υπαρκτός χώρος των μυστικών του εμπειριών. Μέσα στην ποίησή του, είναι σχεδιασμένος ένας αρκετά πλατύς χάρτης που τον συνθέτουν πολλές χώρες – ένα γεωγραφικό σκηνικό: η Ελλάδα, η Αλβανία, η Μικρά Ασία, η Αγγλία, η Αίγυπτος με το Νείλο, η Νότιος Αφρική, η Κύπρος. Μας χρειάζεται αυτός ο χάρτης γιατί σ’ αυτόν παρακολουθούμε τις διαδρομές ενός μοντέρνου ποιητικού Οδυσσέα. Όμως αυτός ο κοσμογυριστής («έζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα») καρφώνει πάντα τα μάτια του σ’ ένα σταθερό σημάδι: τον τόπο του. Από όπου κι’ αν περάσει, παίρνει και κουβαλάει μαζί του λογής πραμάτιες, και προ παντός τη γοητεία των «πρωτάκουστων ονομάτων» που αφθονεί στα ομηρικά έπη. Μ’ αυτά τα πολύτιμα πλάθει το λόγο του. Μα πάντα ο νους του είναι στο γυρισμό. Είναι ο Οδυσσέας που και με όλους τους ενάντιους ανέμους και με όλες τις σειρήνες, σπρώχνει το καράβι του, κάποτε με τα χέρια του και μόνο, για κουπιά, προς τη ρωμιοσύνη. […]
Να μπροστά μας, λοιπόν, ένας «ασπαίρων Οδυσσέας», ένας ζωντανός άνθρωπος που μας αντιπροσωπεύει όλους μας, και σαν Έλληνες και σαν ανθρώπους, μια ζεστή και ολοκληρωμένη ανθρώπινη πραγματικότητα, ελληνική – το μέγα πλήθος του Σεφέρη. Μα κι’ ένας άνθρωπος μαζί. Ένας άνθρωπος που παλεύει με την ψυχή του και με το σώμα του, αδιάκοπα, μιλώντας μια γλώσσα που είναι και σημερινή και παμπάλαια, δηλαδή όλη ουσίες και γοητείες, και που μάχεται να σκορπίσει, να ξορκίσει τα λογής «περίπλοκα τέρατα». Αλλά αυτά, δε φεύγουν, μας ακολουθούν σμάρι στοιχειά, είναι πάντα μέσα μας και γύρω μας, και δεν ξέρουμε αν η ζωή θάχε καμμιά μεταφυσική γεύση χωρίς αυτά. Προ παντός για τον ποιητή. Για τον ποιητή, που σαν τον Σεφέρη, τόσο μεταφυσικά και υλικά μαζί, γεύεται την αρμύρα, τα καραβίσια πανιά και σκοινιά, τα φουσκωμένα από το νερό ελληνικά κουπιά, τα λόγια του ασπρογένη Οδυσσέα, τα λόγια τα πικρά και τα σοφά – τον Άνθρωπο.
Νά το ιδεατό σημείο όπου γύρω του περιστρέφεται, πυκνή, η ποίηση του Σεφέρη – μια ωραία σύνθεση Ελλάδας και Ευρώπης, μια αμοιβαία ανάπλαση της Ελλάδας και της Ευρώπης σε βαθμό πλαστικότητας που δεν ξέρουμε αν τον έχει φτάσει άλλος σύγχρονος ποιητής, σ’ όλες τις ξένες λογοτεχνίες. Κάθε λαός έχει την ιστορία του και τη μυθολογία του. Κι’ όσο πιο πολύ μάκρος χρόνου και βάθος ανθρώπινο έχουν οι ιστορίες και οι μυθολογίες των λαών, τόσο πιο σημαντική και πιο πλούσια μπορεί να γίνει μια ποίηση που θα μπορέσει άξια να τις εκμεταλλευτεί. Ο Σεφέρης περιέπλεξε σφιχτά την ατομική του μυθολογία με μύθους και απηχήσεις της ιστορίας μας, με σύμβολα προσώπων και ηρώων, με μνημεία και απομεινάρια μνημείων, με γεγονότα και προοπτικές, που δε μπορεί παρά να ενδιαφέρουν όχι μόνο κάθε Έλληνα μα και κάθε συνειδητό Ευρωπαίο. Το υψηλό δίδαγμα που μας δίνει η ποίησή του, είναι πως δε μπορεί νάσαι πανανθρώπινος, αν δεν είσαι συγκεκριμένος άνθρωπος «με ψυχή και με σώμα». Υπάρχει σήμερα ένα σχήμα παγκόσμιου ανθρώπου, που πολύ εύκολα μπορεί να το υποδυθεί κανείς. Το δύσκολο είναι να ζεις σαν ολοκληρωμένος άνθρωπος στον τόπο σου, τόσο που να τον αντιπροσωπεύεις. […]
