Αν κλείσεις τα μάτια και σκεφτείς το ίχνος της Γαλλίας στην πόλη των Αθηνών, πιθανώς θα ανακαλέσεις κάποια κινηματογραφική προβολή στο Γαλλικό Ινστιτούτο ή εκείνο το ραντεβού στην προτομή του Σατωβριάνδου, όταν προσπαθούσες να εξηγήσεις το πού και το ποιος…
Αν σκεφτείς λίγο ακόμη, θα θυμηθείς εκείνα τα απογεύματα στο «Μικρό Παρίσι», εκείνο το φεστιβάλ χαράς, στους αθηναϊκούς δρόμους που δοξάζουν τους Φιλέλληνες και μας θυμίζουν εκείνη την εξωτική, με τα σημερινά μάτια, λόγια απόδοση των ξένων ονομάτων. Όσο όμως και αν ο Σατωβριάνδος και ο Βερανζέρος να εξελληνίστηκαν, το «Μικρό Παρίσι» των Αθηνών, κάτω από την Ομόνοια, παραμένει ισχυρό και ανακαλεί διάσημους και λιγότερο διάσημους πρωταγωνιστές του ηρωικού 19ου αιώνα. Η οδός Βίκτωρος Ουγκώ στον Άγιο Παύλο θα γραφόταν σήμερα οδός Βικτόρ Ουγκό, και η οδός Μάρνη θα ήταν γνωστή ως οδός Μαρν, αλλά δεν παύουν να μας θυμίζουν πόσο ζωντανή παραμένει η ελληνογαλλική συνεννόηση.
Το ίχνος της Γαλλίας στην Αθήνα περνάει μέσα από τους δρόμους της, το δίχως άλλο, αλλά εκβάλλει και σε εκείνα τα αφιερώματα στον Ερίκ Ρομέρ και στον Ζαν-Λυκ Γκοντάρ στα θερινά σινεμά της Αθήνας και σε εκείνες τις βόλτες από την Πλάκα ως το Χίλτον, όταν είχαμε σταθεί, γωνία με Ακαδημίας, και χαζεύαμε την ωραία Γαλλική Πρεσβεία. Ήμασταν λουσμένοι στους προβολείς της νύχτας, αλλά η πρεσβεία έφεγγε περισσότερο.
Τις προάλλες, τακτοποιώντας σειρές βιβλίων, ασχολίες που ευνοεί η πανδημία, έπεσα σε μια σφραγίδα του βιβλιοπωλείου Κάουφμαν της οδού Σταδίου. Μια τρυφερή και σχεδόν επώδυνη αύρα νοσταλγίας τυλιγόταν σαν έλικας γύρω από το δέντρο της μνήμης. Η Γαλλία στην Αθήνα έχει θέση στην καρδιά, αλλά την επόμενη φορά που θα σταθώ στα δρομάκια ανάμεσα στη Μαιζώνος και στη Φαβιέρου θα υποσχεθώ στον εαυτό μου να διαβάσω για όλους αυτούς τους ελληνοπρεπείς Γάλλους στις πινακίδες του Δήμου Αθηναίων. Τώρα με τον ερχομό της άνοιξης, είναι όλα ποτισμένα με το άρωμα της νεραντζιάς. Πώς να πεις αυτό στα γαλλικά;
Θα το ξέρουν όσοι φοίτησαν στα καλά, παλιά σχολεία των Αθηναίων αστών με τη γαλλική παιδεία. Στη Λεόντειο, στις Καλόγριες, στις Ουρσουλίνες. Διακρίνω τον πατέρα σε μια ομαδική φωτογραφία, σήμερα οι σκιές της γαλλικής κουλτούρας στην Αθήνα ξεθωριάζουν και αποκαλύπτουν τις νέες γενιές, που έρχονται να πάρουν τη σκυτάλη.
