Όταν όλα όσα ζούμε σήμερα θα έχουν τελειώσει, θα αρχίσει να σχηματίζεται σιγά σιγά ένα σώμα λογοτεχνικών κειμένων με κοινή θεματολογία την πανδημία – η «Σιωπή» (εκδ. Gutenberg) του Ντον Ντελίλο λογικά δεν θα εντάσσεται σε τέτοιες λίστες, ωστόσο ο Αμερικανός συγγραφέας είναι ο πρώτος τέτοιου βεληνεκούς λογοτέχνης που συνδέει το έργο του με την πανδημία. Το βιβλίο είχε ολοκληρωθεί λίγο πριν από την πανδημία, αλλά ο Ντελίλο συμπτωματικά (ή διαισθητικά) περιγράφει τη ζωή στο 2022, στον απόηχο μιας κατάστασης. Οι ήρωές του συναντιούνται σε ένα διαμέρισμα στο Μανχάταν, ημέρα του Σούπερ Μπόουλ – θα το παρακολουθούσαν στην τηλεόραση, αν δεν έπεφτε το ρεύμα. Επιμένοντας να καταγράφει τα σημαντικά και τα παράδοξα της σύγχρονης ζωής, ο 84χρονος συγγραφέας αγγίζει εδώ το θέμα της κυριαρχίας της τεχνολογίας. «Είμαστε τόσο εξαρτημένοι», είπε πρόσφατα στην «Κ», «που τυχόν απουσία της θα κατέστρεφε τις ζωές μας». Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τις περιόδους των lockdown χωρίς τη βοήθεια της τεχνολογίας. Ή χωρίς τη συντροφιά των βιβλίων. Οι έρευνες δείχνουν ότι ο κόσμος διάβασε πολύ το 2020, εξ ου και, παρά τις αυτονόητες δυσκολίες και τα κλειστά βιβλιοπωλεία, συνθήκες που πάγωσαν ορισμένες εκδόσεις, η παραγωγή των τελευταίων μηνών δεν έχει να ζηλέψει πολλά από τις παλαιότερες.
ΜΕΓΑΛΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ, ΙΡΛΑΝΔΙΑ
Μετά το «Φθινόπωρο» έρχεται ο «Χειμώνας» (εκδ. Καστανιώτη), το δεύτερο μέρος του «Κουαρτέτου των εποχών» της Σκοτσέζας Άλι Σμιθ, ενός εν εξελίξει πολύ σημαντικού έργου για τη βρετανική λογοτεχνία – τα βιβλία διαβάζονται και αυτόνομα. Χριστούγεννα, λοιπόν, σε μια έπαυλη στην Κορνουάλη. Δεν είναι ακριβώς αυτό που ίσως φαντάζεστε, αλλά η γενική εικόνα ταιριάζει με το πνεύμα των εορτών. Η Σμιθ χρησιμοποιεί τη λεπτή ειρωνεία καλύτερα από τον καθένα, κοιτάει το πεζό με ποιητική ματιά, υποδέχεται τη σύγχρονη πραγματικότητα και την ανατέμνει, μας τη μοιράζει σε κομμάτια να την καταλάβουμε καλύτερα. Όπως και ο Ντελίλο, η Σμιθ συγκεντρώνει τους ήρωές της σε ένα σπίτι, όπως ακριβώς κάνει και η Τέσα Χάντλεϊ, μια άλλη σύγχρονη και δυνατή φωνή της βρετανικής πεζογραφίας. Στο «Παρελθόν» (εκδ. Gutenberg) περιγράφεται η επανένωση τεσσάρων αδερφών με τις οικογένειές τους, στο σπίτι όπου μεγάλωσαν, το εσωτερικό του οποίου «έμοιαζε με σκηνικό άλλου κόσμου, λες κι η ησυχία του εγκυμονούσε σημασία, σαν είδωλο δωματίου σε καθρέφτη». Παραμένουμε στην Αγγλία με το τελευταίο μυθιστόρημα του Γκράχαμ Σουίφτ, «Να ’μαστε, λοιπόν…» (εκδ. Μίνωας). Ο βραβευμένος με Μπούκερ συγγραφέας χρησιμοποιεί ως αφετηρία μια ταχυδακτυλουργική παράσταση στη μεταπολεμική Αγγλία για να θέσει σε κίνηση ιστορίες και ανθρώπους, συνθέτοντας μια εποχή. Τρυφερό και πολύ βρετανικό, νιώθεις την προφορά των χαρακτήρων και το χρώμα των μελαγχολικών απογευμάτων.
Ιρλανδία. Ας αρχίσουμε με το εντυπωσιακό μυθιστόρημα του Μάρτιν Ο’ Κάιν «Η ζωή κάτω απ’ το χώμα» (εκδ. Καστανιώτη), γραμμένο το 1949, το οποίο, όπως προδίδει ο τίτλος του, εκτυλίσσεται στον κόσμο των νεκρών, λίγα μέτρα κάτω απ’ το χώμα, σε ένα νεκροταφείο στις ακτές του Ατλαντικού. Οι αποθανόντες συζητούν, τσακώνονται, μαθαίνουν τα νέα των ζωντανών – μαύρο χιούμορ και υπαρξιακός προβληματισμός. Σε ένα αντίστοιχο κλειστοφοβικό κλίμα, και ακόμα περισσότερο ίσως (και όμως, γίνεται), κινείται και ο Σάμουελ Μπέκετ στο «Αυτοί που έχουν χαθεί» (εκδ. Εστία) του 1971. Ένα απόκοσμο, εφιαλτικό σκηνικό. Διακόσια σώματα εγκλωβισμένα σε έναν κύλινδρο. Μια τρομακτική γωνία της μπεκετικής σκέψης.
Ο Μπέκετ υπήρξε καλός φίλος της Έντνα Ο’ Μπράιεν, η οποία σήμερα παραμένει δημιουργική σε ηλικία 90 ετών, και μάλιστα πρόσφατα κυκλοφόρησε και το τελευταίο της μυθιστόρημα, «Το κορίτσι» (εκδ. Κλειδάριθμος), για τη συγγραφή του οποίου η συγγραφέας έκανε έρευνα που την οδήγησε μέχρι τη Νιγηρία για να συνομιλήσει με θύματα της Μπόκο Χαράμ. Όπως συμβαίνει και με το κορίτσι του τίτλου της. Εκτός Ιρλανδίας κινείται και ο Σεμπάστιαν Μπάρι στα «Χίλια φεγγάρια» (εκδ. Ίκαρος), επιστρέφοντας στη θεματική του γουέστερν και στην (επινοημένη) οικογένεια Μακ Νάλτι, ιρλανδικής καταγωγής, στην πορεία της στην αμερικανική ήπειρο στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα. Τον λόγο εν προκειμένω έχει μια νεαρή Ινδιάνα που γλίτωσε από τη σφαγή της φυλής της.
ΙΤΑΛΙΑ, ΙΣΠΑΝΙΑ, ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ
Η Έλενα Φεράντε γνωρίζει δύο πράγματα πολύ καλά: τη Νάπολη και τα μικρά και μεγάλα πάθη που διαμορφώνουν την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση. Είναι τα στοιχεία που συνδυάζει στην «Απατηλή ζωή των ενηλίκων» (εκδ. Πατάκη), το πιο πρόσφατο μυθιστόρημά της, μια ιστορία ενηλικίωσης και οικογενειακών μυστικών με φόντο τις δύο όψεις της πόλης του ιταλικού νότου. Αντιθέτως, ο Αντόνιο Μαρέσκο μάς μεταφέρει στον ιταλικό βορρά και στη Μάντοβα, στην τσακισμένη από την πανδημία Λομβαρδία, με το «Τραγούδι των δέντρων» (εκδ. Καστανιώτη), ένα ποιητικό κείμενο αναμνήσεων, εικόνων, σκέψης – τον Μαρέσκο τον γνωρίσαμε στην Ελλάδα πέρυσι με το «Φωτάκι», που διαβάστηκε και συζητήθηκε πολύ. Όπως πολύ διαβάστηκε και συζητήθηκε ο επίσης Ιταλός Ρομπέρτο Βεκιόνι («Ο βιβλιοπώλης του Σελινούντα»), που στον «Έμπορο του φωτός» (εκδ. Κριτική) δημιουργεί μια αντίθεση ανάμεσα στο φθαρτό (ένας χαρακτήρας που πάσχει από πρόωρη γήρανση) και το άφθαρτο (ο πατέρας του μελετά την αρχαία ελληνική γραμματεία).
Ισπανία. Με ένα κράμα μυθιστορηματικής βιογραφίας και autofiction ο Χαβιέρ Θέρκας επιστρέφει με τον «Μονάρχη των σκιών» (εκδ. Πατάκη) στο αγαπημένο του θέμα του Ισπανικού Εμφυλίου και της διαχείρισης της μνήμης, μέσα από την ιστορία του Μανουέλ Μένα, μέλους της οικογένειάς του που πολέμησε και σκοτώθηκε στα δεκαεννιά του στην υπηρεσία των φαλαγγιτών. Ο Θέρκας είναι συγκλονιστικός, όπως συνήθως. Με το αγαπημένο του θέμα ασχολείται και ο Φερνάντο Αραμπούρου: τη ματωμένη ιστορία της Χώρας των Βάσκων. Μετά την τεράστια επιτυχία της «Πατρίδας», μεταφράστηκε στη γλώσσα μας και ένα λίγο παλιότερο βιβλίο του, «Τα χρόνια της βραδύτητας» (εκδ. Πατάκη), που μας μεταφέρει στο τέλος της δεκαετίας του ’60 και στα πρώτα χρόνια της ΕΤΑ. Αμφότεροι οι Θέρκας και Αραμπούρου εκθείασαν ένα άλλο ισπανικό μυθιστόρημα, προπέρσινο, που μεταφράστηκε μόλις στα ελληνικά. Ο λόγος για το «Ορδέσα» (εκδ. Ίκαρος) του Μανουέλ Βίλας, αυτό το ορμητικό, αυτοβιογραφικού τύπου θρηνητικό έπος, στο οποίο συμπλέκεται ο βαθύς υπαρξιακός προβληματισμός/κρίση του συγγραφέα με το εθνικό, το συλλογικό.
Μια ενδιαφέρουσα επιλογή είναι και το «Κανένα βλέμμα» (εκδ. Διάπλαση) του Πορτογάλου Ζοσέ Λουίς Πεϊσότο, αρκετά γνωστού στο ελληνικό κοινό, ένα μυθιστόρημα απίθανων εικόνων και βιβλικών συμβολισμών που κέρδισε το βραβείο Σαραμάγκου. Μιλώντας για τον σπουδαίο νομπελίστα, επανεκδόθηκε το μέχρι πρότινος εξαντλημένο «Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέις» (εκδ. Καστανιώτης). Ένας φόρος τιμής του Σαραμάγκου στον διάσημο ετερώνυμο του έτερου μεγάλου Πορτογάλου, Φερνάντο Πεσσόα. Πριν από λίγες μέρες συμπληρώθηκαν, μάλιστα, 85 χρόνια από τον θάνατο του Πεσσόα και κυκλοφόρησαν δύο νέες (πολύ προσεγμένες, πολύ όμορφες) εκδόσεις που φανερώνουν το εύρος της δημιουργικής του φύσης. Το «Περί θανάτου και άλλων μυστηρίων» (εκδ. Gutenberg) είναι μια συλλογή σύντομων διηγημάτων στα οποία εξετάζονται ποικιλοτρόπως η απώλεια, ο φόνος, η αυτοκτονία, η απουσία – και το συναίσθημα: «Ο άνθρωπος γεννιέται ο καθένας με την καρδιά του, και μ’ αυτήν πρέπει να αισθάνεται και να υποφέρει». Η δεύτερη έκδοση του Πεσσόα λέγεται «Είκοσι ένα χαϊκού» (εκδ. Printa). Δεν χρειάζεται περισσότερη ανάλυση, μόνο ένα παράδειγμα: «Κοίτα τον ορυζώνα μόλις πρόσφατα / Απλωμένο στις άφραχτες εκτάσεις / Του σπιτιού που δεν έχουμε».
Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Εκτός από το ότι είναι δύο από τους πιο σημαντικούς εν ζωή συγγραφείς παγκοσμίως, με μια ιδιαίτερη σχέση ο καθένας με τη γλώσσα και τις τεχνικές της αφήγησης, οι Πέτερ Χάντκε και Λάσλο Κρασχορνακάι έχουν κάτι ακόμα που τους συνδέει: είναι παιδιά της κεντρικής Ευρώπης, γεννημένοι σε συνοριακές πόλεις, νομάδες του μεταπολεμικού κόσμου που έφτασαν στο σήμερα με όλη τη σοφία του κόσμου.
Ο Κρασχορνακάι ολοκληρώνει με την «Επιστροφή του βαρόνου Βενκχάιμ» (εκδ. Πόλις) έναν συγγραφικό κύκλο που ξεκίνησε πριν από 35 χρόνια με το «Τανγκό του Σατανά». Η πλοκή του εκτυλίσσεται στη σημερινή Ουγγαρία, θεωρητικά τουλάχιστον, αφού αυτό που επικρατεί είναι μια συνθήκη άχρονη και απόκοσμη, με χαρακτήρες απίστευτους, που συνδέονται μέσα από τις περίτεχνες και χαρακτηριστικά απέραντες προτάσεις του συγγραφέα. Ο βαρόνος του τίτλου επιστρέφει έπειτα από χρόνια στην πατρίδα του, καταχρεωμένος από τα καζίνο του Μπουένος Άιρες, κάτι που αγνοεί η κοινότητα των ντόπιων που τον υποδέχεται ελπίζοντας στην ευεργεσία του.
Η «Κλέφτρα των φρούτων ή απλό ταξίδι στην ενδοχώρα» (εκδ. Gutenberg) του Χάντκε, γραμμένο προ τριετίας, είναι ένα μυστηριώδες αφήγημα, ένας λυρικός γρίφος. Δεν είναι εφικτό να περιγραφεί επαρκώς, γι’ αυτό και επιστρατεύω τον ίδιο τον αφηγητή του, έναν ηλικιωμένο που φεύγει από τον Κόλπο του Κανένα και λέει: «Αλλά τι θα ζήσω τώρα με την ιστορία, στα χέρια της Κλέφτρας των Φρούτων; Θέλει αυτή η ιστορία να περάσει στην αφηγηματική παράδοση; Δεν την έχει ξανασκεφτεί κανείς; Και δεν είναι σημερινή; Όσο σημερινή μπορεί να είναι μια ιστορία; Ναι; Ή όχι; Θα δούμε».
Για μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση στην περίπτωση Χάντκε μπορείτε να αναζητήσετε την «Ανέμελη δυστυχία» (εκδ. Εστία), τον ιδιαίτερο αποχαιρετισμό του συγγραφέα στη μητέρα του. Ιστορικό κείμενο, σημείο αναφοράς. Κυκλοφόρησε επίσης και το «Ποίημα για τη Διάρκεια» (εκδ. Βακχικόν), μια ποιητική σύνθεση-στοχασμός του Χάντκε για τον χρόνο. Για να καταλάβετε: «Γίναμε ένα / προτού να γίνουμε ένα / συνενωνόμαστε ακόμη / μετά τη συνένωση / και κείμεθα έτσι χρόνια τώρα / γοφός με γοφό, αναπνοή με αναπνοή / δίπλα δίπλα».
ΓΕΡΜΑΝΙΑ, ΕΛΒΕΤΙΑ, ΑΥΣΤΡΙΑ, ΒΕΛΓΙΟ
Το «Μοιρολόι» (εκδ. Ψυχογιός) της Γερμανίδας Κάρεν Κέλερ, όπως μαρτυρά ίσως και ο τίτλος του, έχει ελληνικό χαρακτήρα. Η συγγραφέας έκανε την έρευνά της, επισκέφτηκε τη χώρα μας και έγραψε μια δυστοπική ιστορία για ένα ανώνυμο ελληνικό νησί στο οποίο επικρατεί μια πρωτόγονη, βαθιά πατριαρχική του κοινωνία. Ένα κορίτσι όμως είναι διαφορετικό. Ενάμιση αιώνα νωρίτερα, ο γερμανόφωνος Ελβετός Γκότφριντ Κέλερ έθιγε κι αυτός το ζήτημα της πατριαρχίας μέσω μιας αλληγορίας στο διήγημα «Ευγενία» (εκδ. Ενύπνιο), και είναι, αν μη τι άλλο, εντυπωσιακό πόσο αργά είναι τα βήματα της προόδου.
Κυκλοφόρησε επίσης το θεατρικό κείμενο «Ρίττερ, Ντένε, Φος» (εκδ. Κριτική) του Τόμας Μπέρνχαρντ (ανέβηκε πέρυσι στο Θέατρο Τέχνης), γραμμένο το 1984, με ήρωες τρία αδέρφια –δύο γυναίκες και έναν άντρα– που συναντιούνται στο πατρικό αρχοντικό σπίτι όπου μεγάλωσαν. Ο ιλιγγιώδης ρυθμός με τον οποίο αναπτύσσεται το κείμενο δημιουργεί μια αίσθηση παράνοιας και βαθιάς θλίψης για την ατομική πορεία των Αυστριακών και το εθνικό παρελθόν της χώρας. «Μακάρι αυτή η χώρα», λέει ο Φος, «να εξαφανιζόταν μια μέρα ή, ακόμα καλύτερα, αναπάντεχα μέσα στη νύχτα». Επανεκδόθηκε επίσης από τους Αντίποδες η περίφημη νουβέλα «Η βλάβη» του Φρήντριχ Ντύρενματ, συνοδευόμενη από τα διηγήματα «Το τούνελ» και «Ο σκύλος». Ο τρόπος με τον οποίο ο Ελβετός συγγραφέας κοιτάζει την πραγματικότητα και τη φιλτράρει με χιούμορ, φιλοσοφική σκέψη και νομικούς προβληματισμούς είναι κάτι αξεπέραστο.
Ίσως επίσης εκτιμήσετε ένα βιβλίο-σπουδή στην αϋπνία. Όσοι υποφέρετε τα βράδια, όπως η Γκαμπριέλ Λεβί, θα ταυτιστείτε με τους ήρωες που αναζητούν τη λύτρωση στη «Λέσχη της αϋπνίας» (εκδ. Διόπτρα). Αξιοπρόσεκτο ντεμπούτο για τη Βελγίδα συγγραφέα.
ΚΑΠΟΤΕ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ
Ο Γουίλιαμ Μέλβιν Κέλι κερδίζει ξαφνικά, λίγα χρόνια μετά τον θάνατό του, την αναγνώριση που ίσως άξιζε να απολαμβάνει εν ζωή. Αυτό συμβαίνει χάρη στη νέα ανάγνωση του κορυφαίου έργου του, «Ένας διαφορετικός τυμπανιστής» (εκδ. Μεταίχμιο), γραμμένου τη δεκαετία του ’60 και έκτοτε μάλλον ξεχασμένου, πιθανόν επειδή και ο ίδιος ο συγγραφέας υπήρξε εν μέρει εξαφανισμένος, ζώντας μακριά από την Αμερική και απέχοντας από τις εκδόσεις. Το μυθιστόρημά του είναι ένα διαμάντι της μαύρης λογοτεχνίας, ατυχώς επίκαιρο, σκληρό, ευρηματικό. Ο μαύρος πληθυσμός μιας μικρής πόλης του αμερικανικού νότου αποχωρεί, αφήνοντας στην περιοχή μόνο λευκούς. Η σύγχρονη κριτική τοποθετεί τον Κέλι κάπου ανάμεσα στον Φόκνερ (μεγάλο μελετητή του νότου) και τον Τζέιμς Μπόλντουιν, που σε αντίθεση με τον Κέλι βρίσκεται σταθερά στην πρώτη γραμμή της μαύρης λογοτεχνίας. Τα τελευταία χρόνια οι μεταφράσεις του σπουδαίου έργου του πληθαίνουν και πρόσφατα κυκλοφόρησε το «Αν η Beale Street μπορούσε να μιλήσει» (εκδ. Πόλις) του 1974, ένα βιβλίο που προ διετίας μεταφέρθηκε και στο σινεμά από τον Μπάρι Τζένκινς («Moonlight»). Μια ιστορία αγάπης σε έναν κόσμο ανισότητας, διακρίσεων και, εν προκειμένω, μιας άδικης καταδίκης. Την ίδια χρονιά είχε κυκλοφορήσει στις ΗΠΑ και το «Τέρας των Χόκλαϊν», σε εντελώς διαφορετικό ύφος προφανώς, από τον υπέροχο Ρίτσαρντ Μπρότιγκαν, μια παρωδία γουέστερν και γοτθικού μυθιστορήματος. Πολύ ωραία επιλογή από τις νεοσύστατες εκδόσεις Κυψέλη. Παραμένοντας στην Αμερική και στις προηγούμενες δεκαετίες, σημειώστε και τη συλλογή διηγημάτων «Το μαγικό βαρέλι» (εκδ. Καστανιώτη) του Αμερικανοεβραίου Μπέρναρντ Μάλαμουντ (πρότυπο του Φίλιπ Ροθ), που τιμήθηκε με το Εθνικό Βραβείο των ΗΠΑ το 1959.
Και μερικές σημαντικές επανεκδόσεις: Οι εκδόσεις Πατάκη φέρνουν σε νέα μετάφραση τον «Φύλακα στη σίκαλη» του Τζ. Ντ. Σάλιντζερ, επανακυκλοφορεί το πολύ σπουδαίο και επίσης νεοϋορκέζικο «Manhattan transfer» (εκδ. Μεταίχμιο) του Τζον Ντος Πάσος (της παρέας του Χέμινγουεϊ και του Φιτζέραλντ) και οι εκδόσεις Οξύ φέρνουν ξανά στο προσκήνιο την εξαντλημένη «Αμερικανική ψύχωση» του Μπρετ Ίστον Έλις – πασίγνωστο και από την κινηματογραφική του μεταφορά («American Psycho»), το εμβληματικό αυτό μυθιστόρημα του 1991 μέσα από τη σημερινή του ανάγνωση μπορεί να δώσει πολλές απαντήσεις στο φαινόμενο της σύγχρονης αμερικανικής-τραμπικής κουλτούρας. Επίσης εξαντλημένο ήταν μέχρι πρότινος και το «Στο σπίτι» (εκδ. Μεταίχμιο) της Μέριλιν Ρόμπινσον, για όποιον έχει απορία για τη φυσιογνωμία των περίφημων μεσοδυτικών πολιτειών και της ζωής στην «άγνωστη» ενδοχώρα των ΗΠΑ.
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΠΑΛΙΩΝΟΥΝ
Μερικές ιστορίες δεν παλιώνουν ποτέ. Όπως αυτές του Σαίξπηρ. Ακόμα και αν έχετε εξοικείωση με τον «Βασιλιά Ληρ» (εκδ. Άγρα), η συγκεκριμένη έκδοση αξίζει μόνο και μόνο για την αναλυτική εισαγωγή του Διονύση Καψάλη, ο οποίος γράφει ότι το συγκεκριμένο κείμενο «είναι ίσως το κορυφαίο έργο τραγικής ποίησης αδιακρίτως εποχής, ιστορίας, τόπου, γλώσσας, έθνους, φύλου ή φυλής». Αντίστοιχα οφείλω να σταθώ και στην κατατοπιστική και απαραίτητη εισαγωγή της Δήμητρας Παπαβασιλείου στο «Ο δικαστής των διαζυγίων και άλλα κωμικά ιντερμέδια» (εκδ. Printa) του Μιγέλ Θερβάντες, για τον οποίο ενίοτε ξεχνάμε ότι δεν έγραψε μόνο τον «Δον Κιχώτη». Στις μονόπρακτες κωμωδίες του εν προκειμένω, σύντομες, των περίπου είκοσι σελίδων η καθεμία, ο Θερβάντες δημιουργεί μια εικόνα των ανθρώπινων σχέσεων και των αντιλήψεων στην Ισπανία των αρχών του 17ου αιώνα, είναι σαρκαστικός, ενίοτε και αυτοσαρκαστικός, αιχμηρός, ευφυής, διασκεδαστικός.
Αρκετά παλιά είναι (με ορισμένες λιγοστές εξαιρέσεις) και τα αποσπάσματα των κειμένων που συνθέτουν την ανθολογία «Η σαγήνη του πιάνου» (εκδ. Άγρα) και αποδεικνύουν πώς ο ήχος των πλήκτρων –καμιά φορά και το ίδιο το όργανο ή ο μουσικός του– αποτελεί πηγή έμπνευσης εδώ και αιώνες, από τον Ρουσό και τον Φλομπέρ μέχρι τον Τολστόι και την Όστιν, τον Τόμας Μαν και τον Μπαρνς.
ΑΛΗΘΙΝΑ ΠΡΟΣΩΠΑ
Η ανάμειξη μιας ιστορίας με πραγματικά, ιστορικά πρόσωπα αποτελεί συχνά μυθιστορηματική τακτική, ενίοτε και πολύ επιτυχημένη, σε σημείο κάποιες τέτοιες αφηγήσεις να στενεύουν την απόσταση του γεγονότος και της επινόησης. Ο Αμερικανός Λουκ Τζέροντ Κούμερ ξεκαθαρίζει ότι η «Μπλε περίοδος» (εκδ. Κλειδάριθμος) είναι μεν «προϊόν σχολαστικής έρευνας» αλλά και «δημιούργημα της φαντασίας». Και όπως ίσως μπορείτε να υποθέσετε από τον τίτλο η ιστορία του αφορά τον Πάμπλο Πικάσο, όμως το πιο ενδιαφέρον είναι ότι ο Κούμερ ασχολείται με τα νεανικά του χρόνια, τον καιρό της περιπέτειας και των παριζιάνικων περιπλανήσεων, περιγράφοντας όχι τον μύθο αλλά τη δημιουργία του. Μεταφερόμαστε κάποια χρόνια αργότερα και μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα νοτιότερα, το 1941, στη Μασσαλία: ο Γάλλος συγγραφέας Αντιέν Μποσκ περιγράφει στο «Καπιτέν» (εκδ. Στερέωμα) το ιστορικό υπερατλαντικό ταξίδι του πλοίου «Capitaine-Paul-Lemerle» που μετέφερε μια χούφτα κυνηγημένους από τη ναζιστική φρίκη, μεταξύ των οποίων ήταν και ορισμένοι επώνυμοι: ο Αντρέ Μπρετόν, ο Κλοντ Λεβί Στρος, ο Βίκτορ Σερζ και αρκετοί ακόμα.
Το υπερατλαντικό ταξίδι είχε κάνει βεβαίως από το 1936 και η Μπέριλ Μάρκαμ – διά αέρος. Η πρωτοπόρος Βρετανίδα πιλότος (μία μόνο από τις ιδιότητές της) έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της στην Κένυα και εκεί τη συναντάμε στις σελίδες του «Σε γη και ουρανό» (εκδ. Ψυχογιός) της Πόλα ΜακΛέιν, στα χρόνια που η Μάρκαμ συνδέθηκε με την Κάρεν Μπλίξεν και τον σύντροφό της Ντένις Φιτς Χάντον, δημιουργώντας αυτό που λέμε ερωτικό τρίγωνο.
Κάποια χρόνια μετά, τη δεκαετία του 1950 στη Ρωσία, ο Μπορίς Παστερνάκ ολοκλήρωνε ένα μυθιστόρημα ανακόλουθο του σοβιετικού ρεαλισμού και επικριτικό προς την Οκτωβριανή επανάσταση. Γιατί; Ποια ήταν η μούσα του; Και πώς επενέβη η CIA ώστε να εξασφαλίσει το χειρόγραφο του «Δόκτωρ Ζιβάγκο»; Το κατασκοπικό-ρομαντικό μυθιστόρημα «Όσα κρατήσαμε κρυφά» (εκδ. Μεταίχμιο) της Λάρα Πρέσκοτ κυκλοφόρησε πέρυσι στην Αμερική και έγινε αμέσως μπεστ σέλερ. Κυκλοφόρησε επίσης το καινούργιο μυθιστόρημα του εξαιρετικά δημοφιλούς στη χώρα μας Τζόναθαν Κόου, ο οποίος εν προκειμένω έχει βάλει και αρκετή Ελλάδα στις σελίδες του, μαζί με περάσματα από τη Γερμανία, τη Γαλλία, φυσικά την Αγγλία, ακολουθώντας τον γνωστό Αμερικανό σκηνοθέτη Μπίλι Γουάιλντερ στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Η συνταγή του «Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ» (εκδ. Πόλις) μοιάζει να αποκλίνει από το κλασικό μοτίβο των μυθιστορημάτων του Κόου, ωστόσο αυτό που κυριαρχεί είναι ακριβώς αυτό που ο Βρετανός συγγραφέας ξέρει να κάνει άψογα, να δημιουργεί δηλαδή μια μαγική αίσθηση νοσταλγίας.
Τέλος, γυρίζοντας πίσω τον χρόνο και συγκεκριμένα στο 1815, διαβάζουμε τις «Εκατό μέρες» (εκδ. Άγρα) του Γιόζεφ Ροτ, ένα μυθιστόρημα του 1936 στο οποίο ο μεγάλος Αυστριακός συγγραφέας δημιουργεί ένα σπάνιο πορτρέτο του Ναπολέοντα. Ο τίτλος παραπέμπει φυσικά στο διάστημα από την απόδραση από την Έλβα μέχρι το Βατερλό και το τέλος του αυτοκράτορα, η μοίρα του οποίου συνδέεται μυθιστορηματικά με εκείνη μιας αφοσιωμένης πλύστρας του παλατιού.
ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ
«Η Κατοχή έφερε όλους τους ανθρώπους μπροστά σε ένα όριο. Κάποιοι συμπεριφέρθηκαν σαν ήρωες. Άλλοι εισέδυσαν –πώς να το πω;– στη σκοτεινή πλευρά». Αυτά τα λέει ένας χαρακτήρας του μυθιστορήματος «Νιλς» (εκδ. Στερέωμα) του Αλεξί Ραγκουνιού. Ο Νιλς Ράσμουσεν, λοιπόν, θεατρικός σκηνοθέτης και μέλος της δανέζικης αντίστασης κατά των Ναζί, φτάνει στο απελευθερωμένο Παρίσι για να διαπιστώσει αν ένας καλός του φίλος υπήρξε ήρωας ή αν πέρασε στη σκοτεινή πλευρά. Ο Ραγκουνιού εξετάζει το τραύμα που άφησε στη μεταπολεμική κοινωνία της Γαλλίας το Βισί. Το μεταπολεμικό τραύμα δεν αφορά φυσικά μόνο τη γαλλική κοινωνία. Για παράδειγμα, το θέμα του Καζούο Ισιγκούρο στο «Ένας καλλιτέχνης του ρέοντος κόσμος» (εκδ. Ψυχογιός) είναι παρεμφερές. Ένας γερασμένος ζωγράφος στη μεταπολεμική Ιαπωνία ζει σημαδεμένος από τη στάση που κράτησε στο παρελθόν. Πρόκειται για το δεύτερο μυθιστόρημα του γεννημένου στην Ιαπωνία Βρετανού νομπελίστα, γραμμένο το 1986.
Μόλις κυκλοφόρησε επίσης το πιο γνωστό ίσως βιβλίο του Γκρέγκορ φον Ρετσόρι, ο οποίος μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά. Το 1979, λοιπόν, έγραψε το αυτοβιογραφικής εμπνεύσεως μυθιστόρημα «Αναμνήσεις ενός αντισημίτη» (εκδ. Δώμα), επιστρέφοντας στα χρόνια της νεότητάς του στην προπολεμική Ευρώπη και προσπαθώντας να περιγράψει και να εξηγήσει (και να καταλάβει, ίσως) πώς καλλιεργήθηκε και συντηρήθηκε το μίσος απέναντι στους Εβραίους. Μια πολύ σημαντική έκδοση είναι και η «Καταστροφή» (εκδ. Σκαρίφημα) του Χανς Έριχ Νόσαακ, το χρονικό των βομβαρδισμών του Αμβούργου από τους συμμάχους το 1943 – κυκλοφόρησε το 1948. Το ζήτημα της καταστροφής της Γερμανίας από τους συμμάχους έχει υπάρξει ταμπού από τους ίδιους τους Γερμανούς συγγραφείς, για προφανείς λόγους, με το κείμενο του Νόσαακ να λειτουργεί τελικά ως παράδειγμα για επόμενα κείμενα όπως, για παράδειγμα, του Κλούγκε ή του Ζέμπαλντ. Προσθέτω και μια συλλογή διηγημάτων από τον νομπελίστα Χάινριχ Μπελ, «Όταν ξέσπασε ο πόλεμος» (εκδ. Ένεκεν), με ιστορίες από το πριν, κατά τη διάρκεια και το μετά του πολέμου.
Η Λίλι Γκράχαμ αφηγείται μια ιστορία στην «κόλαση επί της γης» στο «Παιδί του Άουσβιτς» (εκδ. Μίνωας), και συγκεκριμένα τη μοίρα δύο γυναικών που γνωρίστηκαν μέσα στο στρατόπεδο το 1942. Με στοιχεία αγωνίας και μεγάλες δόσεις συγκίνησης, το μυθιστόρημα της Νοτιοαφρικανής συγγραφέα προστίθεται στη μεγάλη λίστα των ανατριχιαστικών αφηγήσεων για τη χειρότερη στιγμή του 20ού αιώνα. Είναι αμέτρητα τα έργα μυθοπλασίας που σχετίζονται με το Άουσβιτς και πολλές επίσης οι αληθινές ιστορίες. Μία από αυτές μεταφέρει ο Τζακ Φεργουέδερ στον «Εθελοντή» (εκδ. Gutenberg), περιγράφοντας τη ζωή του Πολωνού αντιστασιακού Βίτολντ Πιλέτσκι, ο οποίος αφέθηκε σκόπιμα να συλληφθεί για να ενισχύσει την αντίσταση εντός του στρατοπέδου. Είναι τόσο απίστευτη η οικειοθελής είσοδος του Πιλέτσκι στο Άουσβιτς όσο και το γεγονός ότι τελικά επέζησε αλλά εκτελέστηκε από τους σοβιετικούς.
Κυκλοφόρησε επίσης η «Κόλαση της Τρεμπλίνκα» (εκδ. Άγρα), η πρώτη και ίσως η διασημότερη μαρτυρία από τα στρατόπεδα των Ναζί, γραμμένη από τον Βασίλι Γκρόσμαν, που ακολουθούσε τον Κόκκινο Στρατό ως πολεμικός ανταποκριτής. Το καλοκαίρι του 1944 οι Σοβιετικοί έφτασαν στην Τρεμπλίνκα και το ρεπορτάζ του Γκρόσμαν αναφέρει ένα εργοστάσιο παραγωγής θανάτου.
Μία ακόμα μαρτυρία διαβάζουμε στο «Κραυγή για το αύριο» (εκδ. Αλεξάνδρεια) της Μπέρρυς Ναχμίας, η οποία σε ηλικία είκοσι χρονών εκτοπίστηκε μαζί με όλη την εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς στο Άουσβιτς. Η ίδια επιβίωσε και το καλοκαίρι του ’45 διέσχισε τη διαλυμένη Ευρώπη για να γυρίσει στην Ελλάδα και να διηγηθεί τη φρίκη.
Η ενότητα αυτή ολοκληρώνεται με το «Βερολίνο, 1933» (εκδ. Πόλις) του Ντάνιελ Σνάιντερμαν, μια μελέτη για το πώς αντιμετωπίστηκε ο Χίτλερ από τα διεθνή μέσα. Υπάρχουν κάποια σημεία που θα σας αφήσουν άφωνους.
ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΡΟΜΟΣ
To 2005, o Πίτερ Μέι έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο «Lockdown» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα), που όμως απορρίφθηκε από τους εκδοτικούς ως μη ρεαλιστικό. Τα γεγονότα απέδειξαν ότι μάλλον ήταν ακριβώς το αντίθετο και το χειρόγραφο του Μέι βρήκε τον δρόμο για το τυπογραφείο. Ο ιός που περιγράφεται στο μυθιστόρημα είναι λίγο πιο θανατηφόρος από τον δικό μας, ενώ ο φακός του συγγραφέα εστιάζει στο Λονδίνο, όπου η πανδημία διασταυρώνεται με τη δράση ενός δολοφόνου. Ένας Σκοτσέζος που γράφει για το Λονδίνο και μια Λονδρέζα που γράφει για τη Σκοτία: η Λούσι Φόλεϊ, συγκεκριμένα, επιλέγει ένα σκοτσέζικο τοπίο και ένα κυνηγετικό καταφύγιο ως κέντρο της δράσης της ιστορίας της. Μια παρέα φίλων έχει μαζευτεί εκεί για να γιορτάσει την αλλαγή του χρόνου. Αυτή η συνθήκη μπορεί να είναι είτε ιδανική είτε τρομακτική. Συμβαίνει το δεύτερο. Η Φόλεϊ εκμεταλλεύεται την υποβλητική ατμόσφαιρα και την αντίθεση του γιορτινού κλίματος με τον τρόμο (ένας από τους φίλους βρίσκεται νεκρός) και το «Καταφύγιο» (εκδ. Μίνωας) εξελίσσεται σε ένα έντονο ψυχολογικό θρίλερ.
Εν τω μεταξύ, στη Χώρα των Βάσκων, η Εύα Γκαρθία Σάενθ ντε Ουρτούρι συνεχίζει να τρομοκρατεί τους αναγνώστες της με το δεύτερο μέρος της τριλογίας της «Λευκής Πόλης». Στις «Τελετουργίες του νερού» (εκδ. Ψυχογιός) ο αστυνόμος Κράκεν θα πρέπει να λύσει το αίνιγμα μιας αλλόκοτης σειράς φόνων: κοινό στοιχείο, οι ιεροί τόποι των εκτελέσεων, ενώ τα θύματα είναι μελλοντικοί γονείς. Το πρώτο μέρος («Η σιωπή της Λευκής Πόλης») μεταφέρθηκε ήδη στο σινεμά από τον Ντανιέλ Καλπαρσόρο. Σε διαφορετικό κλίμα αλλά όχι μακριά, στη γειτονική Καταλονία, η Κάρμα Ριέρα, Καθηγήτρια Φιλολογίας στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, τοποθετεί την πλοκή της ακριβώς εκεί, στο campus του Πανεπιστημίου. Η ιστορία του «Σχεδόν νεκρή φύση» (εκδ. Carnivora) ξεκινά με την εξαφάνιση ενός Ρουμάνου φοιτητή Εράσμους. Η Ριέρα γνωρίζει τα κατατόπια και τους κανόνες του χώρου, γνωρίζει επίσης άριστα την τέχνη της αφήγησης. Πολύ ωραίο, πολύ διαφορετικό.
Σε ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα, ένα σχολείο, ξεκινά και η νουβέλα «Μόνο αν μυρίζει αίμα» (εκδ. Κλειδάριθμος) του Στίβεν Κινγκ – το πιο πρόσφατο βιβλίο του σύγχρονου δασκάλου του τρόμου. Στην έκδοση περιλαμβάνονται άλλες τρεις ιστορίες και όλες έχουν ήδη βρει τον δρόμο προς την τηλεοπτική/κινηματογραφική μεταφορά τους. Ο Κινγκ, επίσης, λάτρεψε το καινούργιο θρίλερ του Τζο Νέσμπο, όπως είπε. Το «Βασίλειο» (εκδ. Μεταίχμιο) δεν έχει Χάρι Χόλε, γεγονός που, όπως ενίοτε συμβαίνει σε αντίστοιχες περιπτώσεις, λειτουργεί απελευθερωτικά για τον συγγραφέα που βρίσκει εδώ τον χώρο να σκαλίσει τους οικογενειακούς δεσμούς και τον νορβηγικό μικρόκοσμο. Στα παραπάνω προσθέστε και αρκετά πτώματα.
Κυκλοφόρησε μια ακόμα ιστορία του Φίλιπ Κερ, κορυφαίου εκπροσώπου ενός αστυνομικού-ιστορικού μυθιστορήματος. Στο «Πρώσικο μπλε» (εκδ. Κέδρος) πρωταγωνιστεί ως συνήθως ο Μπέρνι Γκούντερ (από τους πιο καλοφτιαγμένους ήρωες των τελευταίων ετών) που αναλαμβάνει μια υπόθεση για λογαριασμό της Στάζι το 1956, ωστόσο η πλοκή κινείται παράλληλα και στο 1939, στο εξοχικό του Χίτλερ στο Ομπερσάλτσμπεργκ. Σε ένα άλλο είδος, αυτό του ιστορικού θρίλερ μυστηρίου, διαπρέπει η Αμερικανίδα Κάθριν Νέβιλ, συγγραφέας του διάσημου «Οκτώ» και της «Φωτιάς» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα) που αποτελεί συνέχειά του, μια περιπέτεια που διατρέχει τους αιώνες με συνδετικό κρίκο την παντοδύναμη σκακιέρα του Καρλομάγνου.
Τέλος, στα ελληνικά, ο Ανδρέας Αποστολίδης γράφει από κοινού με τον Κώστα Καλφόπουλο το «Ένα φέρετρο για τη Σοφία» (εκδ. Άγρα), μια κλασική αστυνομική ιστορία· διεθνής περιπέτεια, μια μοιραία γυναίκα, σκληροί άνδρες με γενναίες ατάκες και το μεγάλο κόλπο μιας κλοπής κοσμημάτων. Επανεκδόθηκε επίσης το «Νυχτερινό Δελτίο» του Πέτρου Μάρκαρη που βρίσκει την καινούργια του στέγη στις εκδόσεις Κείμενα. Πρόκειται για το μυθιστόρημα-αφετηρία του αστυνόμου Κώστα Χαρίτου, γραμμένο το 1995, και συγχρόνως για έναν σταθμό στο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά και γενικότερα στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία.
ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΕΓΑΛΑ
Καλό είναι να υπάρχει σε κάθε βιβλιοθήκη: το «Τρίτο στεφάνι» επανεκδόθηκε από τον Ψυχογιό (ωραία και η συνοδευτική εισαγωγή από τη Μικέλα Χαρτουλάρη) και έτσι συνεχίζει την πορεία του στα ελληνικά γράμματα, ανεπηρέαστο από τα σχεδόν εξήντα χρόνια ζωής του. Από τον ίδιο οίκο κυκλοφόρησαν πρόσφατα και δύο τόμοι με τα «Άπαντα» του Αντώνη Σαμαράκη (επίσης με φυλαγμένη θέση σε κάθε βιβλιοθήκη), με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό ετών από τη γέννησή του. Θα προσθέσω δύο ακόμα επανεκδόσεις, δύο νουβέλες: τον «Άνθρωπο με το άδειο» (εκδ. Διάπλαση) του Βασίλη Βασιλικού, μια ιστορία για την ανδρική φιλία και τη σχέση μαθητή-καθηγητή, και το «Μην κλαις, αγαπημένη» (εκδ. Σοκόλη), το πρώτο βιβλίο του Νίκου Μπακόλα, μια νουάρ αποχρώσεων ιστορία για τον αδιέξοδο έρωτα δύο μορφών του περιθωρίου: μιας κοπέλας του καμπαρέ κι ενός μαύρου ναυτικού μπλεγμένου με τον υπόκοσμο.
Στα καινούργια: Δύο γενιές, δύο γιοι, δύο πατεράδες. Στο «Άντρες χωρίς άντρες» (εκδ. Πατάκη) του Νίκου Δαββέτα χωράει ολόκληρη η ιστορία της χώρας, από την Κατοχή και τον Εμφύλιο μέχρι τη δικτατορία και τα χρόνια της κρίσης, χωράνε τα εθνικά τραύματα και οι προσωπικές αμαρτίες, τα μυστικά, οι αποτυχίες, τα απωθημένα. Όλα όμως τα καλύπτει η πάντα πολύπλοκη, συμβολικά και πρακτικά, σχέση πατέρα και γιου.
Αυτή η σχέση εμφανίζεται με διαφορετικό τρόπο και στη «Θραύση κρυστάλλων» (εκδ. Ποταμός) του Γιώργου Γκόζη, ο οποίος ανατρέχει στις ημέρες της αφθονίας της Ελλάδας της δεκαετίας του 1980, εμπλέκοντας τις αυταπάτες και τις διαψεύσεις μιας εποχής με μια ερωτική επιστολή που συντάσσεται με καθυστέρηση δεκαετιών.
Στις «Νύχτες πυρετού» (εκδ. Καστανιώτη) της Μαρίας Κουγιουμτζή η αφήγηση ξεκινά με μια γυναίκα που βρίσκεται σε κώμα εντός ενός νοσοκομείου, σε μια κατάσταση που επιτρέπει μόνο στην εσωτερική της φωνή να ακουστεί –την οποία και ακολουθούμε–, η φύση όμως της οποίας συνενώνει τη φαντασία και τις αναμνήσεις, γεννώντας μια νέα πραγματικότητα. Ένα χειμαρρώδες, μεγάλο μυθιστόρημα, φιλοσοφικό και ποιητικό, επενδυμένο με μια σκοτεινή σύγχυση. Θα μπορούσα να πω ακόμα και καφκικό, ωστόσο κρατάω τον όρο για την «Ερευνήτρια» (εκδ. Πατάκη) του Μισέλ Φάις, η ηρωίδα του οποίου είναι μια εμμονική αναγνώστρια του Κάφκα, ο μύθος του οποίου συνεχίζει (ευτυχώς) να εμπνέει με έναν δημιουργικό τρόπο νέες αφηγήσεις.
Στο νέο μυθιστόρημα του Γιάννη Ξανθούλη, «Ζωή μέχρι χθες» (εκδ. Διόπτρα), γνωρίζουμε τη Ρίτα Βράνη, 72 ετών, η οποία έπειτα από μια περιπλάνηση στο εξωτερικό επιστρέφει σε μια αγνώριστη Αθήνα, αναζητώντας το παρελθόν και προσπαθώντας να τακτοποιήσει τις αναμνήσεις της. Η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο με τη γνωστή δεξιοτεχνία του Ξανθούλη δίνει χρώμα και ζωντάνια στην ιστορία.
Το μίνιμαλ εξώφυλλο της «Παραγουάης» (εκδ. Καστανιώτη) του Μιχάλη Μοδινού, ένα τζάγκουαρ γυρισμένο πλάτη σε λευκό φόντο, έρχεται σε αντίθεση με την πολύ πλούσια ιστορία του εσωτερικού του βιβλίου: η αφήγηση κινείται ανάμεσα στην Ελλάδα και την Παραγουάη, ανάμεσα στο σήμερα και σε μια εποχή τριών αιώνων νωρίτερα, γεμάτη από κάθε λογής λεπτομέρειες για τόπους και ανθρώπους. Ενδιαφέρουσα και η «κορτασαριανή» πρόταση εναλλακτικής ανάγνωσης των κεφαλαίων.
Ο τίτλος «Αδερφικό» (εκδ. Μεταίχμιο) παραπέμπει σε ένα χωριό των Σερρών, εκεί όπου η Βάσια Τζανακάρη επιτρέπει στους ήρωές της, έναν χειρουργό και μια ανύπαντρη μητέρα, διορθώτρια εφημερίδας, να αποσυρθούν για να επουλώσουν τις πληγές τους, αλλά και να συναντηθούν. Με πολλές μουσικές αναφορές, όπως συνηθίζει η συγγραφέας, και κομβικό σημείο (συμβολικά) της πλοκής τον θάνατο του Ντέιβιντ Μπόουι. Επίσης «επαρχιακά» κινείται η Μαρία Μαλωλέλη στο «Μέσα Πέτρα» (εκδ. Ποταμός), ξεθάβοντας μυστικά και κρυφές ζωές στα χωριά της Κρήτης, όπως και η Μαριλένα Παπαϊωάννου στο «Ένα πιάτο λιγότερο» (εκδ. Καστανιώτη), που τοποθετεί την πλοκή της στη Σαντορίνη κατά την περίοδο των Ιουλιανών – και κάπως συνδέεται ο θάνατος ενός νεαρού με μια αρχαιολογική ανακάλυψη. Στην Αθήνα, αντιθέτως, και συγκεκριμένα στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, βρίσκεται ο αφηγητής της «Παναγίας των εντόμων» (εκδ. Κίχλη) της Ούρσουλας Φωσκόλου και περπατά στους διαδρόμους συντροφιά με την ανάμνηση ενός παιδικού έρωτα.
Ένα ζευγάρι ηλικιωμένων επιλέγει να ζήσει σε καθεστώς εξαντλητικής οικονομίας, ώστε να μαζέψει τα απαιτούμενα χρήματα για τη μετά θάνατον κρυοσυντήρηση και την επαναφορά στη ζωή κάποτε στο μέλλον. Ο «Μεγάλος σκύλος» (εκδ. Νεφέλη) της Βίκυς Τσελεπίδου έχει στοιχεία παρωδίας και δυστοπίας, αλλά κυρίως έναν σοβαρό προβληματισμό για την ύπαρξη.
Παρατύπως προσθέτω στη συγκεκριμένη ενότητα ένα μη μυθοπλαστικό κείμενο, του οποίου όμως η αφηγηματική ροή προσομοιάζει με λογοτεχνικό ανάγνωσμα. Ο Νίκος Βατόπουλος αυτοβιογραφείται αποσπασματικά στο «Βάθος του αιώνα» (εκδ. Μεταίχμιο), καθώς μοιράζεται σκόρπιες αναμνήσεις στη σκιά της μεγάλης εικόνας στην οποία βρίσκεται η Αθήνα των τελευταίων δεκαετιών, οι άνθρωποι και τα κτίρια, οι δρόμοι και τα χρώματα, η ζωή της.
ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΙΚΡΑ
Η μικρή φόρμα είναι αγαπημένο είδος στην Ελλάδα, επικίνδυνο επίσης και δύσκολο. Υπάρχουν πάντα ωστόσο και εξαιρετικά παραδείγματα συλλογών, όπως αυτή του Νίκου Παναγιωτόπουλου με τίτλο «Ανήσυχα άκρα» (εκδ. Μεταίχμιο), τα δέκα διηγήματα της οποίας συνδέονται μεταξύ τους μέσω της ύπαρξης του ερωτικού στοιχείου, αντιερωτικού ίσως, δύσκολα διαχειρίσιμου σίγουρα. Ωραία ευρήματα και καλοφτιαγμένοι χαρακτήρες.
Ο Φώτης Βάρθης εμπνεύστηκε από παραλογές για να δημιουργήσει εννέα χαρακτικά έργα. Ο Χρυσόστομος Τσαπραΐλης εμπνεύστηκε από τα χαρακτικά αυτά για να γράψει ισάριθμες ιστορίες. Οι «Γυναίκες που επιστρέφουν» (εκδ. Αντίποδες) περιέχουν και τα δύο, χαρακτικά και διηγήματα, που συνδέονται μεταξύ τους και από κοινού περιγράφουν εκφάνσεις του γυναικείου πόνου.
Εν είδει διηγημάτων μπορούν να διαβαστούν και οι απολαυστικές «10 ανεπίδοτες επιστολές» (εκδ. Gutenberg) του Κώστα Καλφόπουλου προς ισάριθμα πρόσωπα που τον διαμόρφωσαν, όπως λέει ο συγγραφέας στον πρόλογό του, ο οποίος φαίνεται ότι αντιμετωπίζει τις επιστολές αυτές περισσότερο ως υποκατάστατα συνομιλιών ή συνεντεύξεων· με συγγραφείς, κυρίως, αλλά και τον Δομάζο, τον Σαββόπουλο, τη Μάινχοφ. Όλο αυτό το εύρημα λειτουργεί κάπως και ως σχόλιο για την απώλεια της τέχνης της αλληλογραφίας στον βωμό της ταχύτητας και της ευκολίας.
Προτείνω επίσης να γνωρίσετε το σουρεαλιστικό σύμπαν του Γιάννη Πάσχου, που κοιτάζει λοξά έναν κόσμο σε παρακμή στη συλλογή με τον καλύτερο τίτλο που έχω συναντήσει εδώ και καιρό, «Φοβού τα βρέφη» (εκδ. Περισπωμένη), επίσης τη συλλογή διηγημάτων-συνεδριών στο «Ιστορίες που (δεν) είπα στον ψυχολόγο μου» (εκδ. Πόλις) της Τατιάνας Κίρχοφ, που φανερώνουν διαταραχές της σύγχρονης ζωής, τα παιχνίδια με την πραγματικότητα και τον χρόνο στο «Largo» (εκδ. Πόλις) του Γιάννη Μπαλαμπανίδη, το «Αλτσχάιμερ Trance» (εκδ. Βακχικόν) με τον ποιητικό-προφορικό τόνο της Στέργιας Κάββαλου.
Τέλος, το «Λαβύρινθος και άλλες αθησαύριστες ιστορίες» (εκδ. Κίχλη) του Αργύρη Χιόνη είναι μια συλλογή πάσης φύσεως αφηγημάτων (διηγήματα, αυτοβιογραφικά κείμενα, πορτρέτα συγγραφέων) που περισυνελέγησαν μετά τον θάνατο του συγγραφέα και χαρακτηρίζονται από την αναγνωρίσιμη πλέον παιγνιώδη του διάθεση που του έχει χαρίσει μια ξεχωριστή θέση στη λογοτεχνία μας.
ΤΑ ΠΟΙΗΤΙΚΑ
Διαβάζοντας τον «Φορητό παράδεισο» (εκδ. Κείμενα) του Ρότζερ Ρόμπινσον, Βρετανού με καταγωγή από το Τρινιντάντ, το μυαλό πάει ασυναίσθητα στα γεγονότα του Μαΐου στις ΗΠΑ, αφού η συλλογή του εκφράζει το αίσθημα της καταπίεσης, της φυλετικής διάκρισης, της επίγειας αδικίας. Η συλλογή, όμως, είχε γραφτεί λίγο νωρίτερα και η ποίηση του Ρόμπινσον μεταφέρει ένα βαθιά ριζωμένο αίσθημα πόνου σε συνδυασμό με μια ακόρεστη αγάπη για τη ζωή. Κέρδισε ήδη το βραβείο Έλιοτ και εκτιμώ ότι σχετικά άμεσα θα βρει τη θέση του και σε ένα μεγαλύτερο ακροατήριο.
Η σειρά «Ποίηση από όλο τον κόσμο» των εκδόσεων Βακχικόν, που με συνέπεια φέρνει στη γλώσσα μας ονόματα που διαφορετικά δεν θα τα μαθαίναμε ποτέ, εμπλουτίστηκε τους τελευταίους μήνες με πολλά νέα ονόματα. Ξεχωρίζω δύο: την ανθολογία «Η γεύση της γραφής» του Τούρκου Φαζνίλ Χιουζνού Νταγλάρτζα, ενός ποιητή που υπηρέτησε ακούραστα την τέχνη του, γράφοντας μια ως επί το πλείστον υπαρξιακού χαρακτήρα ποίηση, με αφετηρία τον άνθρωπο εντός ενός πλαισίου εθνικού και παγκόσμιου. Η δεύτερη συλλογή είναι ο «Προμηθέας Δεσμώτης» της Αργεντίνας Χούλια Σαράτσου, η οποία –φαίνεται και από τον τίτλο– αναζητά τους μύθους και τους συμβολισμούς τους, ενώ παράλληλα καταγράφει την πραγματικότητα και την ιστορία της ζωής του τόπου της.
Από τις εκδόσεις Κίχλη κυκλοφόρησε επίσης η ανθολογία ποιημάτων «Εκεί που είχαν ζήσει» του πρωτίστως διηγηματογράφου Ρέιμοντ Κάρβερ. Διαβάζοντας τον ποιητή Κάρβερ ίσως σκεφτείτε ότι είχε την ικανότητα να αποδώσει μια ιδέα, την ίδια ιδέα, είτε σε ποίημα είτε σε πεζό. Ο χαρακτήρας είναι ο ίδιος, τα θέματά του είναι κοινά. Προφανώς, όμως, οι ιδιότητες της ποίησης κομίζουν κάτι διαφορετικό, δημιουργώντας ακόμα πιο αιχμηρές γωνίες στο καρβερικό σύμπαν.
Κυκλοφόρησε επίσης μια έκδοση με τα «Πεζά ποιήματα» (εκδ. Εκάτη) του πρωτοπόρου του λατινοαμερικανικού μοντερνισμού, Νικαραγουανού ποιητή Ρούμπαν Νταρίο, ακόμη οι «Εποχές» (εκδ. Σαιξπηρικόν) του εθνικού ποιητή της Λιθουανίας Κριστιγιόνας Ντονελάιτις, που έζησε τον 18ο αιώνα, και ένα εμβληματικό έργο της ποίησης του 20ού αιώνα, γραμμένο πριν από σχεδόν εκατό χρόνια, «Τα σονέτα προς τον Ορφέα» (εκδ. Gutenberg) του Ράινερ Μαρία Ρίλκε. Προσθέτω την ανθολογία «Beat» (εκδ. Biliotheque) για τη διαχρονικά ελκυστική ποίηση της συγκεκριμένης γενιάς, αλλά και την ανθολογία «Το όνομά μου είναι» (εκδ. Συρτάρι), που αποτελείται από το έργο πέντε Ρωσίδων ποιητριών (Αχμάτοβα, Τσβετάγιεβα, Λόχβιτσκαγια, Γκίππιους, Παρνόκ) του Αργυρού Αιώνα, όπως κατηγοριοποιείται στα ρωσικα γράμματα (χονδρικά) το μεταίχμιο ανάμεσα στον 19ο και τον 20ό αιώνα.
Στα ελληνικά οφείλω να ξεκινήσω από τα καινούργια ποιήματα του Τίτου Πατρίκιου, «Ο δρόμος και πάλι» (εκδ. Κίχλη). Είναι εντυπωσιακό, αξιοθαύμαστο: 65 χρόνια προσφοράς στην πρώτη γραμμή της ελληνικής ποίησης. Συνεχίζω με τη συλλογή «Σημειώσεις για τη μουσική του κόσμου» (εκδ. Άγρα) του Διονύση Καψάλη – το ποίημα «Επιτύμβιο», δεν ξέρω πώς να το πω, απλώς πρέπει να το διαβάσετε. Όπως και τη συλλογή «Ό,τι έγινε» (εκδ. Πατάκη) της Μαρίας Λαϊνά. Ο υπότιτλος «Άνθρωποι και φαντάσματα» δημιουργεί ένα κλίμα που επιβεβαιώνεται στο περιεχόμενο: «Θνητή μέσα σε όλα τα αθάνατα / καπνίζω ένα τσιγάρο για να μην πολυαισθάνομαι / πως δεν θα επιζήσω κανενός».
Θα χρειαζόταν αρκετός χώρος και ψυχραιμία για να μπορέσω να εξηγήσω ακριβώς τι κρύβεται πίσω από τον τίτλο, το περιεχόμενο και την ιδέα της νέας συλλογής του Γιάννη Δούκα «Η θήβα μέμφις» (εκδ. Πόλις). Θα αρκεστώ σε μια πληροφορία, ότι προσεγγίζονται μορφές που έζησαν από το 1914 μέχρι το 1945, και σε ένα σχόλιο, ότι αρκετά χρόνια μετά την τελευταία του συλλογή ο Δούκας επανέρχεται με μια φιλόδοξη σύνθεση, που επιβεβαιώνει ότι η ποιητική του φωνή είναι ίσως η πιο αξιοπρόσεκτη της γενιάς του.
Έχοντας παραβλέψει ασφαλώς πολλές ακόμα ενδιαφέρουσες εκδόσεις, προτείνω κλείνοντας το «Θα μας ξεπλύνει η θάλασσα» (εκδ. Gutenberg) του Θανάση Τριαρίδη, που αρκεί μια γρήγορη ματιά για να σε γοητεύσει, και το «Μέσα σε ήλιους και φεγγάρια» (εκδ. Ίκαρος) του Κώστα Μπουρναζάκη, που δημιουργεί φυσικά τοπία γεμάτα χρώματα και ήχους που κρύβουν, σχεδόν, τη συναισθηματική ένταση.
ΤΕΣΣΕΡΑ GRAPHIC NOVEL
Στους «Ληστές» (εκδ. Polaris) οι Γιώργος Γούσης και Γιάννης Ράγκος αναβιώνουν καρέ καρέ τη μεσοπολεμική ατμόσφαιρα της επαρχιακής Ελλάδας, συγκεκριμένα της Ηπείρου, καταγράφοντας επεισόδια από τις περιπέτειες δύο αδερφών που εκδικήθηκαν τη δολοφονία του πατέρα τους κι έπειτα ακολούθησαν τον δρόμο της βίας και της παρανομίας – η ιστορία είναι εμπνευσμένη από τη ζωή των αδερφών Ρετζαίων. Εξαιρετική αποτύπωση του ξεχασμένου κεφαλαίου της ληστοκρατίας, θα ακολουθήσει και δεύτερο μέρος.
Ο Ζακ Φερραντέζ στον «Πρώτο άνθρωπο» (εκδ. Πατάκη) διασκευάζει το ομώνυμο ανολοκλήρωτο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμί που διασώθηκε από τα συντρίμμια του αυτοκινήτου στο οποίο σκοτώθηκε ο ίδιος. Εξαιρετικά έντονες, συγκινητικές οι τελευταίες σελίδες, όπως και το ίδιο το μυθιστόρημα.
Η ζωή του Τζορτζ Όργουελ ήταν εξίσου εντυπωσιακή με το συγγραφικό του έργο, από τα παιδικά του χρόνια στην Ινδία και τον Ισπανικό Εμφύλιο μέχρι τον πρόωρο θάνατό του στην Αγγλία μετά τον πόλεμο. Ο Πιερ Κρίστεν βιογραφεί θαυμάσια τον συγγραφέα στο «Όργουελ» (εκδ. Μίνωας), αφήνοντας να διαφανούν τα εξωγενή στοιχεία που επηρέασαν το έργο του.
Μεταφέρθηκε επίσης σε μορφή κόμικ το διάσημο «Sapiens» (εκδ. Αλεξάνδρεια) του Γιουβάλ Νώε Χαράρι, ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα και επιδραστικά βιβλία της εποχής μας. Η ιστορία των ανθρώπων, που από «ασήμαντοι πίθηκοι» γίναμε «άρχοντες του κόσμου». Επιστημονικά προσανατολισμένο, αλλά με δόσεις χιούμορ, το βιβλίο ξαναδιαβάζεται μέσα από τη ματιά των κομιστών Ντέιβιντ Βαντερμέλεν και Ντανιέλ Κασανάβ.
ΟΙ ΖΩΕΣ ΤΟΥΣ
Ήταν ίσως η πιο πολυσυζητημένη τηλεοπτική σειρά της χρονιάς, όχι μόνο για την όμορφη κινηματογράφηση και τις ερμηνείες, αλλά κυρίως για το περιεχόμενό της και την απίστευτη, αληθινή ιστορία της Ντέμπορα Φέλντμαν και της ζωής της στην κοινότητα των χασιδιστών Εβραίων στο Ουίλιαμσμπεργκ του Μπρούκλιν. Το «Unorthodox» (εκδ. Παπαδόπουλος) είναι το βιβλίο στο οποίο βασίστηκε η σειρά, η συγκλονιστική, πρωτοπρόσωπη αφήγηση της Φέλντμαν.
Στο περιθώριο μιας άλλης σειράς, του «Peaky Blinders», ο καθηγητής Κοινωνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ, Καρλ Τσιν, μεγαλωμένος στην πόλη της οικογένειας Σέλμπι, έγραψε ένα βιβλίο για την αληθινή ιστορία πίσω από τη διαβόητη συμμορία αλλά και τη μεσοπολεμική Βρετανία. Το «Peaky Blinders» (εκδ. Ωκεανός) συνδέει τον Τσιν με το παρελθόν του, καθώς, πριν προχωρήσει στην ακαδημαϊκή του καριέρα, ασχολιόταν με τον στοιχηματισμό, όπως και οι Σέλμπι, όπως και ο πατέρας του, όπως και ο παππούς του.
Μόλις κυκλοφόρησε επίσης η πολυσυζητημένη αυτοβιογραφία «Σχετικά με το τίποτα» (εκδ. Ψυχογιός) του Γούντι Άλεν, ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός που ευτυχώς ζούμε και στη χώρα μας, παρά τις περιπέτειες του βιβλίου στις ΗΠΑ. Ο Άλεν είναι ένας υπέροχος αφηγητής και το υλικό του εν προκειμένω είναι σπουδαίο: η ζωή και η τεράστια καριέρα του. Ένα άλλο πολύ σημαντικό κείμενο αυτοβιογραφικού χαρακτήρα είναι οι «Αργοναύτες» (εκδ. Αντίποδες) της Μάγκι Νέλσον, ένα βιβλίο ριζοσπαστικό, πολυσυζητημένο, βραβευμένο. Η Νέλσον (πεζογράφος, ποιήτρια, δοκιμιογράφος) εναλλάσσει έναν προφορικό τόνο με τις θεωρητικές της βάσεις και πραγματεύεται ζητήματα σεξουαλικότητας και φύλου, μιλάει για την οικογένεια, τα στερεότυπα, τη γλώσσα, τον θετό της γιο, την εγκυμοσύνη και τη σχέση της με τον τρανς καλλιτέχνη Χάρυ Ντοτζ.
Σε άλλο κλίμα: Η «Υπόσχεση της αυγής» (εκδ. Στερέωμα) είναι η αυτοβιογραφία του Ρομαίν Γκαρύ (1914-1980), του ανθρώπου με τα πολλά πρόσωπα: γεννημένος στη Λιθουανία, Γάλλος υπήκοος, συγγραφέας, μεταφραστής, σεναριογράφος, σκηνοθέτης, διπλωμάτης, πιλότος του Β΄ Παγκοσμίου – είχε επίσης πολλά ψευδώνυμα, εξ ου και είναι ο μόνος που έχει κερδίσει το λογοτεχνικό βραβείο Gongourt με δύο διαφορετικά ονόματα. Το βιβλίο μεταφέρθηκε στο σινεμά το 1970 από τον Ζυλ Ντασέν, με τη Μερκούρη στον κομβικό ρόλο της μητέρας.
Ακολουθούν δύο βιογραφίες πολιτικών προσώπων: πριν από λίγα χρόνια ζητήθηκε από τον Ντέιβιντ Κάναντιν, πρόεδρο της Βρετανικής Ακαδημίας, να συνεισφέρει στο λήμμα του Λεξικού της Οξφόρδης για τη Θάτσερ. Τελικά ο Κάναντιν έγραψε ένα βιβλίο, το «Μάργκαρετ Θάτσερ: Η ζωή και η κληρονομιά της» (εκδ. Παπαδόπουλος), μια βιογραφία ισορροπημένη και απόλυτα ταιριαστή με τον διχασμό που προκαλεί ακόμα το όνομα της Σιδηράς Κυρίας. Η δεύτερη βιογραφία αφορά μία από τις πιο δραστήριες πολιτικές φυσιογνωμίες του ελληνικού χώρου του 20ού αιώνα. Το «Παναγιώτης Κανελλόπουλος: Ο πολιτικός, ο διανοούμενος και η εποχή του» (εκδ. Καπόν) βασίζεται στην πολυετή έρευνα του Μελέτη Μελετόπουλου, φέρνει στο φως ανέκδοτες λεπτομέρειες, συνοδεύεται από φωτογραφικό υλικό και αποτελεί ένα πλήρες πορτρέτο του Έλληνα πολιτικού.
Πάμε τώρα πιο πίσω στον χρόνο και στις θετικές επιστήμες: Ο Σαμιέλ Πότσι (1846-1918) υπήρξε ένας γιατρός, πρωτοπόρος της γυναικολογίας – αν δούμε ψυχρά το βιογραφικό του. Ο Τζούλιαν Μπαρνς δεν το είδε έτσι και γι’ αυτό προέκυψε το απίθανο βιβλίο «Άνδρας με κόκκινο μανδύα» (εκδ. Μεταίχμιο). Ο Βρετανός συγγραφέας συνθέτει μια περίτεχνη βιογραφία του Πότσι, ζωντανεύοντας γύρω του το Παρίσι της Μπελ Επόκ και την αισθητική της «παρακμής», παρασέρνεται από τους συνειρμούς του, ακολουθεί τα κουτσομπολιά της εποχής και τους μύθους της. Ακόμα παλιότερα: 16ος αιώνας, Μιλάνο. Ο καιρός του Τζερόλαμο Καρντάνο. Μια ιδιοφυΐα που κινήθηκε σε όλο το φάσμα των επιστημών, εκκεντρικός, διαφορετικός – σύμφωνα με τον μύθο, εφηύρε τα μαθηματικά των πιθανοτήτων για να βελτιώσει την απόδοσή του στα τυχερά παιχνίδια. Μια κεντρική φιγούρα της Αναγέννησης, ο «Βέβηλος μαθηματικός» σύμφωνα με τον Μάικλ Μπόρους, ο οποίος υπογράφει τη βιογραφία του που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τραυλός.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
Είναι ελάχιστα τα βιβλία που έχουν επηρεάσει τη σύγχρονη δυτική σκέψη περισσότερο από τους «12 κανόνες για τη ζωή» (εκδ. Key Books) του κλινικού ψυχολόγου Τζόρνταν Πέτερσον. Αμφιλεγόμενος, ενίοτε προκλητικός, αντισυμβατικός, με επιρροές από την αρχαία φιλοσοφία και τη Βίβλο, με ενδιαφέρον για τις ανθρώπινες σχέσεις, την επιτυχία, την ατομική ευθύνη, ο Πέτερσον διαβάζεται σήμερα σε 50 γλώσσες και εκατομμύρια άνθρωποι δηλώνουν ότι τους άλλαξε τη ζωή.
Ο μετρ της θεωρίας των πιθανοτήτων Νασίμ Νίκολας Τάλεμπ («Μαύρος Κύκνος») αποδομεί στο «Τι φοβάσαι να χάσεις» (εκδ. Κλειδάριθμος) μια σειρά βαθιά ριζωμένων πεποιθήσεων, αναφερόμενος –όπως σημειώνει στον υπότιτλο του βιβλίου– σε «ρίσκα και ασυμμετρίες στην καθημερινή ζωή». Από την πλευρά της η πολυσχιδής Ρούμπι Ουάξ, πρώην ηθοποιός, ψυχολόγος και μπεστσελερίστρια συγγραφέας, προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα «Πώς να είσαι άνθρωπος» (εκδ. Opera) συζητώντας με έναν βουδιστή μοναχό και έναν νευροεπιστήμονα και προσεγγίζοντας τη σημασία αυτού που ονομάζουμε «ενσυνειδητότητα». Ένα άλλο ερώτημα βέβαια είναι πώς να ζούμε περισσότερο. Εκατό χρόνια, για παράδειγμα. Γίνεται; Θέλουμε; Στη «Νέα μακροζωία» (εκδ. Κάκτος) οι Άντριου Σκοτ και Λίντα Γκράτον από το London Business School εξετάζουν τις συνθήκες προόδου σε συνάρτηση με την τεχνολογία και τις κοινωνικές δομές, ψάχνοντας απαντήσεις στα πεδία των οικονομικών και της ψυχολογίας για να καταλήξουν στον οδηγό μιας μακρύτερης και ευτυχέστερης ζωής. Σχετικά με την ευτυχία, όσο αυτή συνδέεται με τη σεξουαλικότητα, ασχολείται η Λίσα Ταντέο στις «Τρεις γυναίκες» (εκδ. Κλειδάριθμος), ένα βιβλίο που διαβάστηκε μαζικά στις ΗΠΑ και μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά. Η Αμερικανίδα συγγραφέας παραθέτει τρεις περιπτώσεις σύγχρονων γυναικών και εξετάζει τη σεξουαλική τους ζωή, καταγράφοντας τη φύση της γυναικείας επιθυμίας σήμερα.
Το «Γράμμα στον νεότερο εαυτό μου» (εκδ. Key Books) είναι μια ιδέα που ξεκίνησε πριν από χρόνια μέσα από το βρετανικό περιοδικό The Big Issue και την οποία υλοποιεί εδώ η Τζέιν Γκράχαμ: 80 συνεντεύξεις-«γράμματα» ισάριθμων προσωπικοτήτων προς τους παρελθοντικούς εαυτούς τους, από τον Πολ Μακάρτνεϊ και τον Ρότζερ Μουρ μέχρι τη Μάργκαρετ Άτγουντ και τον Τζέιμι Όλιβερ. Τι έμαθαν μέσα από την πορεία τους; Τι θα άλλαζαν; Ένα πλούσιο υλικό, γεμάτο ιστορίες. Στη ζωή, πάντως, επειδή υπάρχει πάντα και η παράμετρος των χρημάτων, μπορείτε να συμβουλευτείτε τον Τζορτζ Κλέισον και τις παραβολές του σχεδόν αιωνόβιου μπεστ σέλερ «Ο πλουσιότερος άνθρωπος στη Βαβυλώνα» (εκδ. Key Books).
Μια διαφορετική εισαγωγή στη φιλοσοφία προτείνει ο Αλέξης Παπάζογλου στο «Καθημερινή φιλοσοφία – 5 μαθήματα από την εποχή μας» (εκδ. Παπαδόπουλος), μεταφέροντας το ενδιαφέρον σε πρακτικά ζητήματα της καθημερινότητας πίσω από τα οποία κρύβονται κομβικά φιλοσοφικά ερωτήματα. Ευχάριστο στο διάβασμα, οικείο, το βιβλίο αποτελεί μια πρωτότυπη προσέγγιση στους προβληματισμούς της εποχής μας. Απαντήσεις στην εποχή μας δίνουν (ακόμα) και οι στωικοί, που αποτελούν ως βάση ένα ισχυρό ρεύμα στη σύγχρονη σκέψη. Στη «Στωική φιλοσοφία της θρησκείας» (εκδ. Πεδίο) η Ελένη Παπαρρηγοπούλου συνθέτει έναν κατατοπιστικό οδηγό για τη σχολή του στωικισμού, με έμφαση στο κομμάτι της θρησκείας.
Επιγραμματικά προσθέτω και κάποιες ακόμα φιλοσοφικών προεκτάσεων μελέτες από τις πρόσφατες εκδόσεις: την «Εισαγωγή στη φιλοσοφία του Bergson» (εκδ. Ροές) του Κ. Θ. Παπαλεξάνδρου, το «Αυθεντικότητα και αυτονομία» (εκδ. Κείμενα) του Νίκου Ερηνάκη, την «Κλασική κοινωνική και πολιτική θεωρία» (εκδ. Πεδίο) του Απόστολου Πανταζή, την προσέγγιση του Χάρη Παπαχαραλάμπους στον Χάιντεγκερ στα «Μονοπάτια της σιγής» (εκδ. Ευρασία) και την «Ποιητική του μελαγχολικού χώρου» (εκδ. Μωβ Σκίουρος) της Αγγελικής Μαλακασιώτη.
ΖΗΤΩ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Ο εορτασμός της επετείου των 200 ετών από την έναρξη της Επανάστασης φαίνεται πως σήμανε τον συναγερμό στις ελληνικές εκδόσεις και έτσι προέκυψαν πάσης φύσεως σχετικά βιβλία. Μπορείτε να ξεκινήσετε από λίγο νωρίτερα, από τα χρόνια που προηγήθηκαν, διαβάζοντας τη μελέτη του Στέφανου Καβαλλιεράκη «1814-1821: Η προετοιμασία μιας επανάστασης» (εκδ. Μεταίχμιο). Ή με μια εισαγωγή, όπως το «Ανάμεσα σε φρούρια και τείχη» (εκδ. Διόπτρα) του καθηγητή του Αριστοτελείου Γιώργου Μαργαρίτη. Αμφότερα χρήσιμα για την τακτοποίηση των γνώσεών μας.
Ο Κρίστοφερ Γουντχάουζ στους «Φιλέλληνες» (εκδ. Μίνωας) περιγράφει το κύμα ενδιαφέροντος που δημιουργήθηκε γύρω από την Ελλάδα την τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα, το οποίο συχνά στο μυαλό μας εξαντλείται στο πρόσωπο του Λόρδου Βύρωνα. Παρεμπιπτόντως, σχετικά με τον Βύρωνα, κυκλοφόρησε η βιογραφία του, «Μπάιρον» (εκδ. Αιώρα), με την υπογραφή του μεγάλου Ιταλού συγγραφέα Τομάζι ντι Λαμπεντούσα.
Το «Φουστανέλες και χλαμύδες» (εκδ. Αλεξάνδρεια) είναι μια εντυπωσιακή μελέτη της Χριστίνας Κουλούρη (εδώ και λίγο καιρό πρύτανις του Παντείου), που με αφετηρία το 1821 ερευνά «τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι διαπραγματεύονται και σχετίζονται με το συλλογικό παρελθόν τους, οικοδομούν τόπους μνήμης, υλικούς και συμβολικούς, αναπαριστούν και επιτελούν αυτό το παρελθόν».
Με τη ζωή στη μετεπαναστατική Ελλάδα ασχολείται η Βάνα Μπουσέ στην «Καθημερινή ζωή στην Ελλάδα του Όθωνα» (εκδ. Εστία), αφήνοντας στην άκρη το συνήθως εξεταζόμενο ιστορικό-πολιτικό πλαίσιο και εστιάζοντας σε ζητήματα πρακτικά της ζωής, από την ένδυση, τη διασκέδαση και τη διατροφή μέχρι την εκπαίδευση, την περίθαλψη και την επικοινωνία. Μπορεί ίσως να διαβαστεί παράλληλα με το βιβλίο «Το βρωμερόν ύδωρ της λήθης» (εκδ. Ίκαρος) της Ισμήνης Καπάνταη, ένα ιστορικό μυθιστόρημα που διαδραματίζεται την εποχή αμέσως μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια. Η σχέση του πρώτου κυβερνήτη με τη Ρωξάνδρα Στούρτζα βρίσκεται στον πυρήνα της αφήγησης της Λένας Διβάνη στο «Πικρό ποτήρι» (εκδ. Πατάκη), ενώ, σε επίπεδο μυθοπλασίας πάλι, επανακυκλοφορεί το κλασικό μυθιστόρημα του Στέφανου Ξένου από το 1861 «Η ηρωίδα της Ελληνικής Επανάστασης» (εκδ. Λιβάνη) και το «ασπρόμαυρο ποίημα-ντοκιμαντέρ» με τίτλο «Διακόσια χρόνια μοναξιά (1821-2021)» (εκδ. Μελάνι) που δημιούργησε εξ αφορμής της επετείου ο Γιάννης Ευσταθιάδης. Τέλος, κυκλοφόρησε η πολύ ενδιαφέρουσα ανθολογία «Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821» (εκδ. Πατάκη), από το δημοτικό τραγούδι μέχρι τους Επτανήσιους ποιητές, αλλά και το λεύκωμα «24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821» (εκδ. Καπόν), μια εικαστική αφήγηση των γεγονότων η οποία δημιουργήθηκε από τον Δημήτριο Ζωγράφο και τις οδηγίες του στρατηγού Ιωάννη Μακρυγιάννη.
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ο Έβανς έφερε στο φως τη Γραμμική Β στις ανασκαφές του στην Κνωσό το 1900, αλλά πέρασαν 52 χρόνια μέχρι την αποκρυπτογράφησή της από τον Βέντρις. Στο διάστημα αυτό ενεπλάκησαν και άλλα πρόσωπα που προσέφεραν σε αυτή τη συναρπαστική περιπέτεια που περιγράφει η Αμερικανίδα Μάργκαλιτ Φοξ στο βιβλίο της «Στον λαβύρινθο της Γραμμικής Β» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).
Παραπέμπω επίσης όσους αγαπούν την αρχαία ιστορία στη σειρά «Διάλογοι με την αρχαιότητα» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, στο πλαίσιο της οποίας κυκλοφόρησε το «Η ζωή μου όλη», μια συλλογή κειμένων με καθημερινές ιστορίες δούλων, και το «Έγκλειστοι στις ρωμαϊκές φυλακές», που αποτελείται από δύο λόγους του σοφιστή ρήτορα Λιβάνιου.
Τι κοινό έχει η Ακκαδική αυτοκρατορία στα βάθη της ιστορίας με την κυριαρχία της σημερινής Αμερικής; Οι Ρωμαίοι με τους Μογγόλους; Οι Οθωμανοί με τους Αζτέκους; Ο Πολ Στράθερν αναζητά αυτές τις απαντήσεις, περιγράφοντας γεγονότα που εκτείνονται σε 4.000 χρόνια και συνθέτοντας την «Ιστορία του κόσμου σε 10 αυτοκρατορίες» (εκδ. Διόπτρα).
Ο Γουίλιαμ Μακνίλ περιγράφει ότι ένας από τους λόγους που τον οδήγησαν στη συγγραφή της «Βενετίας» (εκδ. Παπαδόπουλος), μιας μελέτης για τη «γέφυρα Ανατολής και Δύσης», ήταν αυτό που είδε το 1944 στην επίσκεψή του στα κάστρα του Ναυπλίου και της Ακροκορίνθου, δηλαδή τον λαξεμένο Λέοντα του Αγίου Μάρκου. Το βιβλίο αποτελεί μια περιγραφή της κυριαρχίας και της σημασίας της Βενετίας σε επτά αιώνες ιστορίας.
Ίχνη της ιστορίας ανακαλύπτει και ο Πάτρικ Λι Φέρμορ σε μία από τις πολλές του περιηγήσεις και συγκεκριμένα στη «Ρούμελη» (εκδ. Μεταίχμιο). Κυρίως όμως ο Βρετανός συγγραφέας διαθέτει αυτή τη σπουδαία περιέργεια για τη ζωή, ακούει τους ανθρώπους, καταγράφει τα έθιμα, συμμετέχει. Το οδοιπορικό του θυμίζει αρκετά το αντίστοιχο της Κάπκα Κασάμποβα, που πριν από λίγα χρόνια επισκέφτηκε την περιοχή των συνόρων Βουλγαρίας-Τουρκίας-Ελλάδας, πέρασε μέρες και νύχτες σε χωριά ξεχασμένα από τον χρόνο, μίλησε με ανθρώπους χαμένους στις αναμνήσεις και στη μυθολογία του βουνού, αναζήτησε τις ιστορίες από το παρελθόν και το ανακάτεμα των λαών, των παραδόσεων, της γλώσσας. Τα «Σύνορα» (εκδ. Οξύ) είναι ένα εντυπωσιακό αφήγημα για την περιοχή, την ιστορία της, τους ανθρώπους της.
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ
Αν και θα περίμενε κανείς ένα βιβλίο με τίτλο «Η διαμάχη για τη γραπτή νεοελληνική γλώσσα» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) να έχει γραφτεί από κάποιον Έλληνα μελετητή, αντιθέτως ανήκει στον Γκούναρ Χέρινγκ, ο οποίος υπήρξε μεταξύ άλλων και καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στη Βιέννη. Το αντικείμενό του είναι το γλωσσικό ζήτημα που απασχόλησε τη χώρα μας (με πολιτικές, ιδεολογικές και ενίοτε αισθητικές προεκτάσεις) από τη σύσταση του ελληνικού έθνους μέχρι τη δεκαετία του 1980. Η μελέτη της Ελισάβετ Κοτζιά ξεκινάει λίγο νωρίτερα και συγκεκριμένα το 1974, από τη Μεταπολίτευση, και καλύπτει μια περίοδο 36 ετών, μέχρι το 2010 και την αρχή της οικονομικής κρίσης. Ο τόμος «Ελληνική πεζογραφία 1974-2010» (εκδ. Πόλις) αποτελεί μια πολύτιμη καταγραφή και ερμηνεία 205 έργων της λογοτεχνίας μας, τα οποία παράλληλα εξετάζονται σε συνάρτηση με την εθνική και διεθνή πορεία της κοινωνίας και της κοινωνίας του βιβλίου.
Προσθέτω εδώ και τη μελέτη του Θανάση Αγάθου «Ο Άγγελος Τερζάκης και ο κινηματογράφος» (εκδ. Gutenberg), μια ματιά σε μια προηγούμενη εποχή και σε έναν άνθρωπο που σημάδεψε τη μεσοπολεμική και μεταπολεμική λογοτεχνία και εν προκειμένω εξετάζεται ως προς τη σχέση του με το σινεμά, την απόπειρα σκηνοθεσίας και την επιρροή της έβδομης τέχνης στο έργο του. Αναφέρω εν συντομία κάποιους ακόμα τίτλους, όπως την «Ποιητική της ετερότητας» (εκδ. Εκάτη), με κείμενα για την πρώτη μεταπολεμική γενιά από τη Θεοδούλη Αλεξιάδου, το «Πορτρέτο του συγγραφέα ως κριτικού» (εκδ. Τόπος), μια ανθολογία κριτικών κειμένων του Άρη Μαραγκόπουλου, και τη μελέτη της Ρενάτας Λαβανίνι «Γύρω από τον Καβάφη» (εκδ. ΜΙΕΤ). Επίσης το «Νο 13» (εκδ. Κίχλη) με τους αφορισμούς του Βάλτερ Μπένγιαμιν, την προσέγγιση του Μαξίμ Γκόρκι «Για τον Ανατόλ Φρανς» (εκδ. Ενύπνιο), τα «Δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι» (εκδ. Αρμός) της Ελένης Λαδιά και τις συνομιλίες του Χούλιο Κορτάσαρ με τον Ομάρ Πρέγο Γαδέα στη «Σαγήνη του λόγου» (εκδ. Εξάντας).
ΣΕ ΡΥΘΜΟ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ
Ο Τζάρεντ Ντάιαμοντ δεν έγραψε ένα βιβλίο για την πανδημία. Άλλωστε, το «Έθνη σε αναταραχή» (εκδ. Διόπτρα) κυκλοφόρησε στην Αμερική λίγους μήνες πριν από την αρχή αυτής της περιπέτειας. Ωστόσο, όπως σημειώνει ο βραβευμένος με Πούλιτζερ συγγραφέας σε έναν πρόλογο που προστέθηκε εκ των υστέρων, ίσως το βιβλίο του να φανεί χρήσιμο. Άλλωστε αυτό είναι το αντικείμενο της μελέτης του: περιπτώσεις κρίσεων και πώς οι χώρες που τις βίωσαν κατάφεραν να επιβιώσουν.
Αντιθέτως, το «Βέλος του Απόλλωνα» (εκδ. Κάκτος) του καθηγητή του Γέιλ Νικόλα Χρηστάκη είναι ακριβώς ένα βιβλίο που γράφτηκε για την πανδημία. Μια ιστορική, κοινωνιολογική και διεπιστημονική προσέγγιση στην τρέχουσα πανδημία. Ο τίτλος παραπέμπει στην «Ιλιάδα», στο σημείο όπου ο Απόλλωνας ρίχνει με το τόξο του βέλη προκαλώντας επιδημία. Εξ αφορμής της πανδημίας γράφτηκε και το «Με βλέπεις;» (εκδ. Καστανιώτη) από τη Φωτεινή Τσαλίκογλου και την Τασούλα Επτακοίλη, ένα άθροισμα συνομιλιών ανάμεσά τους κατά τη διάρκεια της καραντίνας της άνοιξης, μια αλληλογραφία αναμνήσεων και συλλογισμών, εξομολογήσεων, εικόνων.
Τέλος, όπως γνωρίζουμε, αυτό που ζούμε δεν έχει καμία πρωτοτυπία. Οι άνθρωποι πάντα αντιμετώπιζαν ασθένειες και οι κοινωνίες γονάτιζαν από πανδημίες· ενίοτε πολύ χειρότερες, αλλά και με πολλά κοινά. Ο καλύτερος τρόπος να αντιληφθούμε τι σημαίνει ο κορωνοϊός είναι να μελετήσουμε την ιστορία μας. Οπότε, ολοκληρώνοντας τις φετινές προτάσεις, προτείνω να αναζητήσετε τη μελέτη «Πανδημίες» (εκδ. Παπαδόπουλος) του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια, Κρίστιαν Μακμίλεν, αλλά και το «Θανατηφόροι σύντροφοι» (εκδ. Οξύ) της Ντόροθι Κρόφορντ του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, που περιγράφει το εξής εντυπωσιακό: «πώς τα μικρόβια διαμόρφωσαν την ιστορία μας».
Με την ελπίδα ότι οι αντίστοιχες προτάσεις του καλοκαιριού θα μας βρουν με ανοιχτά βιβλιοπωλεία και γενικώς πιο κοντά, ευχές για καλές γιορτές. ■