Η 28η Ιουνίου 1939 ήταν διπλή επέτειος: συμπληρώνονταν 25 χρόνια από τη δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου της Αυστρίας και της συζύγου του στο Σαράγεβο, και 20 χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης των Βερσαλλιών – δηλαδή, από την έναρξη και τη λήξη του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου.
Με αφορμή την επέτειο, ο Αντρέ Ταρντιέ, πρώην πρωθυπουργός της Γαλλίας, από τους στενότερους συνεργάτες του Κλεμανσό και εις εκ των πρωτεργατών της Διασκέψεως Ειρήνης των Παρισίων, δημοσιεύει 16 άρθρα στα οποία αφηγείται τις παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στη σύνταξη των όρων της Συνθήκης Ειρήνης των Βερσαλλιών· τα κείμενα αυτά φιλοξενήθηκαν στις στήλες της Καθημερινής τον Ιούλιο του 1939. Ο Ταρντιέ εστιάζει κυρίως στις αντιπαραθέσεις που είχαν πρωτίστως ο Γάλλος πρόεδρος Ζορζ Κλεμανσό και ο Βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ κατά τις συναντήσεις των Τεσσάρων (Γαλλία, Βρετανία, ΗΠΑ, Ιταλία) σχετικά με την αυστηρότητα των όρων που θα επέβαλαν στη Γερμανία, και επιχειρεί να αποκαταστήσει τον Κλεμανσό που κατηγορήθηκε από τον Λόιντ Τζορτζ για «αδιάλλακτη εκδικητικότητα», αποκαλύπτοντας ότι ο τελευταίος ήταν στην πραγματικότητα αυτός που επέμενε υπέρ των ταπεινωτικών όρων για τη Γερμανία. Το κεντρικό ερώτημα που διερευνά ο Ταρντιέ είναι κατά πόσον η διαμόρφωση των ευρωπαϊκών συνόρων και οι ταπεινωτικοί όροι που επιβλήθηκαν στη Γερμανία από τους Τέσσερις ευθύνονταν για τη νέα κατάσταση στην Ευρώπη που βρισκόταν στο κατώφλι ενός δεύτερου παγκοσμίου πολέμου.
Προς τη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων
Καθ’ όλον το διάστημα του πολέμου ο Διασυμμαχικός μηχανισμός, ο οποίος επρόκειτο να κληθή κατόπιν να κατασκευάση την ειρήνην, είχε γνωρίσει –αγνώστους ευτυχώς εις το κοινόν– καθυστερήσεις εις την ομαλήν λειτουργίαν του. Όλοι ήθελον να κτυπήσουν την Γερμανίαν αλλ’ έκαστος ήθελε να την κτυπήση προς ίδιον μόνον όφελος.
Τους λαούς, οι οποίοι, συμμαχήσαντες συνεπολέμουν, ήνωσαν περισσότεραι αναμνήσεις πολέμου παρά αναμνήσεις ειρηνικής διαβιώσεως. Διά να μην αναφέρωμεν παρά την Γαλλίαν και την Μεγάλην Βρεταννίαν, αι χώραι αύται ευρίσκοντο εις εμπόλεμον κατάστασιν από του 1688 μέχρι του 1815, επί 61 όλα έτη εις διάστημα εκατόν είκοσι επτά ετών. Όλοι οι άλλοι Σύμμαχοι είχον ζήσει ο καθείς εις την χώραν του, με διαφορετικάς βλέψεις, δημιουργησάσας αντιτιθέμενα συμφέροντα.
Ο Κλεμανσώ είπε σχετικώς πράγματα, τα οποία ενώ όλος ο κόσμος έπρεπε να ενθυμήται δυστυχώς τα έχει λησμονήσει:
«Η νοοτροπία των Συμμάχων μας –είπε– δεν είναι κατ’ ανάγκην και ιδική μας νοοτροπία… Τι θέλετε; Καθείς εκ των λαών μας ζη μέσα εις τα πλαίσια της ιστορίας του.
»Ούτε ένας Άγγλος, ούτε εγώ, ούτε κανείς θα εξαρτήση τον τρόπον που σκέπτεται από μίαν πρόσκαιρον συμμαχίαν μ’ ένα ξένον.
»Κατά το διάστημα του πολέμου εγνώρισα πολλάς δυσκολίας. Έγινε πολύς λόγος περί της ενότητος της στρατιωτικής διοικήσεως. Η ενότης αυτή επετεύχθη μετά μεγίστας δυσκολίας. Η μεγαλυτέρα όμως υπήρξε εις το να την αποφασίσωμεν, αυτήν την ενιαίαν διοίκησιν και η δυσκολία αυτή οφείλεται των Συμμάχων, περί των οποίων ωμίλησα προηγουμένως.
»Η Διάσκεψις της Ειρήνης ουδέν άλλο έκαμε παρά να μας κληροδοτήση τας διαφοράς αντιλήψεων, τας οποίας και αυτή εκληρονόμησεν από τας διασυμμαχικάς πολεμικάς διασκέψεις εις τας Βερσαλλίας και από τας διασυμμαχικάς επιτροπάς αι οποίαι ειργάσθησαν προ της Διασκέψεως της Ειρήνης.
»Πώς θέλετε ν’ αρνηθή ένας πολίτης την ιστορίαν του την στιγμήν μάλιστα κατά την οποίαν θυσιάζει όλον το αίμα των συμπολιτών του διά να διατηρήση αυτήν την ιστορίαν;
»Είναι παντελώς αδύνατον».
