Το κρύο στην Κοζάνη είναι τσουχτερό. Στο GPS η αναζήτηση «Κοβεντάρειος Βιβλιοθήκη» σε οδηγεί ακόμα στο παλιό, γκρίζο κέλυφος που φιλοξενούσε πριν από λίγο καιρό τη δημοτική βιβλιοθήκη της πόλης. Είναι λογικό, καθώς έχουν περάσει μόνο λίγοι μήνες από τότε που τα χιλιάδες βιβλία, παλαίτυπα και χειρόγραφα της βιβλιοθήκης πήραν τον δρόμο για το νέο τους σπίτι, ένα μοντέρνο, καλαίσθητο και εντυπωσιακό κτίριο. Έπειτα από μερικούς κύκλους με το αυτοκίνητο στο κέντρο της πόλης, βρισκόμαστε μπροστά του.
Εκεί όπου άλλοτε υπήρχαν αγροτικές αποθήκες, τώρα ορθώνεται ένα φιλόδοξο αρχιτεκτονικά, γεωμετρικό κτίσμα που θυμίζει κιβωτό, μια κιβωτό γραμμάτων που άραξε στα όρια της πρωτεύουσας της Δυτικής Μακεδονίας. Το εσωτερικό του είναι εξίσου θελκτικό: η είσοδος θυμίζει πύλη, η κεντρική σκάλα που περικλείεται από βιβλιοστάσια δίνει την αίσθηση ότι περπατάς ανάμεσα σε τόμους γεμάτους γνώση, ενώ οι διακριτικές αχτίδες φωτός που μπαίνουν από τους φεγγίτες της οροφής υπογραμμίζουν τον αυστηρό εξοπλισμό.
Ο σχεδιασμός και το ντιζάιν ταιριάζουν απόλυτα στην ξεχωριστή αυτή περίπτωση βιβλιοθήκης, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την Κοζάνη και τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και περιλαμβάνει σπάνια κειμήλια και λογοτεχνικούς θησαυρούς που χρονολογούνται ήδη από τον 15ο αιώνα.
Πρωτοπορία τότε και τώρα
Τη σχέση της βιβλιοθήκης με την πόλη και τους πολίτες της κλήθηκε να αναδείξει το νέο κτίριο, τόσο μέσω της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής του ταυτότητας όσο και μέσα από το μουσείο το οποίο θα στεγαστεί στις εγκαταστάσεις του.
«Επιδίωξή μας ήταν το κτίριο να είναι τόσο πρωτοποριακό για την εποχή του όσο πρωτοποριακό ήταν για την εποχή του το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης. Έπρεπε χωρίς μορφολογικές ακρότητες να δηλώνει αυτή τη συνθήκη», αναφέρει ο αρχιτέκτονας, ένας από τους κύριους μελετητές του έργου, Εδουάρδος Κάστρο.
Στο ίδιο πνεύμα έχει σχεδιαστεί και το Μουσείο της Κοβενταρείου, που αποτελεί το μοναδικό μουσείο βιβλιοθήκης στην Ελλάδα και ένα από τα ελάχιστα στην Ευρώπη. Όπως εξηγεί ο Πάνος Τζώνος, επίσης βασικός μελετητής του έργου και αρχιτέκτονας, το μουσείο, πέρα από την ιστορία της βιβλιοθήκης, θα αφηγείται παράλληλα και την ιστορία της Κοζάνης, ερμηνεύοντας το πώς και το γιατί λειτούργησε ως πύλη του Διαφωτισμού στον ελλαδικό χώρο. Ένα ακόμα στοιχείο έκπληξης θα είναι και ο ίδιος ο σχεδιασμός του χώρου, ο οποίος παραπέμπει σε υψίκορμη εξπρεσιονιστική βιβλιοθήκη εννέα μέτρων με τραπέζια ανάγνωσης και βιβλιοστάσια, που θα είναι εντυπωσιακές προθήκες εντύπων, αλλά και συλλογών κατοίκων της Κοζάνης.
Πέραν του μουσείου, που αναμένεται να λειτουργήσει σε περίπου έναν χρόνο, το νέο κτίριο θα διαθέτει καφέ, πωλητήριο, αμφιθέατρο, αίθουσα εκθέσεων και έναν ανοιχτό χώρο πολλαπλών χρήσεων.
Οι θησαυροί της Κοβενταρείου
Κατεβαίνοντας στο υπόγειό της, ο πρόεδρος της βιβλιοθήκης και αντιδήμαρχος Πολιτισμού, Παναγιώτης Δημόπουλος, μαζί με τη διευθύντρια βιβλιοθηκονόμο, Ιωάννα Στεργιοπούλου, μας οδηγούν στην αίθουσα όπου ανάμεσα στα δερματόδετα βιβλία φυλάσσονται κάποια από τα πολυτιμότερα αποκτήματα της Κοβενταρείου: η Χάρτα του Ρήγα (εκτύπωση 1796-97), ο Άτλας του Γαζή (1800), εκδόσεις του Αριστοτέλη από τον 15ο αιώνα, η πρώτη ελληνική εφημερίδα που σώζεται, με ημερομηνία έκδοσης το 1792, καθώς και το παλαιότερο βιβλίο της συλλογής, ένας τόμος του Ιπποκράτη στα λατινικά με χρονολογία έκδοσης το 1494.
Η απάντηση στο πώς βρέθηκαν όλοι αυτοί οι θησαυροί στη συγκεκριμένη πόλη δίνεται μέσα από την ιστορία της ίδιας της Κοζάνης, η οποία τον 17ο και τον 18ο αιώνα καθίσταται πύλη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η μετακίνηση Ελλήνων στην ασήμαντη τότε περιοχή, λόγω της πίεσης που δέχονταν από το οθωμανικό στοιχείο, παράλληλα με το άνοιγμα του εμπορικού δρόμου που ξεκινούσε από την Κωνσταντινούπολη και μέσω της Κοζάνης έφτανε στη Βιέννη και στη Βουδαπέστη, μετατρέπουν την άγνωστη γωνιά της Δυτικής Μακεδονίας σε ένα εμπορικό και πνευματικό κέντρο. Στο τέλος του 17ου αιώνα δημιουργείται η βιβλιοθήκη, η οποία αναφέρεται ότι λειτουργεί υποστηρικτικά προς το Σχολείο της Κοζάνης, που ιδρύεται την ίδια περίοδο. Η βιβλιοθήκη, η οποία γίνεται και η πρώτη δανειστική βιβλιοθήκη στον οθωμανοκρατούμενο ελλαδικό χώρο, αρχίζει σταδιακά να μεγαλώνει δεχόμενη τις δωρεές επιφανών Κοζανιτών και ιεραρχών.
Από την ίδρυσή της και μετά, δεν σταματά στιγμή να αναπτύσσει μια διαλεκτική με την κοινωνία της πόλης. «Δεν υπάρχει Κοζανίτης που να μη γνωρίζει πού είναι η βιβλιοθήκη», αναφέρει χαρακτηριστικά η κ. Στεργιοπούλου. Χάρη στην αγάπη των Κοζανιτών, άλλωστε, η Κοβεντάρειος παραμένει αλώβητη στο πέρας του χρόνου, γλιτώνοντας από τις κλοπές και τις καταστροφές που γνώρισαν άλλες βιβλιοθήκες από το 1920 μέχρι το 1950. Όπως διηγείται ο κ. Δημόπουλος, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ιωάννη Δελιαλή, φύλακα της βιβλιοθήκης, ο οποίος με κίνδυνο της ζωής του και με κινηματογραφικό τρόπο «πήρε το 1940 τις συλλογές, τις πέρασε κάτω από τη μύτη των Γερμανών, των οποίων οι κοιτώνες ήταν δίπλα στη βιβλιοθήκη, και τις έχτισε στο υπόγειο ενός ναού ή τις έκρυψε πάνω στο καμπαναριό». «Παρότι οι Κοζανίτες γνώριζαν τι γινόταν, ούτε ένας δεν τόλμησε να καταδώσει τον Δελιαλή», σημειώνει. ■