Εμείς κι εκείνοι. Οι τωρινοί και όσοι ανήκουν στην επικράτεια του παρελθόντος. Στα ίδια μέρη. Στην οδό Σταδίου. Στην Ερμού. Στις πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος. Στους αγρούς που έγιναν δάση πολυκατοικιών. Στα χωράφια και στις αλάνες όπου φύτρωσαν γειτονιές. Εκεί όπου κάποτε κυλούσε ο Ιλισός. Στον Ιερό Λόφο της Ακρόπολης. Στον Παρθενώνα που έστεκε ακόμη όρθιος. Στα παζάρια. Στους μιναρέδες των τζαμιών που ξεπρόβαλλαν ανάμεσα στα χαμηλά σπίτια.
Δεν μπορεί να μην έχετε αναρωτηθεί ποτέ, περιδιαβαίνοντας την Αθήνα, πώς να ήταν άραγε πριν από μερικούς αιώνες η πόλη: πώς ήταν οι δρόμοι και τα σπίτια της, ποιους ήχους γεννούσε, πώς ζούσαν οι άνθρωποί της, ποια ήταν η καθημερινότητά της. Αυτή η περιέργεια, επίμονη και δημιουργική, ήταν που ώθησε τη σκηνοθέτιδα Μαρία Ηλιού –γνωστή για τα συγκλονιστικά ντοκιμαντέρ της για την καταστροφή της Σμύρνης, την ανταλλαγή πληθυσμών της περιόδου 1922-1924, την περιπέτεια των Ελλήνων μεταναστών στις ΗΠΑ κατά τον 19ο και 20ό αιώνα αλλά και για τη γιαγιά της, τη θρυλική Θεία Λένα (κατά κόσμον Αντιγόνη Μεταξά)– να ξεκινήσει τη δημιουργία μιας σειράς ταινιών, αυτή τη φορά για την Αθήνα.
Η πρώτη, «Η Αθήνα από την ανατολή στη δύση, 1821-1896», θα παρουσιαστεί από τις 13 Φεβρουαρίου έως τις 26 Απριλίου στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη, στο Κολωνάκι, παράλληλα με μια φωτογραφική έκθεση. Θα ακολουθήσουν άλλες τέσσερις: «H Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα, 1896-1922», «Η Αθήνα των συγκρούσεων, 1922-1950», «Η Αθήνα μεγαλούπολη, 1950-1974», «Η Αθήνα της Ευρώπης, 1974-2021». Το πρότζεκτ αφιερώνεται στη μνήμη του Άγγελου Δεληβορριά, με τον οποίο η σκηνοθέτις ήδη από το 2012 συζητούσε πώς θα μπορούσαν να δομηθούν τα πέντε ντοκιμαντέρ. Ο ιστορικός διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη είχε προτείνει τους τίτλους τους και είχε δώσει πολύτιμες ιδέες για την υλοποίησή τους. Δυστυχώς, δεν πρόλαβε να τα δει ολοκληρωμένα…
Η αγορά στην οδό Πανδρόσου, στα τέλη του 19ου αιώνα. (Άγνωστος φωτογράφος / Ευγενική παραχώρηση: Library of Congress)
Μια πολή 8.000 κατοίκων
Η ταινία, που σε λίγες ημέρες θα αρχίσει να προβάλλεται στο αμφιθέατρο της οδού Κουμπάρη, πιάνει το νήμα της αφήγησης από το 1821 και την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Η Αθήνα τότε ήταν μια μικρή και ασήμαντη πόλη περίπου 8.000 κατοίκων –χριστιανών, μουσουλμάνων και εβραίων, χωρίς ιδιαίτερα εθνοτικά χαρακτηριστικά–, που απογοήτευε όσους Ευρωπαίους έφταναν προσδοκώντας να αντικρίσουν κάτι από την αίγλη της κλασικής αρχαιότητας. Είχαν προηγηθεί κάμποσα σκαμπανεβάσματα και «γυρίσματα» της Ιστορίας: η Pax Ottomanica τον 16ο αιώνα, περίοδος ευημερίας χάρη στο εμπόριο ελαιολάδου· η παρακμή του 17ου αιώνα, εξαιτίας κυρίως της υπερφορολόγησης· η καταστροφή από τις βόμβες του Φραγκίσκου Μοροζίνι το 1687.
