Ήταν 22 Απριλίου 1915, όταν η ηρεμία της βελγικής υπαίθρου διαλύθηκε από ένα δυσοίωνο σύννεφο που παρασύρθηκε προς τα συμμαχικά χαρακώματα, αλλάζοντας για πάντα τον τρόπο με τον οποίο διεξαγόταν ο πόλεμος. Δεν επρόκειτο για ένα συνηθισμένο σύννεφο, αλλά για ένα πρασινοκίτρινο σύννεφο χλωρίου, το οποίο ήταν τοξικό για τους ανθρώπους. Η πρώτη μαζική χρήση χημικών όπλων ήταν γεγονός.
Στο Υπρ της Φλάνδρας διεξαγόταν η λεγόμενη Δεύτερη Μάχη του Υπρ, η οποία προέκυψε από ένα στρατηγικό αδιέξοδο στο Δυτικό Μέτωπο. Μέχρι το 1915, η αρχική ευφορία του πατριωτικού ενθουσιασμού είχε δώσει τη θέση της στη ζοφερή πραγματικότητα του πολέμου των χαρακωμάτων. Και η αισιοδοξία της γρήγορης νίκης είχε δώσει τη θέση της στην απογοητευτική διαπίστωση της παρατεταμένης σύγκρουσης, με τις δύο πλευρές εγκλωβισμένες σε έναν σκληρό αγώνα για την επικράτηση.
Εκείνη την άνοιξη, ο Μεγάλος Πόλεμος βρισκόταν ακόμη σε τέλμα, έχοντας μετατραπεί σε έναν εξαντλητικό πόλεμο φθοράς, χωρίς καμία από τις δύο πλευρές να είναι σε θέση να επιτύχει μια αποφασιστική νίκη. Επιδιώκοντας να θέσει τέλος σε αυτό το αδιέξοδο, η γερμανική Ανώτατη Διοίκηση επινόησε ένα σχέδιο για την εξαπόλυση ενός νέου όπλου εναντίον των οχυρωμένων συμμαχικών δυνάμεων.
Τη μοιραία αυτή ημέρα, τα ανυποψίαστα συμμαχικά στρατεύματα πιάστηκαν απροετοίμαστα καθώς το τοξικό αέριο κατέκλυσε τις θέσεις τους, προκαλώντας πανικό και σύγχυση. Με τα πνευμόνια τους να καίνε και τα μάτια τους να δακρύζουν, πολλοί υπέκυψαν στην ασφυκτική δράση του χλωρίου, ενώ άλλοι έφυγαν τρομοκρατημένοι, αφήνοντας κενά στην αμυντική γραμμή.
Η ιδέα για τη χρήση χημικών όπλων αποδόθηκε κυρίως στη γερμανική στρατιωτική ηγεσία, και συγκεκριμένα στον Γερμανό αρχηγό του Γενικού Επιτελείου, Έριχ φον Φάλκενχαϊν, και στον υφιστάμενό του, στρατηγό Φριτς Χάμπερ. Ο Χάμπερ, γνωστός χημικός πριν από τον πόλεμο, επικεντρώθηκε στην έρευνα που θα μπορούσε να συμβάλει στις πολεμικές επιχειρήσεις της χώρας του· διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη χημικών όπλων για στρατιωτική χρήση. Στο Υπρ, υποστήριξε τη χρήση του χλωρίου ως όπλου, πιστεύοντας ότι θα μπορούσε να σπάσει το αδιέξοδο στο Δυτικό Μέτωπο και να προσφέρει στρατηγικό πλεονέκτημα στις γερμανικές δυνάμεις (ο Χάμπερ, έμελλε να βραβευτεί με το Νόμπελ Χημείας το 1918 για το έργο του στη σύνθεση της αμμωνίας).