Η Ειρήνη η οποία ηκολούθησε τον καταπληκτικόν εκείνον πόλεμον υπήρξε και αυτή καταπληκτική.
Η ειρήνη εκείνη δεν έχει ομοίαν της εις την Ιστορίαν. Άλλοτε μετέθετον απλώς τα σύνορα εις ωρισμένα σημεία του χάρτου. Επέβαλλον επανορθώσεις μερικών εκατομμυρίων. Τα πέντε δε δισεκατομμύρια τα οποία είχεν επιβάλει η Γερμανία εις την Γαλλίαν το 1871 είχον φανή πόσον τερατώδες.
Κατά το 1919 ειργάσθημεν επί άλλης κλίμακος. Επρόκειτο να ανατραπή ολόκληρος ο χάρτης του κόσμου. Επρόκειτο να υποταχθή η Γερμανία και να υποχρεωθή εις επανόρθωσιν των ζημιών που είχε προκαλέσει. Και το ζήτημα αυτό ήτο ζήτημα που δεν απήτει ολίγους μήνας αλλά δεκάδας μηνών διά να ρυθμισθή. Επρόκειτο να πραγματοποιηθούν οι βασικοί σκοποί της Δικαιοσύνης και της ελευθερίας, οι οποίοι είχον φανατίσει τους λαούς. Επρόκειτο χάριν της ειρήνης, να διατηρηθή η μεταξύ των Συμμάχων φιλία, η φιλία η οποία είχε δώσει την νίκην.
Αυτοί ήσαν οι σκοποί της Διασκέψεως των Παρισίων, αλλά το εγχείρημα της πραγματοποιήσεώς των δεν ήτο εύκολον. […]
Υπεστηρίχθη, εν πρώτοις, ότι έπρεπεν οι Σύμμαχοι να είχον συμφωνήσει προ του τέλους του πολέμου επί όλων των ουσιωδών όρων της ειρήνης την οποίαν θα επέβαλλον εις την Γερμανίαν. Οι ανόητοι που υπεστήριζαν αυτήν την ιδέαν δεν είχον παρακολουθήσει την εξέλιξιν του πολέμου.
Να κάμωμεν την ειρήνην ενώ ακόμη διεξήγετο ο πόλεμος; Έπρεπε κατ’ αρχήν να είμεθα βέβαιοι ότι θα εκερδίζομεν. Εν τούτοις, κατά Ιούλιον του 1918, τέσσαρας μήνας προ της Ανακωχής με τον εχθρόν επί του Μάρνη και τους Παρισίους υπό τα γερμανικά τηλεβόλα το ολιγώτερον βέβαιον ήτο η νίκη. […]
Εκείνοι, οι οποίοι, όπως εγώ, παρεκάθησαν εις τας κατά τον πόλεμον Διασυμμαχικάς Διασκέψεις, εκείνοι οι οποίοι γνωρίζουν τας συζητήσεις του 1918 είτε διά την εκστρατείαν της Ανατολής είτε διά τον αριθμόν των βρεταννικών μεραρχιών, αι οποίαι θα απεστέλλοντο εις το γαλλικόν μέτωπον, είτε διά τον ανεφοδιασμόν, είτε διά τας μεταφοράς των αμερικανικών στρατευμάτων και εκείνοι οι οποίοι παρεκάθησαν, τέλος, εις την Διάσκεψιν της Ειρήνης δύνανται να είπουν πόσον επικίνδυνος θα ήτο μία οιαδήποτε κατά το διάστημα του πολέμου συζήτησις επί των όρων της ειρήνης. […]
Συζήτησις περί των όρων της ειρήνης διαρκούντος του αγώνος εσήμαινε απώλειαν της νίκης.
Δεν ήτο δυνατόν χωρίς κίνδυνον διασπάσεως της Συμμαχίας να γίνη και ο πόλεμος και η ειρήνη συγχρόνως. Ό,τι μόνον ήτο δυνατόν να γίνη ήτο τούτο: να προπαρασκευασθή ιδιαιτέρως έκαστον έθνος τας αξιώσεις του και τους όρους της ειρήνης και τούτο όμως με πολλήν προσοχήν και σύνεσιν. Αυτή δε η προπαρασκευή είχε γίνει. […]
Δεν ήτο δυνατόν χωρίς κίνδυνον διασπάσεως της Συμμαχίας να γίνη και ο πόλεμος και η ειρήνη συγχρόνως. Ό,τι μόνον ήτο δυνατόν να γίνη ήτο τούτο: να προπαρασκευασθή ιδιαιτέρως έκαστον έθνος τας αξιώσεις του και τους όρους της ειρήνης και τούτο όμως με πολλήν προσοχήν και σύνεσιν.
Εξαναδιάβασα προσφάτως τας προπαρασκευαστικάς συζητήσεις του Συνεδρίου του Βερολίνου. Συγκρινόμεναι με τας της Διασκέψεως των Παρισίων είναι σχεδόν μηδέν.
Η Διάσκεψις του 1919 υπήρξε το καλύτερον ωπλισμένον Συνέδριον εις την παγκόσμιον Διπλωματικήν Ιστορίαν. Ολόκληρος η εργασία της προτού καταλήξη εις οριστικά συμπεράσματα διήλθεν από πέντε στάδια.
1ον) Υπήρχον βασικώς, πεντήκοντα ειδικαί επιτροπαί, αι οποίαι συνεκρότησαν 1646 συνεδριάσεις και προέβησαν εις 26 επιτοπίους ερεύνας. Μεταξύ των μελών των συγκατελέγοντο διπλωμάται, υπουργοί, νομικοί, οικονομολόγοι, ιστορικοί, βιομήχανοι, διοικητικοί υπάλληλοι, ανώτεροι αξιωματούχοι, έμποροι, στρατιωτικοί και ναυτικοί, πολλοί των οποίων ήσαν υποδείγματα σοφίας, καλής πίστεως και καλής θελήσεως.
2ον) Υπεράνω των ειδικών ή τεχνικών αυτών επιτροπών, είχε τεθή η κεντρική επιτροπή επί των εδαφικών ζητημάτων, της οποίας προήδρευον εγώ και η οποία ανεθεώρει τα σχέδια και εχρησίμευεν ως διάμεσος μεταξύ των προηγηθέντων επιτροπών και του Συμβουλίου των υπουργών των Εξωτερικών.
3ον) Η επιτροπή των υπουργών των Εξωτερικών η οποία εισηγείτο τα θέματα εις την Επιτροπήν των Τεσσάρων.
4ον) Η Επιτροπή των Τεσσάρων η οποία συνήλθεν εις 34 κοινάς συνεδριάσεις μετά της Επιτροπής των Υπουργών των Εξωτερικών και εις άλλας 146 χωριστάς, από του Μαρτίου του 1919.
Διά να εννοήσωμεν και να παρακολουθήσωμεν την μάχην του Ιουνίου του 1919 πρέπει να παραβιάσωμεν την θύραν των Τεσσάρων και διά να διαφωτίσωμεν τα γεγονότα να αναλύσωμεν τους τέσσαρας εκείνους άνδρας.
Ήσαν τέσσαρες πτωχοί άνθρωποι, ριφθέντες εις αυτό που ο συνταγματάρχης Χάους απεκάλει «μεγάλην περιπέτειαν».
Έναν εξ αυτών τον ηγάπων με όλην μου την καρδιά, χωρίς να παραγνωρίζω τα ελαττωμάτά του. Αυτός και οι δύο άλλοι ήσαν εξαιρετικής ιδιοσυγκρασίας. Ο τέταρτος ήτο λεπτεπίλεπτος και ασθένης χαρακτήρ. Οι τρεις πρώτοι ήσαν χαλύβδινοι. Ωνομάζοντο: Κλεμανσώ, Ουΐλσων, Λόϋδ Τζωρτζ, Ορλάνδο.
Υπέφερον, κατά την εργασίαν των, από το προπατορικόν αμάρτημα της συμπτώσεως των γνωμών. Εκπροσωπούντες τέσσαρας μεγάλους λαούς και είκοσι οκτώ άλλους δεν είχον την διέξοδον της πλειοψηφίας, αυτήν την πηγήν των αδυνάτων από την οποίαν εξήλθε το σύστημα των εκλογών. Έπρεπε να είναι σύμφωνοι. Ή τουλάχιστον να έχουν το ύφος ότι είναι σύμφωνοι. Καμμία ψηφοφορία. Έπρεπε να είναι σύμφωνοι.
Καθώς δ’ εξ άλλου, εκάστη από τας αποφάσεις των είχε προπαρασκευασθή από αναριθμήτους επιτροπάς τεχνικών έπρεπεν εις την δυσκολίαν του να ευρίσκωνται σύμφωνοι να προστεθή ο κίνδυνος να διαφωνούν και με τας επιτροπάς αυτάς.
Ξαναβλέπω το τετράγωνο σαλόνι του Μπισοφσχάϊμ όπου τόσας φοράς εκλήθην να λάβω μέρος εις τας συζητήσεις των. Οι τοίχοι ήσαν πλήρεις, έως επάνω, βιβλίων. Απέναντι εις την πόρταν υπήρχεν ένα μεγάλο γραφείον, εις το οποίον δεν εκάθητο κανείς. Εις το τζάκι μία θαυμασία φωτιά. Γύρω από το τζάκι τέσσαρες πολυθρόνες. Αι τρεις απέναντι εις το παράθυρο και η άλλη εστραμμένη προς αυτάς.
Εις την πολυθρόναν που ήτο περισσότερον κοντά εις την φωτιάν εκάθητο ο Λόϋδ Τζωρτζ, ο οποίος παρ’ όλην την θερμήν του ιδιοσυγκρασίαν εφοβείτο το κρύο. Ο Λόϋδ Τζωρτζ, ζωηρός, με διαυγή σκέψιν, κυνικός, διαρκώς αντιφάσκων προς τον εαυτόν του. Αυτός ο άνθρωπος έκαμε πολύ κακόν εις την Γαλλίαν αλλά και εις την Αγγλίαν. Ποίον θέλγητρον και ποίαν ζωτικότητα είχεν ο άνθρωπος αυτός!
Εις την αμέσως κατόπιν πολυθρόναν εκάθητο ο Ουίλσων, ο οποίος δεν εσηκώνετο ποτέ. Με τα χέρια ακίνητα και το σώμα καθηλωμένον εις το στήριγμα της πολυθρόνας, με το χαμόγελον ωχρόν εις το ωχρόν του πρόσωπον είχε το ύφος του ανθρώπου που μελετά τους άλλους. Ρωμαλέος πουριτανισμός διέκρινε τας παρατηρήσεις του που ήσαν πάντοτε πλήρεις από αμερικανικόν ρεαλισμόν. Αλλ’ ήτο τιμιώτατος άνθρωπος ο Ουίλσων.