Μέσα από 180 ακουαρέλες, γκραβούρες αλλά και φωτογραφίες, όταν πλέον η τεχνολογία δίνει αυτή τη δυνατότητα, το ντοκιμαντέρ καταγράφει τις αλλαγές στην Αθήνα, αποτιμώντας και τον ρόλο όσων διαχειρίστηκαν τη μοίρα της. Πρώτος ο Καποδίστριας άσκησε οικιστική πολιτική, αναθέτοντας το 1828 στους αρχιτέκτονες Σταμάτη Κλεάνθη και Έντουαρτ Σάουμπερτ την εκπόνηση του πολεοδομικού σχεδίου της πόλης και τον σχεδιασμό δημοσίων κτιρίων (αντιστοίχως, τη μελέτη για τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου ανέλαβε το 1830 ο Γάλλος μηχανικός Βιρλέ ντ’ Οστ).
Ο Όθωνας, που έφτασε στην Ελλάδα το 1834, σε ηλικία μόλις 17 ετών, έθεσε σε εφαρμογή νέο σχέδιο. Αυτό όμως που κυρίως ενδιέφερε τους Βαυαρούς –οι οποίοι κατείχαν όλες τις σημαντικές θέσεις στο Δημόσιο και στον στρατό– ήταν πώς θα αναδείξουν τα αρχαία μνημεία και μόνο αυτά. Έτσι συντελέστηκε ένα μεγάλο έγκλημα: ό,τι μεσολαβούσε από το τέλος του αρχαίου κόσμου μέχρι εκείνα τα χρόνια έπρεπε να απομακρυνθεί. Πολλά από τα βυζαντινά και οθωμανικά μνημεία καταστράφηκαν. Ανάμεσά τους και 72 από τις 140 αθηναϊκές εκκλησίες…
Μέχρι την αποχώρηση του Όθωνα, οι πρώτες «κοσμοϊστορικές» αλλαγές είχαν συντελεστεί όχι μόνο στον οικιστικό ιστό αλλά και στο modus vivendi των Αθηναίων: στην Αιόλου, στην Ερμού και στη Σταδίου χτυπούσε η καρδιά της πόλης, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο ιδρύθηκε το 1837 αλλά μέχρι το 1842 στεγαζόταν στη οικία των Σ. Κλεάνθη και Ε. Σάουμπερτ στην Πλάκα, τα σπίτια της ελίτ χτίζονταν γύρω από το παλάτι, ο κήπος της βασίλισσας Αμαλίας πρόσφερε ευχάριστη διαφυγή από τη σκόνη και τη ζέστη τα καλοκαίρια.
Η πρωτεύουσα ομορφαίνει
Η έλευση του Γεωργίου Α΄ το 1863 –λίγα χρόνια μετά την επιδημία χολέρας, που είχε προκαλέσει τον θάνατο του 10% του πληθυσμού και είχε διαλύσει τη διοίκηση– προκάλεσε ενθουσιασμό και αισιοδοξία: οι Αθηναίοι θεώρησαν ότι είχαν αφήσει οριστικά πίσω τους τα δύσκολα. Ο γάμος του βασιλέως με μια ορθόδοξη, την Όλγα, έδωσε διαφορετικό τόνο στη βασιλεία, την ώρα που η πρωτεύουσα μεγάλωνε και ομόρφαινε: η Μητρόπολη χτίστηκε κοντά στα ανάκτορα (είχε και αυτό τον συμβολισμό του), πολλά δημόσια έργα ξεκίνησαν, υψηλής φιλοδοξίας και μεγάλης κλίμακας, όπως η Τριλογία της Πανεπιστημίου (Εθνική Βιβλιοθήκη-Πανεπιστήμιο-Ακαδημία Αθηνών), Έλληνες της Διασποράς, όπως ο Σίνας, συνέβαλλαν με κάθε τρόπο.