Παρά τους όποιους ηθικούς ενδοιασμούς, ο Φάλκενχαϊν και άλλοι υψηλόβαθμοι Γερμανοί αξιωματούχοι ενέκριναν το σχέδιο εξαπόλυσης του αερίου χλωρίου εναντίον των συμμαχικών στρατευμάτων στο Υπρ, σηματοδοτώντας την πρώτη μεγάλης κλίμακας χρήση χημικών όπλων στον σύγχρονο πόλεμο. Πριν από τη Δεύτερη Μάχη του Υπρ, είχαν υπάρξει περιορισμένες περιπτώσεις χημικού πολέμου κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά δεν συγκρινόταν με την κλίμακα αυτού που συνέβη στο Υπρ. Οι Γερμανοί είχαν πειραματιστεί με χημικές επιθέσεις μικρής κλίμακας χρησιμοποιώντας δακρυγόνα και ερεθιστικές ουσίες σε προηγούμενες μάχες, αλλά αυτές δεν ήταν τόσο αποτελεσματικές ή τόσο θανατηφόρες όσο το αέριο χλώριο. Η χρήση δηλητηριωδών αερίων στο Υπρ σήμανε την αρχή ενός σκοτεινού και πρωτοφανούς κεφαλαίου στα χρονικά του πολέμου. Έκανε πραγματικότητα φρικαλεότητες προηγουμένως αδιανόητες, παραβιάζοντας τους κανόνες των πολιτισμένων συγκρούσεων.
Ωστόσο, παρά τον αρχικό χάος που επικράτησε στις τάξεις των Συμμάχων, οι Γερμανοί δεν κατάφεραν ό,τι ήλπιζαν – να κάμψουν δηλαδή εντελώς τα αντίπαλα στρατεύματα. Από τη μία, οι Γερμανοί διέθεταν σχετικά μικρό απόθεμα αερίου χλωρίου για την επίθεση, περιορίζοντας τη διάρκεια και το εύρος της. Μόλις το αρχικό σύννεφο αερίου διαλύθηκε, το πλεονέκτημα που παρείχε άρχισε να εκλείπει, επιτρέποντας στις συμμαχικές δυνάμεις να ανακάμψουν και να προσαρμόσουν την άμυνά τους. Από τη δική τους πλευρά, οι Σύμμαχοι προσαρμόστηκαν γρήγορα στην απειλή που αποτελούσε το αέριο χλώριο. Εφάρμοσαν στοιχειώδη αντίμετρα, όπως η τοποθέτηση υγρών υφασμάτων στα πρόσωπά τους και η χρήση αυτοσχέδιων αναπνευστικών συσκευών από υφάσματα εμποτισμένα με ούρα, που βοήθησαν να αμβλυνθούν σε κάποιο βαθμό οι επιπτώσεις του αερίου.
Από την άλλη, η μάχη έλαβε χώρα στο λασπώδες και βαλτώδες έδαφος της Φλάνδρας, το οποίο εμπόδισε την κινητικότητα και των δύο πλευρών και περιόρισε την αποτελεσματικότητα των επιθετικών ελιγμών. Επιπλέον, οι μεταβαλλόμενοι άνεμοι μπορούσαν να έχουν απρόβλεπτες επιπτώσεις στη διασπορά των αερίων, δυσχεραίνοντας ενδεχομένως τις γερμανικές προσπάθειες.
Οι Σύμμαχοι, υπό τη διοίκηση του στρατηγού σερ Χέρμπερτ Πλάμερ και του αντιστράτηγου σερ Τζούλιαν Μπινγκ, μπόρεσαν να ενισχύσουν γρήγορα τις θέσεις τους με νέα στρατεύματα και υποστήριξη από το πυροβολικό, ενισχύοντας τις αμυντικές τους ικανότητες και αποτρέποντας το σπάσιμοτης αμυντικής γραμμής από τους Γερμανούς. Αυτό τους επέτρεψε να διατηρήσουν τα ερείσματά τους στην κρίσιμης σημασίας Προεξοχής του Υπρ, όπως ονομάστηκε, παρά τις συνεχείς γερμανικές επιθέσεις.
Στον απόηχο της μάχης, το Υπρ ήταν ερειπωμένο, με τους δρόμους του γεμάτους από τα συντρίμμια του πολέμου και τους πεσόντες. Για τις συμμαχικές δυνάμεις, η Δεύτερη Μάχη του Υπρ λειτούργησε ως κραυγή συσπείρωσης, κινητοποιώντας την κοινή γνώμη και ωθώντας σε ανανεωμένη αποφασιστικότητα απέναντι στις αντιξοότητες της πολεμικής προσπάθειας. Ενίσχυσε την επιταγή της ενότητας και της επιμονής στην επιδίωξη της νίκης, ανεξαρτήτως κόστους. Για τις Κεντρικές Δυνάμεις, πάλι, υπογράμμισε τους κινδύνους της υπερβολικής αυτοπεποίθησης και το απρόβλεπτο του πολέμου…
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης