Ο διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Κυριάκος Κουτσομάλλης, ξετυλίγει το νήμα μιας καταλυτικής σχέσης που οδήγησε στη δημιουργία του πρώτου διεθνούς μουσείου τέχνης στην Ελλάδα.
Είχαμε αρχίσει περίπου 10 λεπτά να συζητάμε με τον Κυριάκο Κουτσομάλλη, όταν μια κλήση στο κινητό του μας διέκοψε. «Με συγχωρείτε, θα πρέπει να το σηκώσω». Από το γραφείο του, στον πέμπτο όροφο του Μουσείου Γουλανδρή, το ωραίο πρωινό φως μιας πρώιμα ανοιξιάτικης ημέρας έλουζε τα πάντα γύρω μας, ενώ το βλέμμα μου περιπλανιόταν στη συναρπαστική θέα που ανοιγόταν μπροστά μας και την οποία στεφάνωνε ο Ιερός Βράχος στο βάθος. Το τηλεφώνημα δεν κράτησε πολύ, αλλά, όταν επιστρέψαμε στην κουβέντα μας, ο διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή έδειχνε σκεπτικός. «Με ενημέρωσαν για την αναβολή μιας προγραμματισμένης συνάντησης της Επιτροπής Μουσείων του Υπουργείου Πολιτισμού στην οποία συμμετέχω. Ξέρετε, λόγω αυτού του ιού».
Ξέραμε, αλλά και δεν ξέραμε την ίδια στιγμή.Ήταν Παρασκευή 5 Μαρτίου. Είχα φτάσει στο νέο απόκτημα της Αθήνας για να συναντήσω τον άνθρωπο στον οποίο οφείλουμε τη δημιουργία του πρώτου διεθνούς βεληνεκούς μουσείου τέχνης στην Ελλάδα. Φυσικά ο ίδιος δεν θα συμφωνούσε ποτέ με αυτή την πρόταση και θα απέδιδε όλα τα εύσημα στον Βασίλη και στην Ελίζα Γουλανδρη, δύο Έλληνες που αγάπησαν με πάθος την καλλιτεχνική περιπέτεια σε όλες της τις μορφές και πρόσφεραν στον τόπο τους μια ανεκτίμητη συλλογή, η οποία εδώ και εννέα μήνες στεγάζεται στο νέο μουσείο της οδού Ερατοσθένους, στο Παγκράτι.
Η παιδική φαντασία αντίδοτο στην απομόνωση
Διακόσια πενήντα δύο παιδιά ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση του Ιδρύματος Γουλανδρή να αποτυπώσουν στον καμβά την πρωτόγνωρη συνθήκη του εγκλεισμού.
Ελένη Υακίνθη Αρβανιτίδου, 13 ετών Απογευματινή απόλαυση. Εμπνευσμένο από το έργο του Vincent van Gogh «Νεκρή φύση με καφετιέρα», 1888.
Μαριάννα Δημοπούλου, 7 ετών – Ο ιός που έχασε την κορώνα του!
Αλλά ήταν ο Κυριάκος Κουτσομάλλης ο άνθρωπος τον οποίο εμπιστεύτηκε το ζεύγος Γουλανδρή για τη διαχείριση αυτής της μοναδικής κληρονομιάς και κυρίως αυτός που εργάστηκε άοκνα σχεδόν τρεις δεκαετίες για την υλοποίηση του μεγαλεπήβολου, αλλά καθόλου εύκολου (όπως αποδείχθηκε στην πορεία) σχεδίου.
Εκείνο το πρωί τίποτα δεν προμήνυε την καταιγίδα: από τον Οκτώβριο που είχε ανοίξει τις πόρτες του, το Μουσείο Γουλανδρή της Αθήνας είχε υποδεχθεί περισσότερους από 115.000 επισκέπτες, στο ισόγειο έπρεπε να κάνω προσπάθεια για να φτάσω στον ανελκυστήρα, καθώς ένα πλήθος μικρών μαθητών είχε μόλις ολοκληρώσει μία από τις εκατοντάδες ξεναγήσεις σχολείων, ενώ ξένοι τουρίστες έβγαζαν ξέγνοιαστοι τα εισιτήριά τους. Κανένας δεν θα μπορούσε να φανταστεί εκείνο το ηλιόλουστο πρωινό ότι σε δύο εβδομάδες το μουσείο θα έκλεινε για τρεις ολόκληρους μήνες.