Μέχρι και την έβδομη πρωθυπουργία του Χαρίλαου Τρικούπη και την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων, το 1896, παρακολουθούμε, μέσα από το σπάνιο οπτικό υλικό αλλά και τα στοιχεία που μας δίνουν οι αφηγητές –ο ιστορικός σύμβουλος της ταινίας Αλέξανδρος Κιτροέφ, ο αρχαιολόγος Jim Wright, ο δημοσιογράφος Νίκος Βατόπουλος, καθώς και οι ιστορικοί Λεωνίδας Εμπειρίκος, Χριστίνα Κουλούρη, Sir Michael Llewellyn Smith και Ελένη Μπαστέα–, τον μετασχηματισμό της Αθήνας σε μια πόλη σύγχρονη, που όμως παραμένει… υβριδική. Από τη μια η μπουρζουαζία με τα μοντέρνα ευρωπαϊκά ενδύματα και από την άλλη τα φτωχικά (οθωμανικά ακόμη, αρκετά χρόνια μετά την απελευθέρωση) ρούχα των λαϊκών τάξεων· από τη μια τα γαϊδουράκια των μικροπωλητών και από την άλλη το ιππήλατο τραμ Νο 16 (Ιπποκράτους-Μητροπόλεως)· από τη μια οι ταπεινές μπιραρίες στις όχθες του Ιλισού και από την άλλη η Αθηναϊκή Λέσχη που άνοιξε το 1875 και έγινε στέκι των μεγαλοαστών· από τη μια ο εκσυγχρονισμός και από την άλλη ο σεβασμός, συχνά η εμμονή, στην παράδοση.
Ο ποταμός Ιλισός, η γέφυρα και το Πανόραμα ΘΩΝ, που χτίστηκε το 1895 και ήταν σύμβολο μοντερνισμού για την εποχή. (Αρχές 20ού αιώνα, Άγνωστος φωτογράφος/ Ευγενική παραχώρηση: Library of Congress)
Το πρώτο αυτοκίνητο
Λίγο πριν κλείσει η «αυλαία» της ταινίας, μαθαίνουμε και για το πρώτο αυτοκίνητο της Αθήνας: ανήκε στον θεατρικό συγγραφέα, μυθιστοριογράφο και ποιητή Κωνσταντίνο Χρηστομάνο, τον μετέπειτα ιδρυτή της νέας Σκηνής, αλλά αχρηστεύτηκε σύντομα στους λάκκους και στις λάσπες των χωμάτινων δρόμων της πόλης…
Μέχρι την Αυστραλία έφτασε η Μαρία Ηλιού για να συγκεντρώσει το υλικό που χρειαζόταν για την ταινία. Εκεί, για παράδειγμα, μπόρεσε να εξασφαλίσει μερικές από τις σπάνιες φωτογραφίες (σε γυάλινες πλάκες) του καθηγητή Αρχαίων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, Γουίλιαμ Τζον Γουντχάους (1866-1937), ο οποίος είχε επισκεφτεί την Αθήνα το 1892, έχοντας στις αποσκευές του μια πρωτοποριακή για την εποχή κάμερα, και απαθανάτισε στιγμές από τη ζωή της πόλης – όπως η εκπληκτική φωτογραφία στην οποία οι Αθηναίοι γιορτάζουν τα Κούλουμα…
«Τι θέλετε να δείξετε με το ντοκιμαντέρ σας;» ρωτώ τη σκηνοθέτιδα. «Ήθελα να δείξω –αλλά και να δω η ίδια, γιατί έμαθα πολλά μέσα από αυτή τη διαδικασία– πώς η Αθήνα, από μια μικρή οθωμανική πόλη, μεταμορφώθηκε στη νεοκλασική πρωτεύουσα των Ολυμπιακών Αγώνων», απαντά η Μαρία Ηλιού. «Και μπορεί το αόρατο νήμα που διαπερνά το φιλμ, αλλά και την ιστορία μας ως λαού, να είναι οι όχι πάντα δημιουργικές αντιφάσεις μας, όμως, μετά την Ελληνική Επανάσταση, και μέσα σε λίγες δεκαετίες, κάναμε εντυπωσιακά άλματα. Ας το θυμόμαστε…» ■