Σιωπηλοί μάρτυρες της ζωής της Θεσσαλονίκης, οι τέσσερις υπεραιωνόβιοι πλάτανοι που βρίσκονται στο κέντρο της θα ανακηρυχθούν μνημεία της φύσης, βρίσκοντας τη θέση που τους αξίζει στον χάρτη της πόλης.
Στέκει γυρτός σε μια απότομη στροφή του δρόμου μπροστά από τα τείχη, στην ονειρική γειτονιά της Άνω Πόλης στη Θεσσαλονίκη. Στοιχηματίζω ότι τα παιδιά που έγραψαν πάνω στον κορμό του συνθήματα σε διάφορα χρώματα δεν ήξεραν την ιστορία του. Το ίδιο ισχύει και για τους περισσότερους περαστικούς, οι οποίοι, διασχίζοντας το πεζοδρόμιο, δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι ο ψηλός πλάτανος που αντικρίζουν αδιάφορα βρίσκεται ακριβώς στο ίδιο σημείο τα τελευταία 800 χρόνια και είναι ο γηραιότερος της πόλης.
Πολύ καιρό πριν πατήσουμε το πόδι μας στη γη, ο δωδεκάμετρος πλάτανος προσέφερε την παχιά σκιά του σε Εβραίους, μουσουλμάνους και χριστιανούς Θεσσαλονικείς και κρυφάκουγε τις συνομιλίες των γυναικών, όσο αυτές περίμεναν να γεμίσουν τις στάμνες στην κρήνη που ήταν μπροστά του. Ο πλάτανος πρωταγωνιστεί σε ασπρόμαυρες φωτογραφίες του προηγούμενου αιώνα, ανάμεσα σε μαυροντυμένες γυναίκες και παιδιά που κοιτάνε με απορία τον φωτογραφικό φακό, αλλά και σε ζωγραφιστές καρτ ποστάλ με την υπογραφή «Souvenir de Salonique». Σε κάθε εικόνα, το τοπίο γύρω του αλλάζει: η κρήνη, που άλλοτε αναγράφεται ως «δημόσια» και άλλοτε ως «κρήνη προσφύγων», κατεδαφίζεται στον Μεσοπόλεμο, το λιθόστρωτο μετατρέπεται σε μοντέρνο δρόμο και η ταβέρνα η οποία προς τιμήν του ονομάστηκε «Πλάτανος» δίνει τη θέση της στο σημερινό καφέ-μπαρ «Ληθηνόη». Το μόνο σταθερό σημείο είναι αυτός. Σπάνιος και σιωπηλός μάρτυρας πολέμων, ερώτων και αποχαιρετισμών, πλέον απομένει να στηρίζεται σε μια τσιμεντένια κολόνα για να διατηρηθεί ζωντανός. Αν ήταν κτίριο, πιθανότατα να είχε συντηρηθεί και ανακαινιστεί και οι φωτογραφίες του να στόλιζαν τους τουριστικούς καταλόγους της πόλης, στη λίστα των must see. Τώρα, όμως, που είναι δέντρο;
Ο γηραιότερος πλάτανος της Θεσσαλονίκης πρωταγωνιστεί σε ασπρόμαυρες φωτογραφίες και καρτ ποστάλ του προηγούμενου αιώνα.
Την απάντηση θα δώσει πολύ σύντομα η Θεσσαλονίκη, η οποία θα επανορθώσει την «αδικία» που έγινε, ανακηρύσσοντας το επόμενο διάστημα το συγκεκριμένο δέντρο και άλλους τρεις υπεραιωνόβιους πλατάνους στο ιστορικό της κέντρο διατηρητέα μνημεία της φύσης. Ως μνημεία πλέον, τα εντυπωσιακά δέντρα θα φροντιστούν κατάλληλα ώστε να διασωθούν, θα προστατευθούν από κάθε τυχόν μελλοντική παρέμβαση, αλλά και θα αναδειχθούν, αποκαλύπτοντας την ιστορία και τη σημασία τους. Οι πλάτανοι της Θεσσαλονίκης δεν είναι οι πρώτοι που αποκτούν μνημειακό χαρακτήρα.
Ο φοίνικας του Καποδίστρια και η αρχαία ελιά της Κρήτης
Από το 1975 η Ελλάδα έχει δημιουργήσει μια λίστα με 69 μνημεία της φύσης, από τον φοίνικα που φύτεψε στο Ναύπλιο ο Καποδίστριας μέχρι μια ελιά 3.200 ετών στην Κρήτη και έναν πλάτανο στην Άρτα όπου ο Αλή Πασάς κρεμούσε τους εχθρούς του. Για να ενταχθούν στην οικογένεια αυτή, τα φυσικά μνημεία πρέπει να έχουν αποδεδειγμένα ιδιαίτερη οικολογική, βιολογική, επιστημονική και αισθητική αξία και να είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα του τόπου. Αποδεικνύοντας όλα τα παραπάνω, ο Δήμος Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με το ΑΠΘ και τον Ελληνικό Γεωργικό Οργανισμό – Δήμητρα συνέταξαν αναλυτική τεχνική έκθεση που αναφέρεται στα χαρακτηριστικά και στις αποδείξεις της ιστορικότητας των δέντρων.
Δέντρα-μνημεία στην καρδιά της πόλης
Ο υπεραιωνόβιος πλάτανος δίπλα στο τουρκικό προξενείο θα αποτελεί σύντομα ένα διατηρητέο μνημείο της φύσης.
Αυτό όμως που κάνει την περίπτωση των πλατάνων της Θεσσαλονίκης ακόμα πιο ενδιαφέρουσα είναι ότι τα δέντρα δεν βρίσκονται σε ένα δάσος ή στην πλατεία μιας επαρχιακής πόλης, αλλά στην καρδιά ενός μεγάλου αστικού κέντρου, και μάλιστα δίπλα σε γνωστά μνημεία, συμπληρώνοντας το ιστορικό κάδρο. Ο πιο διάσημος όλων, ίσως, βρίσκεται απέναντι από τον Λευκό Πύργο και λέγεται ότι κάτω από τον δικό του ίσκιο συγκεντρώθηκε ο ένοπλος πυρήνας του κινήματος της Εθνικής Άμυνας το καλοκαίρι του 1916, για να αποτρέψει την παράδοση της Θεσσαλονίκης στο τότε Βασίλειο της Σερβίας. Λίγο παραπάνω, ο πλάτανος στην Αγίου Δημητρίου γειτνιάζει με το τουρκικό προξενείο και το Μουσείο Ατατούρκ, που θεωρείται ότι ήταν και η πρώιμη κατοικία του Κεμάλ, και ο τελευταίος είναι δίπλα στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου του Γαλεριανού συγκροτήματος. Βρίσκοντας πια τη δικαιωματική θέση τους στην ιστορία και στον χάρτη της πόλης, οι πλάτανοι μας καλούν πια να πλησιάσουμε τους μεγάλους, γεμάτα σημάδια κορμούς τους, για να αφουγκραστούμε μυστικά αιώνων και ιστορίες κρυφές, αλλά και για να αντλήσουμε έμπνευση από την αντοχή των ζωντανών αυτών οργανισμών στον χρόνο, οι οποίοι αψήφησαν φωτιές, ανασκαφές, καθώς και τις τσιμεντένιες θηλιές που ασφυκτικά χτίσαμε γύρω τους.
Η ψυχή του δέντρου
«Τα δέντρα δείχνουν τη δύναμη που έχει η φύση να εξελίσσεται και οι άνθρωποι αποτυπώνουν σε αυτά πολλές δοξασίες. Στη διάρκεια της ζωής του ανθρώπινου είδους, τα δέντρα αποτέλεσαν μέχρι και λατρευτικά σύμβολα. Στην αρχαιότητα πίστευαν ότι έκρυβαν νύμφες και πως το κάθε δέντρο έχει ψυχή. Όλα αυτά προκαλούσαν δέος στους ανθρώπους. Σήμερα λοιπόν υπενθυμίζουμε αυτό το δέος, ακριβώς αυτή τη σημασία του δέντρου», αναφέρει η Θέκλα Τσιτσώνη, καθηγήτρια στο Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του ΑΠΘ, που ήταν από τις πρώτες που ασχολήθηκε με τους γηραιούς πλατάνους της πόλης επιτηρώντας την πτυχιακή εργασία φοιτήτριάς της*.
Το 24 μέτρων πλατάνι επιβίωσε της πυρκαγιάς του 1917, αλλά και των ανασκαφών στα Ανάκτορα του Γαλερίου.
Ειδικά το πλατάνι, όπως εξηγεί, αποτελεί για τη χώρα ένα εθνικό σύμβολο. «Συμβολίζει τη χαρά της ζωής, την ανθεκτικότητα, τη δύναμη, την ομαδικότητα. Είναι εκεί όπου συγκεντρωνόμαστε και γλεντάμε. Σε όλα τα χωριά, όλες οι εκδηλώσεις γίνονται κάτω από τον πλάτανο της κεντρικής πλατείας», αναφέρει η κ. Τσιτσώνη, η οποία πιστεύει πως η σχέση αυτή μπορεί να διατηρηθεί και μέσα στην πόλη. «Στο εξωτερικό, τα δέντρα φωτίζονται και μπαίνουν πινακίδες με το ιστορικό τους. Θα μπορούσε να διαμορφωθεί και εδώ ο χώρος, ώστε να γίνονται εκδηλώσεις και να αναπτύξουν έτσι μεγάλοι και παιδιά την ευαισθησία τους προς το περιβάλλον και τα δέντρα μέσα στον αστικό χώρο», προτείνει η ίδια.
Παρότι στη σύγχρονη εποχή δεν κρεμάμε πια κλωστίτσες και ρούχα στα κλαδιά των δέντρων για να αντλήσουμε από τη δύναμή τους, σίγουρα διψάμε για την παρουσία τους μέσα στο γκρι των πόλεών μας. Όταν μάλιστα αναγνωρίσουμε ότι τα δέντρα αυτά ήταν εκεί πολύ πριν από εμάς και θα συνεχίσουν να είναι και μετά, την ώρα που γράφεται ιστορία, τα κοιτάμε με άλλα μάτια. Και τότε, όπως έκανε και ο Καρυωτάκης, ίσως προσπαθήσουμε να κλέψουμε λίγη από την εύκολη σοφία που μεταφέρουν με το θρόισμα των ασημένιων φύλλων τους. ■
*Η εργασία για τα υπεραιωνόβια πλατάνια έγινε από τη φοιτήτρια του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Χάιδω Καγιαλή, στο πλαίσιο της πτυχιακής της διατριβής, με επιβλέπουσα τη Θέκλα Τσιτσώνη.