Ο Κλεμανσώ δεν εκινείτο επίσης. Με το μαύρο του μεταξωτό σκουφάκι ωμίλει ολιγώτερον από τους δύο αγγλοσάξωνας. Κάθε τόσο όμως υπεστήριζε τας αντιλήψεις του με αφάνταστον βιαιότητα και θαυμασίαν επιλογήν επιχειρημάτων, την αξίαν των οποίων θα κρίνη ο αναγνώστης μετ’ ολίγον. Ωμίλει πάντοτε γαλλιστί.
Με την πλάτην γυρισμένην προς το φως, απέναντι των τριών άλλων, ο Ορλάνδο ωνειροπόλει το Φιούμε και δεν έλεγε τίποτε. Σε δύο καθίσματα οι γραμματείς. Ο Γάλλος Πωλ Μαντόνν και ο Άγγλος Μώρις Χάνκεϋ. Ο Χάνκεϋ είναι σήμερον εις εκ των διευθυντών του Σουέζ. Ο Μαντόνν δεν είναι. Η Μεγάλη Βρεταννία γνωρίζει να αμείβη τους καλούς της υπηρέτας. Η Γαλλία δεν γνωρίζει.
Ενώ οι άνδρες εκείνοι κατεσκεύαζαν την Ειρήνην ήτο ανάγκη να κυβερνούν συγχρόνως και την Ευρώπην μέγα μέρος της οποίας ευρίσκετο εις εμπόλεμον κατάστασιν. Δεν διεξήγοντο μόνον εις την Ρωσσίαν μάχαι, αλλά και εις την Ρουμανίαν, εις την Πολωνίαν, εις την Ουγγαρίαν, την Τσεχοσλοβακίαν και κάποτε-κάποτε και εις αυτήν την Γερμανίαν.
Έπρεπεν εξ άλλου να διευθύνουν τα αναρίθμητα όργανα τα οποία είχον προκύψει από την διακοπήν των επιχειρήσεων, την επιτροπήν της Ανακωχής του Σπα, το Ανώτατον Οικονομικόν Συμβούλιον, το Ναυτικόν Συμβούλιον και μερικά άλλα. Έπρεπε να μεριμνούν διά τον επισιτισμόν της Γερμανίας, της Πολωνίας, της Βαυαρίας, της Αυστρίας. Η αναρχουμένη Ευρώπη είχεν ανάγκην διαιτητών.
Η πολλαπλή αυτή εργασία διεξήγετο υπό τα καχύποπτα βλέμματα ενός Τύπου, ο οποίος ισχυρίζετο ότι γνωρίζει τα πάντα και κατηγόρει την σιωπήν των ιθυνόντων. […]
Ο Τύπος κατώρθωνε να βάζη τας αντιπροσωπείας των διαφόρων κρατών να διαπληκτίζωνται μεταξύ των. Την μίαν ημέραν κραδαίνων ο Λόϋδ Τζωρτζ ένα φύλλον της «Ηχούς των Παρισίων» διεμαρτύρετο, κραυγάζων, και την άλλην ημέραν με ένα φύλλον του «Βήματος της Νέας Υόρκης» εις τας χείρας αντεπετίθετο ο Κλεμανσώ.
Υπήρχον, τέλος, τα Κοινοβούλια. Ο Λόϋδ Τζωρτζ δεν ηδύνατο, εν τούτοις, να έχη πολλά παράπονα εναντίον των ιδικών του. Οι Άγγλοι περιωρίζοντο εις μερικάς επερωτήσεις. Αντιθέτως ο Ουίλσων εγνώριζεν ότι το Κογκρέσσον προσεπάθει να του κόψη τα πόδια.
Ο Κλεμανσώ με τας απεργίας και τας συνεχείς εκκλήσεις διά την αποστράτευσιν ευρίσκετο εις την χειροτέραν θέσιν. Προπαρεσκευάζετο η ανατροπή του εις τα 1920…
Εν πάση περιπτώσει διαφωνούντες, αλλά μη διακόπτοντες τας συνεννοήσεις οι τέσσαρες άνδρες είχον κατορθώσει να φέρουν εις πέρας ένα τεράστιον έργον. […]
Οι Άγγλοι περιωρίζοντο εις μερικάς επερωτήσεις. Αντιθέτως ο Ουίλσων εγνώριζεν ότι το Κογκρέσσον προσεπάθει να του κόψη τα πόδια. Ο Κλεμανσώ με τας απεργίας και τας συνεχείς εκκλήσεις διά την αποστράτευσιν ευρίσκετο εις την χειροτέραν θέσιν. Προπαρεσκευάζετο η ανατροπή του εις τα 1920…
Προ της τραγικής κρίσεως του Ιουνίου, σκοπός δε των παρόντων άρθρων είναι να περιγράψω την κρίσιν αυτή, η Διάσκεψις είχε γνωρίσει ήδη μερικάς άλλας. […]
Αλλ’ ιδού τα βασικά σημεία των διαφωνιών:
1ον) Ο αφοπλισμός της Γερμανίας. (Υποχρεωτική θητεία ή εθελοντικός στρατός. Αριθμός ανδρών).
2ον) Κατάληψις της αριστεράς όχθης του Ρήνου. (Διαρκής άρνησις της Αγγλίας από Δεκεμβρίου 1918 έως Μαρτίου 1920. Προσφορά της 14ης Μαρτίου να αντικατασταθή η κατάληψις διά της Αγγλοαμερικανικής Συμμαχίας. Άρνησις του Κλεμανσώ. Συμφωνία της 20-22 Απριλίου).
3ον) Καθεστώς των μεταλλείων και της περιοχής του Σάαρ.
4ον) Συζήτησεις διά τα πολωνικά σύνορα, τα οποία η Αγγλία επέμενε να περιορίση εις το ελάχιστον, διότι εις την Πολωνίαν έβλεπε το κυριώτερον όργανον της γαλλικής κυριαρχίας εις την Ευρώπην.
Οξύταται συζητήσεις διεξήχθησαν ωσαύτως διά την συμμετοχήν της Γερμανίας εις την ΚΤΕ, διά τα κτήματα του γερμανικού δημοσίου εις Αλσατίαν και Λωρραίνην, τα οποία ήθελον να μας αναγκάσουν να πληρώσωμεν, διά τον λιμένα του Kehl, διά τα προληπτικά μέτρα του οικονομικού ανταγωνισμού, ο οποίος επρόκειτο να επαναρχίση μεταξύ μιας ανεπάφου Γερμανίας και μιας ερημωμένης Γαλλίας.
Δεν ομιλώ διά τας περιπλοκάς εις τας οποίας δεν είχεν αναμιχθή αμέσως η Γαλλία: την ιταλοαμερικανικήν διά την Αδριατικήν, την Αγγλοβελγικήν διά την πρωτοπραξίαν επί των επανορθώσεων, την αγγλοαμερικανικήν διά την κατανομήν του εκτοπίσματος των πολεμικών στόλων.
Και το δράμα προανηγγέλθη…
Η Καθημερινή, 2 Ιουλίου 1939
Η μονομαχία Κλεμανσό – Λόιντ Τζορτζ
Ήδη από του Μαΐου του 1919 ο Λόϋδ Τζωρτζ ηρώτα απεγνωσμένως:
― Αλλά θα τους καταφέρωμεν να υπογράψουν;
Ο στρατηγός Σματς, της Νοτιοαφρικανικής Ενώσεως και ο κ. Κέυνες, εμπειρογνώμων επί των δημοσιονομικών ζητημάτων τού είχαν χώσει μέσα στο κεφάλι ανοήτους φόβους. Και επανελάμβανε καθημερινώς:
― Μας χρειάζεται μία γερμανική κυβέρνησις που θα ήτο εις θέσιν ν’ αναλάβη την ευθύνην να υπογράψη. Η Κυβέρνησις που κατέχει αυτήν την στιγμήν την αρχήν εις το Βερολίνον είναι σκιά κυβερνήσεως. Εάν οι όροι μας είναι υπερβολικά βαρείς, θ’ ανατραπή. Και εν τοιαύτη περιπτώσει θα έχωμε να κάμωμε με τον Μπολσεβικισμό.
Περί τα τέλη Μαρτίου αυτή η έμμονος ιδέα του Λόϋδ Τζωρτζ είχε καταστή τόσον σοβαρώς επικίνδυνος διά την ειρήνην ώστε ο Κλεμανσώ ηναγκάσθη να μου υπαγορεύση ένα υπόμνημα προς τον Λόϋδ Τζωρτζ, κατά την υπαγόρευσιν του οποίου ο Τίγρις άφριζεν από τον θυμόν του. Έγραφα προς τον Άγγλον πρωθυπουργόν:
Το από 26ης μαρτίου υπόμνημα του κ. Λόϋδ Τζωρτζ περιλαμβάνει δύο ειδών εγγύησεις:
«Εγγυήσεις ολοκληρωτικάς και οριστικάς, (παραχώρησις εις τους Συμμάχους των γερμανικών αποικιών, παράδοσις του γερμανικού πολεμικού στόλου καθώς και ενός μέρους του εμπορικού στόλου του Ράϊχ, αποκλεισμός της Γερμανίας από τας αγοράς του εξωτερικού κλπ.), χάριν των ναυτικών λαών οι οποίοι δεν υπέστησαν γερμανικάς εισβολάς.
»Αντιθέτως διά τας χώρας της ηπειρωτικής Ευρώπης, δι’ εκείνας δηλαδή αι οποίαι υπέφερον περισσότερον από τον πόλεμον το υπόμνημα του κ. Λόϋδ Τζωρτζ περιλαμβάνει μη ικανοποιητικάς εγγυήσεις. (Περιορισμόν των εδαφικών αξιώσεων της Πολωνίας και της Βοημίας, αμυντικάς εγγύησεις διά την Γαλλίαν, μεταλλεία του Σάαρ κλπ.).
»Είναι προφανής η ανισότης που δημιουργείται εκ των εγγυήσεων τούτων και η ανισότης αυτή θα ηδύνατο να έχη δυσμενή επιρροήν εις τας μετά τον πόλεμον σχέσεις των Συμμάχων αι οποίαι έχουν πολύ μεγαλυτέραν σημασίαν από τας μετά τον πόλεμον σχέσεις μεταξύ αυτών και της Γερμανίας».
Εξέθετον εν συνεχεία τας βασικάς μας αντιλήψεις επί της ειρήνης, ο δε Κλεμανσώ, όταν του εδιάβασα το κείμενον, εκτύπησε με χαρά τα χέρια του κραυγάζων:
― Μάλιστα! Αυτό είναι καλό.
