Ο επαναστατικός αναβρασμός στη Ρούμελη δεν διέθετε την ίδια ορμητικότητα με την Πελοπόννησο τον Μάρτιο του 1821. Το γεγονός αυτό οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην παρουσία του Αλή πασά στη γειτονική Ήπειρο, στην υπηρεσία του οποίου βρίσκονταν πολλοί από τους κλέφτες και αρματολούς της περιοχής. Οι συχνά κακές και ανταγωνιστικές σχέσεις των ενόπλων της Ρούμελης δημιουργούσαν πολλά προσκόμματα στον επαναστατικό σχεδιασμό.
Παρά τις δυσκολίες στο εγχείρημα της Επανάστασης, στις 27 Μαρτίου ο Πανουριάς, κατέλαβε τα Σάλωνα και κυρίευσε την ακρόπολή τους δεκατρείς ημέρες αργότερα. Το παράδειγμα του Πανουριά ακολούθησαν και άλλοι οπλαρχηγοί της Ανατολικής Ρούμελης, όπως ο Σκαλτσάς, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος και ο Γιάννης Γκούρας. Στα τέλη Μαρτίου κήρυξε την Επανάσταση στη Λιβαδειά ο «καλός στρατιώτης του Χριστού» Αθανάσιος Διάκος, ένας άνδρας «ελευθερόφρων λίαν, αγαθός τη καρδία, αφιλοχρήματος και αγαπών το αείποτε λαμπρώς ενδύεσθαι».
Όπως μας πληροφορεί ο Ιωάννης Φιλήμων (Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμ. Γ΄, σελ. 78), «καθώς ο Πανουριάς και Σκαλτσάς, ούτω και ο Αθανάσιος Διάκος ανεδείχθη αφ’ εαυτοί και ουχί διά κληρονομικής οπλαρχηγίας». Γεννήθηκε το 1788 στην Άνω Μουσουνίτσα της Φωκίδας, αν και σύμφωνα με ορισμένες πηγές τόπος γέννησής του ήταν το χωριό Αρτοτίνα. Το πραγματικό του επώνυμο ήταν Γραμματικός ή Μασσαβέτας, το οποίο στα οθωμανικά έχει ακριβώς την ίδια σημασία με τα ελληνικά. Απέκτησε το επώνυμο Διάκος, καθότι σε ηλικία δεκαεπτά ετών «έκλυνε γόνυ μετανοίας» στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στην Αρτοτίνα επιθυμώντας να ακολουθήσει τη ζωή μοναχού. «Αλλά και πρότερον και ήδη ενοχλούμενος, ως ωραίος, υπό της βδελυρίας ενός των αγάδων της Δωρίδος Φερχάτ εφφένδου, εγκατέλειψε προτροπή του ηγουμένου την μονήν και προς τον οπλαρχηγόν Σκαλτσάν κατέφυγε, γενόμενος από ρασοφόρου μοναχού στρατιώτης αρματωλός» (ό.π., σελ. 79). Αφού εγκατέλειψε το μοναστήρι και αφοσιώθηκε στη ζωή του ενόπλου, ξεχώρισε για την ανδρεία του και τις πολεμικές του ικανότητες, προσελκύοντας την προσοχή του Αλή πασά, ο οποίος θέλησε να τον εντάξει στα σώματά του. Ο Αλή τον τοποθέτησε στο πλευρό του Ανδρούτσου και του Βασίλειου Βούσγου.
Ο Διάκος ήταν από τους πρώτους οπλαρχηγούς της Ρούμελης που ανέλαβαν δράση. Οι Οθωμανοί υπερασπιστές της Λιβαδειάς παραδόθηκαν στις 31 Μαρτίου και την 1η Απριλίου υψώθηκε η επαναστατική σημαία στο φρούριο της πόλης και στη θέση «Ώρα». Ακολούθησε μεγαλειώδης εκκλησιασμός, στον οποίο παρευρέθηκαν ο μητροπολίτης Αθηνών Διονύσιος, ο επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος και ο επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας. Στη συνέχεια, ο Διάκος σχεδίασε την πολεμική του σημαία: ο Άγιος Γεώργιος έφιππος με την επιγραφή «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ».
Τον πρώτο καιρό της Επανάστασης στη Ρούμελη, «ο Νικόλαος Νάκος, άλλος Ασημάκης Ζαήμης της Πελοποννήσου, ως πρόσωπον σοβαρόν και έξοχον, και ο Αθανάσιος Διάκος, άλλος Ηλίας Μαυρομιχάλης της Λακωνίας δι’ ανδρείαν, φιλελευθερίαν και δημοτικότητα, ήσαν οι δύο άξονες, περί ους εστρέφοντο άπαντες οι λοιποί, οι μεν πολιτικοί περί τον πρώτον, οι δε στρατιωτικοί περί τον δεύτερον» (ό.π., σελ. 75). Μέσα στον Απρίλιο, όμως, η κατάσταση χειροτέρευσε για τους Έλληνες της Ρούμελης, καθώς ισχυρές οθωμανικές δυνάμεις υπό την ηγεσία του Ομέρ Βρυώνη κατευθύνθηκαν προς νότον προκειμένου να καταπνίξουν την Επανάσταση. Προκλήθηκε μεγάλος πανικός μεταξύ των χριστιανών. Την κάθοδο των οθωμανικών στρατευμάτων αποφάσισαν να ανακόψουν οι Διάκος, Πανουριάς και Δυοβουνιώτης. Ο Διάκος και οι πεντακόσιοι περίπου άνδρες του έλαβαν θέσεις στη γέφυρα της Αλαμάνας στον Σπερχειό.
Στις 23 Απριλίου, την ημέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου τον οποίο έφερε η σημαία του Διάκου, πραγματοποιήθηκε η επίθεση των στρατευμάτων του Ομέρ Βρυώνη εναντίον των ελληνικών θέσεων στην περιοχή των Θερμοπυλών. Οι Οθωμανοί υπερτερούσαν κατά πολύ των ανδρών του Διάκου. Σχεδόν διακόσιοι από τους άνδρες του σκοτώθηκαν στη μάχη, ενώ ο ίδιος παρέμεινε μέχρι το τέλος όρθιος. Όντας βαριά τραυματισμένος στον δεξιό ώμο, ο Διάκος δεν μπόρεσε να απωθήσει τους στρατιώτες του Ομέρ, οι οποίοι τον συνέλαβαν και τον έφεραν ενώπιόν του. Όταν ο Διάκος αρνήθηκε να δώσει στοιχεία για την Επανάσταση απαντώντας πως «οι Χριστιανοί όλοι εσηκώθηκαν ς’ τ’ άρματα, για να ξεσκλαβωθώσι», ο Ομέρ έδωσε τη διαταγή για την «ανασκολόπισιν και την διά πυράς όπτησιν τούτου» (ό.π., σελ. 196).
Ο Αθανάσιος Διάκος βρήκε μαρτυρικό θάνατο στις 24 Απριλίου. Ενθυμούμενος την ηρωική αντίσταση των Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες, ο Φιλήμων παρομοίασε τον Διάκο με τον Λεωνίδα. «Και ήδη ο Διάκος, ως τότε ο Λεωνίδας, παρετάχθη μετά ολίγων κατά πολλών. […] και τότε ο Λεωνίδας μονωθείς μετά ευαρίθμων Σπαρτιατών και Θεσπιέων, και ήδη ο Διάκος μονωθείς μετά ευαρίθμων Βοιωτών και Λοκρών».
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης