«Στην τέχνη δεν υπάρχει ούτε παρελθόν ούτε μέλλον. Αν δεν είναι τέχνη του σήμερα, δεν θα γίνει ποτέ», έλεγε ο Πάμπλο Πικάσο, ο μεγαλύτερος ίσως ζωγράφος του 20ού αιώνα. Με αφορμή τη συμπλήρωση 45 χρόνων από τον θάνατό του, διοργανώθηκαν πρόσφατα στο Παρίσι δύο παράλληλες εκθέσεις αφιερωμένες στο έργο του, στο Μουσείο Ορσέ και στο Μουσείο Πικάσο. Με την ευκαιρία αυτή, ο γιος του και υπεύθυνος διαχείρισης του έργου του, Κλοντ Πικάσο, μας μιλάει για τον πατέρα του Πάμπλο, για τη θέση του στην Ιστορία της Τέχνης και τους δεσμούς της οικογένειας Πικάσο με την Ελλάδα και τον πολιτισμό της.
Κλοντ Πικάσο, ως υπεύθυνος της καλλιτεχνικής κληρονομιάς του πατέρα σας, ποια είναι τα θέματα που καλείστε να διαχειριστείτε;
Είναι πάρα πολλά. Είναι η άδεια αναπαραγωγής των έργων του, η χρήση του ονόματος ή της προσωπικότητάς του, η οποία δεν μπορεί να γίνεται αυθαίρετα, αλλά και ο έλεγχος της αυθεντικότητας των έργων του. Διότι, δυστυχώς, κυκλοφορούν πολλοί ψεύτικοι πίνακες του Πικάσο, και αυτό αποτελεί πρόβλημα, κυρίως για όσους αγοράζουν «έργα του», χωρίς να έχουν την απαραίτητη παιδεία και χωρίς προηγουμένως να έχουν συγκεντρώσει τις απαραίτητες πληροφορίες για τα έργα αυτά. Στην ουσία, δεν αγαπούν την τέχνη, απλώς θέλουν να κάνουν μια επένδυση και να κερδίσουν χρήματα από μια μελλοντική πώληση του αποκτήματός τους. Η τέχνη όμως δεν λειτουργεί έτσι. Όταν αγοράζεις ένα έργο, στόχος πρέπει να είναι η αισθητική απόλαυση, η χαρά και ο θαυμασμός που προκαλεί η θέα της ομορφιάς και όχι το κέρδος.
Ο Κλοντ σε πολύ νεαρή ηλικία με τη μητέρα του, η οποία κρατά ένα πορτρέτο του φιλοτεχνημένο από τον Πικάσο.
Μιλήστε μας για τον καλλιτέχνη Πάμπλο Πικάσο.
Για μένα ο Πικάσο είναι ο πατέρας μου, αλλά για τους περισσότερους είναι ένα ιερό τέρας της ζωγραφικής, που τάραξε τα νερά της Ιστορίας της Τέχνης και άλλαξε την πορεία της. Μέχρι την εμφάνισή του, τα πράγματα κυλούσαν λίγο πολύ ήρεμα. Το ερώτημα τι καινούργιο μπορούσε να γίνει στην τέχνη είχε ήδη απασχολήσει τον Σεζάν και άλλους ζωγράφους, τους Φωβ και τους ιμπρεσιονιστές, που έκαναν πράγματα πολύ ενδιαφέροντα. Όταν όμως εμφανίστηκε ο Πικάσο και με τον φίλο του τον Μπρακ δημιούργησαν τον κυβισμό, έθεσαν τα πάντα σε αμφισβήτηση· τα γκρέμισαν. Και, όταν γκρεμίζει κανείς κάτι, πρέπει μετά να το ξαναχτίσει. Αυτό προσπάθησε να κάνει ο Πικάσο σε όλη του τη ζωή.
Πώς δούλευε;
Τον έβλεπα να δουλεύει στο ατελιέ του μέχρι τα δεκαεπτά μου. Αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν η αποφασιστικότητά του. Δεν αμφιταλαντευόταν, δεν αμφέβαλλε. Τη μια στιγμή καθόταν ήσυχος διαβάζοντας την εφημερίδα του και ξαφνικά την άφηνε, σηκωνόταν και άρχιζε να δουλεύει. Τον έβλεπα να πηγαίνει στον καμβά ή στο καρνέ με τα σχέδια και να αρχίζει να ζωγραφίζει χωρίς δεύτερη σκέψη. Άλλοτε έβρισκε μια απάντηση, άλλοτε όχι. Άλλαζε καμβά, πήγαινε από τον ένα πίνακα στον άλλο, έκανε πολλά διαφορετικά πράγματα. Δούλευε συνεχώς και με ένταση. Έχω γνωρίσει πολλούς καλλιτέχνες στη ζωή μου και πάντα, όταν τους επισκεπτόμουν στο ατελιέ τους, τους έβλεπα να κοιτάζουν τα έργα τους από κάποια απόσταση, να αμφιβάλλουν, να αναρωτιούνται. Και σ’ εκείνον βέβαια συνέβαινε αυτό, αλλά σε μικρό βαθμό. Ο Πικάσο βρισκόταν σε διαρκή κίνηση.
Σας επέτρεπε να είστε στο ατελιέ του την ώρα που δημιουργούσε;
Ναι. Εμείς τα παιδιά μπορούσαμε να κυκλοφορούμε ελεύθερα στον χώρο του, δεν τον ενοχλούσε καθόλου. Ίσως γιατί ξέραμε πώς έπρεπε να συμπεριφερθούμε. Δεν πηγαίναμε εκεί για να αποσπάσουμε την προσοχή του, για να του μιλήσουμε ή για να τον απασχολήσουμε με δικά μας θέματα. Μπαίναμε και παρακολουθούσαμε τι έφτιαχνε με τρόπο απόλυτα φυσικό. Μας καλοδεχόταν πάντα και μας άφηνε να μπαινοβγαίνουμε χωρίς τυπικότητες. Αυτή ήταν η καθημερινότητά μας. Εκτιμούσε το γεγονός ότι καταλαβαίναμε τι έκανε εκείνη τη στιγμή και ότι το σεβόμασταν. Συνήθιζε μάλιστα να λέει: «Είναι τρομερό. Αν αφήσεις ενήλικες να μπουν στο ατελιέ σου, πάντα θα κάνουν μια ζημιά. Θα πατήσουν ένα πιάτο, θα χτυπήσουν με τον αγκώνα τους έναν πίνακα, ενώ τα παιδιά είναι σαν ζωάκια. Μπορούν να τρέξουν παντού, να πηδήξουν πάνω από τα πράγματα, χωρίς να χαλάσουν κάτι. Με τα παιδιά μπορείς να είσαι ήσυχος. Οι μεγάλοι όμως είναι ανυπόφοροι. Είναι όντα επικίνδυνα».
Η παιδικότητα τον ενέπνεε;
Πάρα πολύ. Και πιστεύω ότι η δροσιά των παιδιών, η ικανότητά τους να εκπλήσσονται από τα πράγματα, να ενθουσιάζονται με καθετί καινούργιο, του άρεσε ιδιαίτερα, γιατί κι εκείνος ήθελε να ανακαλύπτει κάθε μέρα κάτι διαφορετικό, μια άλλη προσέγγιση, μια καινούργια ιδέα. Θα μπορούσε να είναι ένας εξερευνητής. Ή μάλλον ήταν ένας εξερευνητής μέσα στο ίδιο του το ατελιέ: εξερευνούσε φανταστικά παρθένα δάση με άγρια θηρία και ζούσε πρωτόγνωρες εμπειρίες.
Η Παλόμα και ο Κλοντ Πικάσο με τη μητέρα τους, Φρανσουάζ Ζιλό (στη μέση), εν έτει 1966.
Η Ελλάδα ήταν ιδιαίτερα παρούσα στο έργο του. Ποιες ήταν οι συνθήκες που τον οδήγησαν σε αυτό;
Ως Ισπανοί ανήκουμε στον μεγάλο κοινό άξονα πολιτισμού που λέγεται Μεσόγειος. Ο Πικάσο γεννήθηκε και έζησε στην Ισπανία και έπειτα πήγε στο Παρίσι. Εκεί επισκέφτηκε το Λούβρο και είδε τις ελληνικές, ρωμαϊκές, αιγυπτιακές και άλλες αρχαιότητες. Εκείνη την εποχή απλώς παρατηρούσε. Ο
διάλογος με την Ελλάδα δεν είχε αρχίσει ακόμη. Αυτό έγινε αργότερα, τη δεκαετία του ’20, και, με τρόπο ακόμα πιο εμφανή, τη δεκαετία του ’30. Τότε ζούσαν στο Παρίσι πολλοί ενδιαφέροντες Έλληνες, όπως ο Κριστιάν Ζερβός, ο Στρατής Ελευθεριάδης, γνωστός ως Τεριάντ, καθώς και πολλοί άλλοι συμπατριώτες τους, που ανήκαν στους καλλιτεχνικούς παρισινούς κύκλους.
Επρόκειτο κυρίως για διανοούμενους και κριτικούς τέχνης…
Ακριβώς. Ήταν διανοούμενοι που συμμετείχαν στις έντονες και πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις που γίνονταν στο Παρίσι εκείνη την εποχή. Ήταν επίσης μια περίοδος όπου η Ευρώπη ανακάλυπτε εκ νέου την Ελλάδα, όχι μόνο ως τόπο αρχαιολογικών ανασκαφών, αλλά κυρίως ως μοντέλο δημοκρατίας, ως μοντέλο καθαρών φιλοσοφικών ιδεών. Διότι μετά τον αιματηρό Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το βασικό ερώτημα ήταν τι είναι ο άνθρωπος και πώς μπορεί να είναι τόσο βίαιος. Μέχρι τότε οι πόλεμοι γίνονταν σώμα με σώμα, ενώ τώρα οι βόμβες μπορούσαν να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις και να προκαλέσουν εκατομμύρια νεκρούς. Ο άνθρωπος έπρεπε να ξαναβρεί τη σύνεση και την ικανότητα σκέψης του. Ο Πικάσο αναγνώριζε στις συζητήσεις αυτές τα ερωτήματα που απασχολούσαν και τον ίδιο και, από τη στιγμή που ήθελε να ξαναχτίσει την τέχνη, ήταν φυσικό να γυρίσει πίσω στον χρόνο και να εμπνευστεί από τον χαρακτήρα της ελληνικής σκέψης. Στην αρχή έκανε πολλά κλασικά, ακαδημαϊκά έργα, αλλά στη συνέχεια προσπάθησε να βρει νέους τρόπους έκφρασης πάνω σε θέματα αμιγώς ελληνικά, θέματα που θα είχαν κάποιο νόημα για εκείνον. Έτσι ήρθε σε επαφή με την ελληνική μυθολογία και ανακάλυψε τον Μινώταυρο, ο οποίος τον γοήτευσε, διότι ο ίδιος έβλεπε τον εαυτό του σαν ένα τέρας. Και ταυτίστηκε μαζί του.
Η Ελλάδα είχε επίσης προνομιακή θέση στη ζωή της οικογένειας…
Ναι. Ήταν σαν μια ανάγκη επαφής με το αρχαιοελληνικό πνεύμα. Έτσι, υπήρχαν στον περίγυρό μας όλο και περισσότεροι Έλληνες. Και στη συνέχεια η μητέρα μας μας έφερνε στην Ελλάδα, εμένα και την αδελφή μου την Παλόμα, όπου μέναμε πολύ καιρό. Νιώθαμε την Ελλάδα σαν πατρίδα μας, σαν να είχαμε γεννηθεί εκεί. Αγαπούσαμε πολύ τους ανθρώπους και τη φύση της, αυτή τη φύση που επηρεάζει τόσο βαθιά τον ανθρώπινο τρόπο σκέψης με την έντασή της, τη δύναμη και την ομορφιά της. Ο αέρας είναι πολύ δυνατός, ο ήλιος είναι πολύ δυνατός. Τα πάντα στην Ελλάδα είναι έντονα, και αυτό σε βοηθά να έχεις καθαρό μυαλό, ξεκάθαρη σκέψη. Γι’ αυτό νιώθω ιδιαίτερα δεμένος μαζί της.
Ποια είναι τα αγαπημένα σας μέρη;
Είναι κάποια σημεία που κρατούν ζωντανή την ανάμνηση της αρχαιότητας. Στην Ελλάδα μπορεί κανείς να βρει απομεινάρια αρχαίων ναών στα πιο απίστευτα μέρη. Γιατί δεν υπάρχει μόνο η Ακρόπολη και ο Παρθενώνας, ο οποίος είναι βέβαια μοναδικός. Στην Τζια, για παράδειγμα, υπάρχει ένας μικρός ναός τον οποίο κανείς δεν μπορεί να επισκεφτεί, διότι δεν υπάρχει καμία πρόσβαση. Και πολλές φορές έχω αναρωτηθεί: Τι μπορεί να σημαίνει αυτό; Γιατί αυτός ο ναός βρίσκεται εκεί; Γιατί τον έχτισαν σε αυτό το συγκεκριμένο σημείο; Προσπάθησα να το εξηγήσω ακόμα και με ναυτικό χάρτη. Τι έρχονταν άραγε να κάνουν εδώ; Διότι ο ναός είναι σήμερα απρόσιτος, αλλά ήταν σίγουρα απρόσιτος και κατά την αρχαιότητα. Δεν είναι όπως ο ναός του Ποσειδώνα, που δεσπόζει μεγαλοπρεπώς στο Σούνιο βλέποντας τα πάντα σε ακτίνα 360 μοιρών. Ο ναός αυτός βλέπει μόνο την Τήνο, τη Μύκονο και τον ήλιο να ανατέλλει. Τίποτε άλλο. Αυτό είναι για μένα κάτι μαγικό. Αυτή είναι για μένα η Ελλάδα, ο τόπος στον οποίο θέλω συνεχώς να επιστρέφω. ■