Και έγραφα εις το υπόμνημα εκείνο μεταξύ των άλλων:
«Ο κ. Λόϋδ Τζωρτζ φοβείται, μήπως ιδιαιτέρως σκληροί εδαφικοί όροι επιβαλλόμενοι εις την Γερμανίαν συντελέσουν εις την ικανοποίησιν των βλέψεων του Μπολσεβικισμού. Αλλά δεν υπάρχουν άρα γε λόγοι να φοβούμεθα μήπως η ιδική του μέθοδος μάλλον οδηγήση εις το αποτέλεσμα αυτό;
»Η Διάσκεψις απεφάσισε να δημιουργήση ένα ωρισμένον αριθμόν νέων κράτων. Ημπορούμεν άρα γε να θυσιάσωμεν τα εν λόγω κράτη, προσφέροντες εις αυτά σύνορα απαράδεκτα;
»Εάν οι λαοί που θ’ αποτελέσουν τα κράτη ταύτα –την Πολωνίαν και την Βοημίαν– αντεστάθησαν μέχρις ώρας εις τον Μπολσεβικισμόν, τούτο οφείλεται εις το εθνικόν των φρόνημα.
»Εάν θίξωμεν αυτό το εθνικόν φρόνημα, ο Μπολσεβικισμός θα εύρη εις τους εν λόγω λαούς εύκολον λείαν.
»Η πολιτική της γαλλικής Κυβερνήσεως σκοπόν έχει να βοηθήση αποφασιστικώς τους νεαρούς λαούς, στηριζομένη εις ό,τι φιλελεύθερον στοιχείον υπάρχει εις την Ευρώπην και να μη ζητήση όπως με ιδικά των έξοδα επιβληθούν όροι εις την Γερμανίαν σκοπούντες εις την ναυτικήν, αποικιακήν και εμπορικήν της καταστροφήν.
»Την στιγμήν, λοιπόν, κατά την οποίαν αφαιρούνται εξ ολοκλήρου και οριστικώς από την Γερμανίαν αι αποικίαι της με την δικαιολογίαν ότι επέδειξε σκληράν συμπεριφοράν, έναντι του ιθαγενούς στοιχείου με ποίον δικαίωμα θα αρνηθώμεν εις την Πολωνίαν και εις την Βοημίαν σύνορα φυσιολογικά επειδή και μόνον επί του εδάφους των έχουν εγκατασταθή Γερμανοί, πρωτοπόροι του παγγερμανισμού;
»Επιμένετε επί της ανάγκης να συναφθή μία ειρήνη, η οποία να φανή εις τους Γερμανούς ως ειρήνη δικαία… Πρέπει όμως αυτή η ιδέα της Δικαιοσύνης να γίνη αντιληπτή όχι μόνον από τους εχθρούς, αλλά επίσης και προ πάντων από τους Συμμάχους…».
Και συμπέρανα βέβαιος ότι θα έκαμνα τον Ουαλλόν πολιτικόν να κοκκινήση:
«Ο τελευταίος πόλεμος δεν υπήρξε διά την Γερμανίαν παρά πόλεμος ευρωπαϊκός… Της αφαιρούν όμως όλας της τας αποικίας, όλον της τον πολεμικόν στόλον, μέγα μέρος του εμπορικού της στόλου, τας εξωτερικάς αγοράς επί των οποίων αύτη εκυριάρχει.
»Της καταφέρουν το πλέον αισθητόν εις αυτήν πλήγμα· και όμως: πιστεύουν ότι με μερικάς συνοριακάς μεταβολάς θα την καθησυχάσουν… Ναυτικάς, αποικιακάς και εμπορικάς ευκολίας πρέπει αντιθέτως να της προσφέρωμεν.
»Αλλά το υπόμνημα του κ. Λόϋδ Τζωρτζ δεν αναφέρει παρά μόνο εδαφικάς ευκολίας εις την Ευρώπην».
Όταν ο Λόϋδ Τζωρτζ έλαβε με την υπογραφήν «ΚΛΕΜΑΝΣΩ» αυτό το χαρτί ήρχισε να φωνάζη ότι ήτο «επιστολή του Καραγκιόζη» και ότι δεν θα απήντα. Συμπέρασμα: το πλήγμα είχε καταφερθή. Ο Ουαλλός θα υπεχώρει. […]
Όταν ο Λόϋδ Τζωρτζ έλαβε με την υπογραφήν «ΚΛΕΜΑΝΣΩ» αυτό το χαρτί ήρχισε να φωνάζη ότι ήτο «επιστολή του Καραγκιόζη» και ότι δεν θα απήντα. Συμπέρασμα: το πλήγμα είχε καταφερθή.
Αι πρώται απαντήσεις της Γερμανίας εις τους όρους της Ειρήνης έφθασαν από τας Βερσαλλίας εις Παρισίους μετά την 15ην Μαΐου. Αρχικώς αι απαντήσεις ήσαν αόριστοι και αρνητικαί.
Ολίγας ημέρας αργότερον κατόπιν ενός ταξιδίου του εις Λονδίνον ο κ. Λόϋδ Τζωρτζ επανήλθεν εν μέσω ημών εις κατάστασιν ανεκφράστου νευρικότητος. Αι αντιρρήσεις του Μαρτίου επανελήφθησαν εκατονταπλάσιαι.
Αρχικώς τας ενεπιστεύθη εις ένα έκαστον των συνεργατών του και εις ιδιωτικάς μετ’ αυτών συνομιλίας. Εκατηγόρει τον εαυτόν του ότι είχε δεχθή να επιβληθούν πολύ βαρείς όροι εις την Γερμανίαν· και λησμονών ότι είχε θέσει την υπογραφήν του εις το κείμενον της 7ης Μαΐου το επιδοθέν εις τους Γερμανούς, ήτο έτοιμος να ανατρέψη το περιεχόμενόν του από αρχής μέχρι τέλους.
Άλλοτε εύρισκεν επιχειρήματα εις την αντίδρασιν των μελών της Κυβερνήσεώς του, την οποίαν, εν τούτοις, ώφειλε να είχεν ερωτήση ενωρίτερον, άλλοτε, εις τον περίφημον αυτόν μύθον ο οποίος καλείται Κοινή Γνώμη και εκτυπούσε το στήθος του κραυγάζων:
― Ηπατήθην. Υπεχώρησα πολύ γρήγορα.
Αυτός ο οποίος ολίγους μήνας προηγουμένως εζήτει να κρεμασθή ο Κάιζερ, αυτός ο οποίος εφώναζεν ότι πρέπει να κτυπηθή οριστικώς και κατακέφαλα ο γερμανικός μιλιταρισμός, αυτός ο οποίος τόσας φοράς είχεν επαναλάβει ότι θα έκαμνε την Γερμανίαν να πληρώση τας επανορθώσεις μέχρι τελευταίου λεπτού, ήρχιζε τώρα να συνηγορή υπέρ της Γερμανίας με τον ίδιον πλούτον επιχειρημάτων με τα οποία την ενεκάλει ενώπιον του κόσμου την προηγουμένην.
[…] Ο Λόϋδ Τζωρτζ […] επανελάμβανε συνεχώς:
― Εγώ, σας το λέγω, δεν θα υπογράψουν!
Αυτός ο συνήθως τόσον θελκτικός συνδαιτυμών είχε γίνει τώρα βαρύς και πειρακτικός. Έφθασε μάλιστα να μου είπη:
― Μήπως είσθε σεις που επηρεάζετε τον Κλεμανσώ να μην υποχωρήση;
Εγέλασα πλατειά και του είπα:
― Δεν θα μας κάμετε να υποχωρήσωμεν ούτε τον ένα ούτε τον άλλον. Διότι τώρα πλέον έχετε υπογράψει.
Απήντησε με μίαν βλασφημίαν την οποίαν ο σεβασμός μου προς τους Άγγλους αναγνώστας μου επιβάλλει να μην αναφέρω. […]
Η Συνθήκη βεβαίως, δεν είχεν ακόμη υπογραφή και μέχρις ότου την υπογράψουν οι Γερμανοί τίποτε δεν ήτο οριστικόν. Η Γαλλία όμως δεν επετρέπετο να έχη δικαίωμα να πιστεύη ότι οι όροι της ειρήνης οι τόσον επιμελώς μελετηθέντες και τόσας συζητήσεις προκαλέσαντες, ήτο δυνατόν να ανατραπούν από τους ιδίους τους Συμμάχους της. […]
Η Καθημερινή, 3 Ιουλίου 1939
Η συμφωνία των Τεσσάρων
Όσον αφορά την κατοχήν της Ρηνανίας οι όροι, οι επιδοθέντες την 7ην Μαΐου εις τους Γερμανούς έμειναν ανέπαφοι.
Προσετέθη εις αυτούς, χωρίς επί τούτου να διεξαχθή η παραμικρά συζήτησις μεταξύ των Συμμάχων, η διαρκής ουδετεροποίησις της αριστεράς όχθης και περιοχής βάθους 50 χιλιομέτρων εκ της δεξιάς. Η ούτως ασφαλισθείσα διά την Γαλλίαν προστασίαν ήτο πλήρης, υπό της προϋπόθεσιν βεβαίως ότι η Γαλλία θα ηδύνατο να την διατηρήση.
[…] Άπαξ επιτευχθείσης της κατοχής χάρις εις τον Κλεμανσώ, οι πάντες επεζήτουν να λάβουν μέρος εις αυτήν.
Η σχετική προσπάθεια ήρχισε την 3ην Ιουνίου κατά το απόγευμα εκ μέρους του Βελγίου, το οποίον μέχρι της ώρας εκείνης δεν είχε λάβει καμίαν θέσιν εις το ζήτημα. Οι αντιπρόσωποί του δεν μας είχον προσφέρει την παραμικράν βοήθειαν. Ο βασιλεύς Αλβέρτος είχεν έλθει αεροπορικώς από τας Βρυξέλλας την 4ην Απριλίου διά να είπη εις τους Τέσσαρας ότι δεν ήτο υπέρ μιας πολυχρονίου κατοχής.
Η ούτως ασφαλισθείσα διά την Γαλλίαν προστασίαν ήτο πλήρης, υπό της προϋπόθεσιν βεβαίως ότι η Γαλλία θα ηδύνατο να την διατηρήση. […] Άπαξ επιτευχθείσης της κατοχής χάρις εις τον Κλεμανσώ, οι πάντες επεζήτουν να λάβουν μέρος εις αυτήν.
Την 3ην Ιουνίου όμως η σκηνοθεσία ήλλαξε:
Σερ Μώρις Χάνκεν: Η βελγική αποστολή ήκουσε να γίνεται λόγος περί της επιτροπής που συνεστήσατε διά την σύνταξιν της Συμβάσεως, την σχετικήν με το καθεστώς της κατοχής της Ρηνανίας. Η αποστολή αύτη ζητεί όπως το Βέλγιον εκπροσωπηθή είς την εν λόγω επιτροπήν.
Έπειτα από μίαν σύντομον ανταλλαγήν γνωμών απεφασίσθη όπως κληθή το Βέλγιον να γνωρίση τα αιτήματά του.
Την 16ην Ιουνίου ήλθεν η σειρά της Ιταλίας να ζητήση όπως αντιπροσωπευθή εις τον στρατόν της κατοχής.
[…] Ο βαρώνος Σοννίνο, υπουργός των Εξωτερικών της Ιταλίας […] έλεγε:
Σοννίνο: Η Ιταλία πρέπει να λάβη μέρος εις την συνθήκην την σχετικήν με την κατάληψιν της αριστεράς όχθης του Ρήνου.
Κλεμανσώ: Αλλά δεν θα μετάσχετε σεις εις την κατοχήν.
Σοννίνο: Μας ενδιαφέρει να έχωμεν εκεί έστω και ένα αξιωματικόν διά να πληροφορούμεθα περί του τι ακριβώς συμβαίνει.
Ουίλσων: Συμφώνως προς το Σχέδιον η Επιτροπή δεν θα έχη άλλην αποστολήν ει μη του διακανονισμού των σχέσεων μεταξύ του στρατού της κατοχής και των τοπικών αρχών.
Κλεμανσώ: Ημπορείτε να στείλετε όποιον θέλετε διά να ίδη τι συμβαίνει εις την αριστεράν όχθην του Ρήνου.
»Δεν ημπορείτε όμως να ονομάσετε έναν αξιωματικόν ως σύνδεσμον παρά διά την διατήρησιν της επαφής μεταξύ των δύο συνεργαζομένων υπηρεσιών.
»Αλλά εις την προκειμένην περίπτωσιν δεν υφίσταται η ετέρα υπηρεσία».
Σημειώ ότι 8 έτη αργότερον η Ιταλία ετήρει απέναντι της Γερμανίας την αυτήν στάσιν εχθρότητος.
Ετέθησαν όμως και άλλα προβλήματα. Ο Ουίλσων ηρώτησε:
― Ποίος θα πληρώση τα έξοδα του στρατού της κατοχής;
Κλεμανσώ: Η υπόθεσις αυτή αφορά την Γαλλίαν. Είμαι πρόθυμος εις πάσαν λογικήν λύσιν.
Λόϋδ Τζωρτζ: Πρέπει να το ειπήτε εις τους Γερμανούς.
Κλεμανσώ: Τα έξοδα του στρατού της κατοχής ουδόλως τους ενδιαφέρουν.
Λόϋδ Τζωρτζ: Μα, αυτοί θα πληρώσουν.
Κλεμανσώ: Δεν θα πληρώσουν ούτε ολιγώτερα ούτε περισσότερα. Ημείς πρέπει να εξετάσωμεν τι θα μας στοιχίση η κατοχή. Διότι τα έξοδα θ’ αφαιρεθούν από τας επανορθώσεις.
Λόϋδ Τζωρτζ: Εγώ θέλω να είπω ότι οι Γερμανοί θα υπογράψουν.
Κλεμανσώ: Και εγώ αυτό θέλω να είπω. Αλλά δεν είναι το ζήτημα των εξόδων που θα τους κάμη να υπογράψουν.
»Όπως δήποτε μας οφείλουν όλα όσα ημπορούν να πληρώσουν».
Την 23ην Ιουνίου, την 4ην απογευματινήν, την παραμονήν της ημέρας κατά την οποίαν θα υπέγραφαν οι Γερμανοί, ο Λόϋδ Τζωρτζ τούς περιπλέκει και πάλιν το ζήτημα ως προς την σύνθεσιν του στρατού της κατοχής.
Συνεζήτησαν διά μίαν ακόμη φοράν σχετικώς με τον στρατόν της κατοχής, με την Κοινωνίαν των Εθνών, το Σκάπα Φλόου, επί των μέσων διά των οποίων θα αντεμετωπίζετο άρνησις της Γερμανίας όπως υπογράψη, και τέλος όλα ετακτοποιήθησαν.
Την 23ην Ιουνίου, την 4ην απογευματινήν, την παραμονήν της ημέρας κατά την οποίαν θα υπέγραφαν οι Γερμανοί, ο Λόϋδ Τζωρτζ τούς περιπλέκει και πάλιν το ζήτημα ως προς την σύνθεσιν του στρατού της κατοχής.
Αι διατάξεις της Συνθήκης της Ειρήνης, αι αναφερόμεναι εις την κατοχήν της Ρηνανίας και την ουδετεροποίησιν ωρισμένης ζώνης, έπαυσαν, ως γνωστόν, ισχύουσαι από της 1ης Ιανουαρίου του 1935. […]
Η διηνεκής ουδετεροποίησις, άνευ τινός περιορισμού, της αριστεράς και ωρισμένου τμήματος της δεξιάς όχθης του Ρήνου είχεν γίνει δεκτή άνευ αντιρρήσεων εκ μέρους των Συμμάχων.
Η σχετική διάταξις όμως της ειρήνης ανετράπη μονομερώς παρά της Γερμανίας την 7ην Μαρτίου του 1936. Και η παραβίασις αυτή επεδεινώθη διά της κατασκευής της γραμμής Σήγκφριντ χωρίς ουδέ σκιά αντιστάσεως να εκδηλωθή εκ μέρους της Γαλλίας.
Το αυτό άλλως τε συνέβη και δι’ όλας τας λοιπάς διατάξεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών.
Αι διατάξεις αυταί εγκατελείφθησαν αμαχητί παρά της Γαλλίας.
Και δεν ημπορεί κανείς να ενθυμήται χωρίς λύπην την στιγμήν ταύτην τα νεκρά πλέον αυτά πραγμάτα διά τα οποία εν τούτοις ο Κλεμανσώ και το επιτελείον του είχον σκληρώς αγωνισθή.
Διά να φθάσωμεν εις αυτό το σημείον ηλλάξαμεν κατά τα είκοσιν έτη που επέρασαν 38 φοράς Κυβέρνησιν. Πιστεύω ότι δεν ήξιζε τον κόπον.
Η Καθημερινή, 17 Ιουλίου 1939