➊ Ο Σατωβριάνδος στις φυλλωσιές
Αποτελεί παράδοξο χαρακτηριστικό της Αθήνας η διασπορά και η συνύπαρξη γλυπτών χωρίς μεταξύ τους συνάφεια. Αλλά έχει γοητεία, εκεί που περπατάς στη Βασιλέως Κωνσταντίνου και αφού έχεις προσπεράσει το μνημείο για την ελληνοαρμενική φιλία, να πέσεις πάνω στον Σατωβριάνδο. Είναι μία από εκείνες τις κλασικές μαρμάρινες προτομές, που στην προκειμένη περίπτωση δεν σε αφήνει να την προσπεράσεις αδιάφορος. Ο Σατωβριάνδος ανάμεσα στις φυλλωσιές του μικρού πάρκου έχει κάτι το θελκτικά παλιομοδίτικο, η μορφή του, το ρητό που τον συνοδεύει, η πνοή για την αγάπη στην αιώνια Ελλάδα. Και στην Αθήνα είχε περπατήσει πολύ ο Σατωβριάνδος, εκεί γύρω στα 1806, και είχε σταθεί να θαυμάσει ακόμη και εκείνες τις μισοκρυμμένες αυλές με μία ή δύο συκιές. Το γλυπτό του 1939, τοποθετημένο όμως εκεί πολύ αργότερα, είναι έργο του Φωκίωνος Ρωκ, του ιδιαίτερου εκείνου δημιουργού που μας έχει χαρίσει και το γλυπτό του Άγνωστου Στρατιώτη στο Σύνταγμα. Η Αθήνα δίνει ιστορίες και μέσα σε αυτές βρίσκει κανείς το γαλλικό ίχνος.
➋ Η Δούκισσα της Πλακεντίας
Επιτομή του ρομαντικού και φιλελληνικού πνεύματος, η εκ πατρός Γαλλίδα Δούκισσα της Πλακεντίας, κατά κόσμον Σοφί ντε Μαρμπουά, κληροδότησε στην Αθήνα τα μυστηριακά αρχοντικά της, αλλά πολύ περισσότερο τον μύθο μιας εκκεντρικής προσωπικότητας. Μάλλον αδικημένη στην υστεροφημία της αυτή η ανοικτή σε εμπειρίες κόρη Γάλλου διπλωμάτη, έμεινε στην αθηναϊκή ιστορία περισσότερο ως η μητέρα που δεν μπορούσε να αποδεχθεί τον θάνατο της θυγατέρας της παρά ως μια αφοσιωμένη στο πνεύμα του φιλελληνισμού και της αλληλεγγύης ηρωική γυναίκα. Η Δούκισσα της Πλακεντίας είχε παραγγείλει στον αρχιτέκτονα του ελληνικού ρομαντισμού Σταμάτη Κλεάνθη να της χτίσει μια απόμερη έπαυλη κοντά στην κοίτη του Ιλισσού. Η Villa Ilissia, που από το 1930 στεγάζει το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας, ήταν μια ιταλική φαντασίωση στο αττικό τοπίο. Εξωτικές για τον αθηναϊκό κανόνα ήταν και οι βίλες της Δούκισσας στην Πεντέλη, κράματα νεογοτθισμού και μεσαιωνικής γραφικότητας που ανακαλούν την Τοσκάνη και τη γαλλική εξοχή. Η Δούκισσα της Πλακεντίας ήταν από μόνη της ένα πνεύμα της παγκοσμιοποίησης του 19ου αιώνα, γεννημένη στις ΗΠΑ, ταξιδεμένη στην Ευρώπη και στην Ανατολή, έκανε πατρίδα της την Ελλάδα και είχε πολυσχιδές κοινωνικό έργο. Σήμερα, το πέρασμά της από την Αθήνα έχει αφήσει τις επαύλεις της, μια στάση του μετρό και έναν σαγηνευτικό μύθο.
➌ Η Γαλλική Πρεσβεία: Ένα ορόσημο της Μπελ Επόκ
Από μόνο του το κομψό κτίριο της Πρεσβείας της Γαλλίας στην Αθήνα συνοψίζει την ιστορική διαδρομή της γαλλικής διπλωματικής αρχής στην ελληνική πρωτεύουσα, τουλάχιστον από τα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά και την ιστορία της πιο αρχοντικής λεωφόρου της Αθήνας, της Βασιλίσσης Σοφίας. Ιδιοκτησία του γαλλικού κράτους από το 1913, το Μέγαρο Merlin de Douai, ήταν αρχικά μια επένδυση του Βρετανού, γαλλικής καταγωγής και εγκατεστημένου στην Ελλάδα, Καρόλου Μέρλιν. Το κτίριο, απέναντι από τα τότε Ανάκτορα, στην καρδιά της αστικής Αθήνας, είχε προταθεί εξαρχής στη Γαλλία ως μόνιμη έδρα της διπλωματικής αποστολής της, αλλά η αγορά άργησε μερικά χρόνια και συνέβη στις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν όμως μια σοφή επιλογή, καθώς το μέγαρο Μέρλιν είναι σε ιδανικό σημείο και εκφράζει την αστική ανάπτυξη της Αθήνας μετά το 1870. Σχεδιάστηκε στη δεκαετία του 1890 από τον Αναστάσιο Μεταξά, από τους περιζήτητους αρχιτέκτονες της εποχής, σε έναν ρυθμό νεοκλασικό με διεθνή στοιχεία. Η Πρεσβεία της Γαλλίας, άρτια αποκατεστημένη, εσωτερικά και εξωτερικά, είναι ένα ορόσημο της αθηναϊκής μπελ επόκ και διαχρονικό σύμβολο της γαλλικής παρουσίας στην ελληνική πρωτεύουσα.
➍ Η Παλαιά Βουλή
Δύσκολα φαντάζεται κανείς σήμερα πως το μέγαρο της Παλαιάς Βουλής, όπου εδώ και 60 χρόνια στεγάζεται το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, ήταν ως το 1935 το Κοινοβούλιο της Ελλάδος. Το λέει φυσικά με σαφήνεια η ονομασία του κτιρίου, στην οδό Σταδίου, ένα από τα ωραία οικοδομήματα του ευγενούς 19ου αιώνα, που, στην Αθήνα, εκτός των άλλων κληροδότησε και δημόσια αρχιτεκτονική. Εκεί που είναι το Μέγαρο της Παλαιάς Βουλής ήταν η οικία Κοντόσταυλου, προσωρινή κατοικία και του Όθωνα, που όμως καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1854. Ο Φρανσουά Μπουλανζέ ήταν ο εγκατεστημένος στην Αθήνα Γάλλος αρχιτέκτων που εκλήθη να καταθέσει σχέδια για τη Βουλή των Ελλήνων τα οποία και παρέδωσε στο νεοκλασικό ύφος που ήταν τότε ταιριαστό και ζητούμενο στην Αθήνα. Η ομορφιά του κτιρίου είναι κυρίως στο εσωτερικό του με το περιμετρικό υπερώο και την αίθουσα συνεδριάσεων και τελετών. Οι Γάλλοι της Αθήνας του 19ου αιώνα είναι μια συναρπαστική πτυχή της στενής ελληνογαλλικής σχέσης σε μια εποχή που τα γαλλικά ήταν η γλώσσα της διπλωματίας, του εμπορίου και του πνεύματος. Ο Μπουλανζέ είχε κάνει επίσης το αρχικό σχέδιο για το Ζάππειο.
➎ ➏ Το Ινστιτούτο και η Αρχαιολογική Σχολή: η θεσμική παρουσία
Αν θα μπορούσε κανείς να δει από ψηλά τη μεγάλη έκταση πίσω από τη γωνία Σίνα και Διδότου, θα είχε μια εκδοχή της ιστορικής παρουσίας της Γαλλίας στην Αθήνα. Ήδη από το 1870, τα κτίρια της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής αναπτύσσονται γύρω από τους ωραίους κήπους σε ένα κλίμα γαλήνης και πνευματικότητας. Δίπλα βρίσκεται το μοντερνιστικό Γαλλικό Ινστιτούτο, που συνδέεται με την εκπαίδευση χιλιάδων Ελλήνων και τη μύησή τους στον υπέροχο και πυκνό κόσμο της γαλλοφωνίας. Στον διεθνή χάρτη της francophonie, η Ελλάδα έχει δικαιωματικά σημαντική θέση, άλλωστε έως τη δεκαετία του ’70 τα γαλλικά ήταν η πρώτη ξένη γλώσσα στη χώρα μας. Αυτός ο μέγας γαλλικός μικρόκοσμος στην καρδιά της Αθήνας ορίζεται από τη διασπορά των κτιρίων σε διάρκεια περίπου 100 ετών, από τη δεκαετία του 1870, όταν ο Ευγένιος Τρουμπ σχεδιάζει το κεντρικό κτίριο της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής (που αρχικά στεγαζόταν στο μέγαρο Δημητρίου, μετέπειτα «Μεγάλη Βρεταννία») ως τη δεκαετία του 1970, όταν ο Σθένης Μολφέσης σχεδιάζει το γειτονικό κτίριο του Γαλλικού Ινστιτούτου. Αναρίθμητες οι εκδηλώσεις εξωστρέφειας του Ινστιτούτου προς την ελληνική κοινωνία, είναι μοναδικά πυκνή και στέρεα σφυρηλατημένη αυτή η σχέση. Και δίπλα, η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, με το μείζον έργο της, φέρνει κατά κύματα συνειρμούς από τη Δήλο, τους Δελφούς, το Άργος, τη Θάσο, τους Φιλίππους…
➐ Οι δρόμοι στο «Μικρό Παρίσι»
Το Μικρό Παρίσι της Αθήνας γεννήθηκε το 2013 ως μια ιδέα του Μάριου Στρόφαλη. Με επίκεντρο τους δρόμους με τα ονόματα των Γάλλων Φιλελλήνων κάτω από την Ομόνοια, γύρω από την Πλατεία Βάθης και στη συνοικία του Αγίου Παύλου, αναδύθηκε αυτή η καλλιτεχνική συνάντηση, που έγινε ετήσια, και έφερε μουσική και θέατρο και ποίηση στους σκονισμένους δρόμους της παλιάς, αστικής Αθήνας. Αλλά αυτό που γοητεύει είναι ότι ανέλκυσε όλα αυτά τα βαθιά καταχωνιασμένα στη συνείδηση ονόματα που, όταν τα ακούμε στη γενική πτώση της λόγιας εκδοχής τους, προκαλούν ισχυρούς συνειρμούς και σχηματίζουν μια μακρά αλυσίδα ελληνογαλλικής φιλίας: Σατωβριάνδου, Βερανζέρου, Πουκεβίλ, Μαιζώνος, Φαβιέρου, Βίκτωρος Ουγκώ, Μάρνη… Ονόματα που ξετυλίγονται από τον γαλλικό 19ο αιώνα και που λίγο λίγο έγιναν αθηναϊκά, κομμάτια μιας κοινής συνείδησης, η χαρτογράφηση μιας ενδημικής πατριδογνωσίας, τρυφερής, καθησυχαστικής, με όλα τα λάβαρα και τα ξέφτια της ιστορίας, της συλλογικής και της προσωπικής. Η Αθήνα ενσωματώνει τα γαλλικά ίχνη, τα οικειοποιείται, τα αφομοιώνει, όλα συμπλέουν και γεννούν αίσθημα.
➑ Η οδός Λένορμαν
Θα μπορούσε να είναι γνωστή ως Λεωφόρος Σαρλ Λενορμάν, αλλά έμεινε στην ιστορία της Αθήνας ως Λένορμαν. Αυτή η μεγάλη αρτηρία που διατρέχει τον Κολωνό και οδηγεί στο κέντρο της πόλης από το ποτάμι είναι μια χρήσιμη οδική «χαρακιά» στο σώμα της Αθήνας, αλλά η προέλευσή της είναι πολύ πιο συναισθηματική. Πριν να ρυμοτομηθούν τα εκατέρωθεν οικοδομικά τετράγωνα, και μαζί να χαθούν πολλά νεοκλασικά σπίτια των παλαιών συνοικιών που γειτνιάζουν, η Λένορμαν ήταν ένας ήσυχος δρόμος. Σε κάθε περίπτωση, παραμένει ανεξήγητος ο παρατονισμός του ονόματος του Γάλλου αρχαιολόγου και νομισματολόγου Σαρλ Λενορμάν (1802-1859), που άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα. Λάτρης της Ελλάδας και των αρχαιοτήτων, ο Λενορμάν ήταν εξέχων αιγυπτιολόγος και ταξίδευε στην Ανατολική Μεσόγειο. Όταν πέθανε, η καρδιά του τοποθετήθηκε σε μαρμάρινη υδρία στον λόφο του Κολωνού. Λίγα θυμίζουν τη ρομαντική εκείνη μορφή που συνδέθηκε με την ανθρωποκεντρική παιδεία και το όραμα της γνώσης όπως το εννοούσε ο 19ος αιώνας. Κάθε φορά που βιαστικοί θα οδηγούμε στη Λένορμαν, ας αφιερώνουμε και λίγα δευτερόλεπτα σκέψης στον Σαρλ Λενορμάν, εκείνον τον εξαίρετο Γάλλο αρχαιολάτρη από το Παρίσι.