Ο Σεφέρης, είναι ένας ποιητής που δένεται βουβά, πεισματικά, με κάθε τι που το ζει άμεσα, που το νοιώθει για δικό του. Γι’ αυτό, είναι ο λιγώτερο αφηρημένος ποιητής μας. Δεν ονειρεύεται, γιατί πάντα κυττάζει εταστικά και αινιγματικά κάτι το συγκεκριμένο. Ο δεσμός του με το συγκεκριμένο, γνώρισμα κατ’ εξοχήν καλλιτεχνικό, ίσως να είναι ένα από τα κίνητρα που τον έκαναν να γυρεύει τη λιτότητα, τη λιτότητα που είναι η ουσία του αντικειμένου, η ακρίβειά του, του αντικειμένου που χωρίς αυτό, δεν είναι νοητή η λειτουργία της ύπαρξης. Το άπαντο των απαιτήσεών του, είναι αυτή η λιτότητα. Φαίνεται λίγο, κι όμως αν το σκεφτούμε πιο βαθειά, είναι το μέγιστο για έναν ποιητή΄ και είναι το μέγιστο, γιατί μόνο αυτό μπορεί να τον σώσει από την αμορφία, τη σχηματοποίηση και την άσκοπη στιχογραφία:
Δεν θέλω παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί ετούτη η χάρη.
Γιατί και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές που σιγά-σιγά βουλιάζει
και την τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολύ που φαγώθηκε από τα μαλάματα το πρόσωπό της
κι’ είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά.
Αυτή τη χάρη της απλότητας, την έχει ο Σεφέρης. Είναι το έπαθλο μιας αυστηρής συνείδησης καλλιτέχνη και μιας μεγάλης παιδείας που ξεκινάει από τη βραχυλογία των αρχαίων για να περάσει από το Σολωμό, το Μακρυγιάννη, και να τελειώσει με τη λιτότητα του Καβάφη και την υπαινικτικότητα του Έλιοτ. Αλλά πρόκειται για μια απλότητα που αναλύεται σε πολλούς κύκλους. Είναι πυκνή από πλήθος λογοτεχνικές ουσίες – όμως αφομοιωμένες σε μια γλώσσα σταθερή, που ποτέ δεν τρέμει, δε μπερδεύεται, δε δανείζεται χειρονομίες από την καθαρεύουσα, επειδή ποτέ δεν ποζάρει. Πόζα θα πει να κάνεις κάτι άλλο από κείνο που είσαι, επειδή μ’ αυτό που είσαι δε μπορείς να δηλωθείς.
Γ. Σεφέρη/Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης).
Η αγάπη του Σεφέρη στην καθάρια δημοτική λαλιά, η προσήλωση που της δείχνει, είναι μια από τις μεγάλες αρετές του. Σ’ εποχές που τόσο εύκολα σπάνε τα φράγματα, ο Σεφέρης κράτησε αρράγιστο, άσπαστο το φράγμα της γλώσσας. Είναι ένα ιδανικό που το κράτησε από τα μεγάλα πρότυπα που τον ανάθρεψαν. Κατόρθωσε να γλυτώσει κι’ από τις παγίδες και τις γλωσσικές δαγκάνες του Καβάφη, και να κρατήσει απ’ αυτόν μόνο το δίδαγμα της προσήλωσης στο συγκεκριμένο. Έμεινε πιστός στο άσπρο μάρμαρο της φυσικής ελληνικής λαλιάς – έμεινε εκεί πάντα στο μάρμαρο της Πεντέλης και στο πεύκο, στην έρμη ακρογιαλιά με τις γούβες στην άμμο που τις γεμίζει πνιχτά το αρμυρό κύμα. Όχι για λόγους ηδονής, αλλά για την έκφρασή τους, που είναι μια ηδονή ανώτερη. Εκεί που ακούει κανείς τη σιωπή – και σωπαίνει κι’ αυτός για να την ακούσει καλύτερα: «Στο περιγιάλι το κρυφό κι’ άσπρο σαν περιστέρι…».[…]
Ανδρέας Καραντώνης, Η Καθημερινή, 25 και 26 Οκτωβρίου 1963