Η καραντίνα; Ευκαιρία για αναστοχασμό
«Η εμπειρία του εγκλεισμού και της καραντίνας υπήρξε μια επώδυνη περίοδος», μου λέει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης όταν του ζητάω μια πιο προσωπική αποτίμηση της πρωτόγνωρης αυτής περιόδου. «Μια θολή κατάσταση που κρατούσε μουδιασμένες τις αισθήσεις. Προσωπικά το αντιμετώπισα στωικά. Θέτοντας σε εγρήγορση τις ψυχικές αντοχές μου. Το αντιμετώπισα οριοθετώντας νέες προτεραιότητες στη ζωή μου. Μετά από όλες τις μεγάλες πανδημίες που γνώρισε το ανθρώπινο γένος, οι άνθρωποι κλήθηκαν να αλλάξουν τρόπο ζωής. Σκεπτόμενος, ενοχοποιούσα τον εαυτό μου για την ασυδοσία, την ασέβεια και την ασέλγειά μου προς τη φύση. Μου φαινόταν σαν η νέμεση τιμωρητικά να ζητούσε την εξόφληση αυτής της οφειλής. Ο εξαναγκαστικός εγκλεισμός στα σπίτια μας ίσως αποβεί εφαλτήριο, μια νέα αρχή αναθεώρησης και ανασύνταξης του ανθρωπισμού μας. Να γίνουμε αλληλέγγυοι, να αναστοχαστούμε για τον κόσμο που οικοδομήσαμε. Να εδραιώσουμε την ιερότητα του πνευματικού σε πιο στέρεες, γήινες βάσεις».
Και ως προς το μουσείο; «Είχαμε ξεκινήσει την 1η Οκτωβρίου με τους καλύτερους οιωνούς και οδηγηθήκαμε σε αναστολή λειτουργίας πεντέμισι μήνες μετά. Πάρα ταύτα, ούτε ο ενθουσιασμός ούτε ο ζήλος εξέλιπαν. Είμαστε αισιόδοξοι, δυνατοί, αποφασισμένοι να συνεχίσουμε αυτό το άκρως γοητευτικό εγχείρημα που σε ελάχιστο χρόνο έτυχε της θερμής υποδοχής και αποδοχής από τις ορδές των επισκεπτών που κατέκλυζαν καθημερινά τους χώρους μας».
Λίγες εβδομάδες μετά την έναρξη της επαναλειτουργίας των μουσείων σε Αθήνα και Άνδρο, οι ενδείξεις είναι ενθαρρυντικές, με διαβεβαιώνει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης. «Η πορεία από μέρα σε μέρα γίνεται ανοδική και, αν κρίνουμε από τις ηλεκτρονικές κρατήσεις και τα τηλεφωνήματα που παίρνουμε, έχουμε κάθε λόγο να ευελπιστούμε ότι –αν βέβαια δεν προκύψουν στην πορεία νέοι ανασταλτικοί παράγοντες– σύντομα θα ξαναβρούμε μια, διαφορετική όμως, ομαλότητα που δεν θα έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με την προ κορωνοϊού εποχή».
Μπορεί η πανδημία να έφερε τα πάνω κάτω στον εκθεσιακό προγραμματισμό, αλλά, όπως λέει χαρακτηριστικά ο επικεφαλής του ιδρύματος, «δεν θα αφήσουμε ούτε το Μουσείο της Άνδρου ούτε των Αθηνών να λιμνάσουν μέσα στη νωχελική αδράνεια της εγκαρτέρησης». Στην Άνδρο η έκθεση του Γιώργου Ρόρρη μετατέθηκε για το μέλλον. Μια άλλη όμως σημαντική έκθεση, με τίτλο «Αφαιρετικές προσεγγίσεις Ελλήνων καλλιτεχνών της Διασποράς», με έργα από τη συλλογή του ιδρύματος, προσφέρει από την 1η Ιουλίου στο φιλότεχνο κοινό αντικείμενα αισθητικής τέρψης, ιστορικής ενημέρωσης και προβληματισμού. Στην Αθήνα, εντελώς απρόσμενα, προέκυψε ένα εικαστικό αφιέρωμα με ζωγραφικές που προήλθαν από μια ανοιχτή πρόσκληση που απηύθυνε σε νέους και παιδιά το νέο μουσείο την περίοδο του εγκλεισμού.
Η γνωριμία με τον Βασίλη Γουλανδρή
Η σχέση του Κυριάκου Κουτσομάλλη με τον Βασίλη και την Ελίζα Γουλανδρή έχει σημείο αφετηρίας το 1972, όταν ο νέος Έλληνας από την Ίμβρο σπούδαζε Ιστορία στο Παρίσι. «Δέσαμε αμέσως», θυμάται ο Κ. Κουτσομάλλης. «Αλλά ο Βασίλης Γουλανδρής ήταν εσωστρεφής άνθρωπος. Διατηρούσε ένα εσωτερικό “άβατο”, το οποίο δεν παραβιαζόταν εύκολα. Ήθελε πρώτα να δει ποιος είσαι, αν μπορείς να μπεις στη σκέψη και στο πνεύμα του, να δεθείς στο άρμα του. Αν ταίριαζες, σε περίμεναν ατελείωτες ώρες απολαυστικών συζητήσεων με έναν ευπροσήγορο άνθρωπο, προσηνή, ο οποίος σκεπτόταν τον εργαζόμενο, διακρινόταν για τη γενναιοδωρία των αισθημάτων και δεν τον χαρακτήριζε καθόλου η υπεροψία του πλούτου. Και οι φιλίες του δεν ήταν μονοδιάστατες από τον χώρο του εφοπλισμού. Στα γεύματα και στα δείπνα που έχουν αφήσει ιστορία ήθελε να έχει πάντα καλλιτέχνες, διανοουμένους, ανθρώπους του πολιτισμού. Σε ένα από αυτά η Ελίζα Γουλανδρή μού λέει: “Έλα να σε συστήσω στον Σαγκάλ”. Και η αντίδραση του Σαγκάλ ήταν: “Είναι ωραίο να περιτριγυρίζεσαι από νέους ανθρώπους”».
Ο διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Κυριάκος Κουτσομάλλης, στο γραφείο του που βρίσκεται στο νέο Μουσείο της Αθήνας.
Η γνωριμία με τον Βασίλη Γουλανδρή υπήρξε καταλυτική για τον Κυριάκο Κουτσομάλλη. «Είχα τελειώσει Ιστορία στο Παρίσι, άρχισα να συναναστρέφομαι τον Βασίλη, ο οποίος για μένα ήταν ένα σχολείο. Μοιραία προσανατολιζόσουν προς την τέχνη. Αν δεν μπορούσες να συζητήσεις μαζί του για τέχνη, το θεωρούσε μια μορφή αναπηρίας· δεν το έλεγε ποτέ, αλλά το καταλάβαινες. Έτσι συνέχισα σπουδάζοντας Ιστορία της Τέχνης, καταλάβαινα ότι έπρεπε να κινηθώ προς τα εκεί».
Το χτίσιμο της συλλογής του ζεύγους Γουλανδρή ο Κυριάκος Κουτσομάλλης το παρακολούθησε από ένα σημείο και μετά, κι αφού είχαν αγοραστεί τα πιο περιζήτητα έργα όσο ζούσαν στην Αμερική. Αλλά ποιο ήταν το βασικό κριτήριο για την αγορά ενός έργου; «Η αγάπη τους για την τέχνη. Σίγουρα άκουγαν τη γνώμη εξειδικευμένων ανθρώπων κι όταν επρόκειτο να αγοραστεί ένα έργο, το “έψαχναν” πολύ. Ξέρετε, όταν ασχολείσαι με την τέχνη, πιάνεις τον μίτο της Αριάδνης και από κει κι έπειτα πρέπει να αναζητήσεις την έξοδο από τον Λαβύρινθο. Είναι Λαβύρινθος ο κόσμος της τέχνης. Και η τέχνη είναι σχέση έρωτα. Και ο Βασίλης και η Ελίζα, σαν τριαντάφυλλο που ανθίζει, άρχισαν να αφήνονται σε αυτή την περιπέτεια έχοντας πλήρη επίγνωση ότι δεν αγόραζαν για να πουλήσουν και να κερδίσουν απ’ αυτό. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα για το επόμενο βήμα, και όλα αυτά έπρεπε να εκβάλουν σε έναν κοινωφελή σκοπό, πράγμα που ευτυχώς έγινε και θα έπρεπε να είχε γίνει πολύ νωρίτερα, ήδη από το 1992, όταν η ιδέα της δημιουργίας του μουσείου είχε ωριμάσει».
Γιατί στο Παγκράτι
Το κτίριο του Μουσείου της Αθήνας υπήρξε προσωπική επιλογή του Κυριάκου Κουτσομάλλη, ιδέα που αρχικά δεν είχε πολλούς υποστηρικτές στο Διοικητικό Συμβούλιο του ιδρύματος. «Κατέβαινα την Ερατοσθένους μια μέρα με έναν φίλο μου και πρόσεξα το κτίριο σε πλήρη εγκατάλειψη. Πίστευα και πιστεύω ότι τα κέντρα που έχουν σχέση με την τέχνη και τον πολιτισμό πρέπει να εδραιώνονται σε μέρη με κόσμο, στο κέντρο των πόλεων, εκεί που οι άνθρωποι ζουν και εργάζονται». Η επιλογή του Παγκρατίου ευθυγραμμίζεται απολύτως με το όραμα του Κυριάκου Κουτσομάλλη για ένα μουσείο ανοιχτό σε όλους. «Το τελευταίο που θέλαμε ήταν ένας αποστειρωμένος χώρος. Μετά βδελυγμίας απορρίπτουμε την τέχνη για τις “ελίτ”, η τέχνη έχει νόημα και αξία ως πνευματικό αγαθό με παραλήπτες τους πάντες. Κυρίως όσους κοινωνικά καταπιέζονται, να έρθουν εδώ και μέσα από τα εμβληματικά έργα που εκβάλλουν στα πιο σημαντικά κινήματα του 20ού αιώνα, να πάρουν αυτή την κλωστή και να δουν αυτό που είδα κι εγώ στα νιάτα μου, να ανοίγεται μπροστά σου ένας ολόκληρος κόσμος».
Το αγαπημένο του έργο
Ο Κυριάκος Κουτσομάλλης μπροστά από το αγαπημένο του έργο, την «Αιώνια άνοιξη» του Ροντέν (1884), ένα από τα αριστουργήματα του Μουσείου.
Πριν τον αφήσω, ζητάω από τον Κυριάκο Κουτσομάλλη να επιλέξει το αγαπημένο του έργο από τα αριστουργήματα του Μουσείου της Αθήνας. «Η γλυπτική, που συχνά θεωρείται ο φτωχός συγγενής της ζωγραφικής, εμένα με γοητεύει. Αλλά με γοητεύει πολύ ο Ροντέν. Αλλά γιατί ο Ροντέν; Γιατί ο Ροντέν προέκυψε στο μεταίχμιο, δηλαδή όταν άρχισε να τίθεται το ερώτημα τι είναι η γλυπτική σήμερα. Εμπλέκονται πολλά στοιχεία που γοητεύουν στον Ροντέν. Πέρα από το ότι είναι ο τελευταίος γλύπτης της κλασικής αγαλματοποιίας, είναι την ίδια στιγμή και ο πρώτος του μοντερνισμού. Δηλαδή αυτό που ήταν για τη ζωγραφική ο ιμπρεσιονισμός ήταν για τη γλυπτική ο Ροντέν. Η “Αιώνια άνοιξη” εκπέμπει το αιώνιο μήνυμα του έρωτα σε μια εξιδανικευμένη μορφή. Λένε ότι δύο πράγματα δεν ερμηνεύονται με τη λογική: ο έρωτας και το ταλέντο. Και στην περίπτωση αυτή εμπλέκονται και τα δύο». ■