Στο προσωπικό blog του Μόρισεϊ, Morrissey Central, δεσπόζει με μεγάλα γράμματα ένα γνωμικό του συγγραφέα και ακτιβιστή Τζέιμς Μπόλντουιν: «Οι καλλιτέχνες υπάρχουν για να διαταράσσουν την ηρεμία». Η φράση εξηγεί πολλά για τη στάση του ίδιου του Mόρισεϊ, ταιριάζει γάντι όμως και στον Κάνιε Γουέστ, φωτίζοντας τα κίνητρα πίσω από πολλές αψυχολόγητες πράξεις του. Λένε ότι είναι τρελός. Ότι το παίζει τρελός. Ότι «κάηκε» από τη φήμη και τη μεγαλομανία, φτάνοντας στο σημείο πέρυσι να θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος των ΗΠΑ. Υπάρχουν αρκετοί που τον θεωρούν ξεπεσμένο προβοκάτορα και άλλοι που εξακολουθούν να βλέπουν στο πρόσωπό του τη μεγαλύτερη καλλιτεχνική ιδιοφυΐα του αιώνα. Ένας ράπερ και παραγωγός ο οποίος ξεκίνησε φτιάχνοντας beats για τοπικής εμβέλειας καλλιτέχνες του Σικάγο, δούλεψε πωλητής στα GAP και έφαγε πολλές πόρτες στην προσπάθειά του για μια σόλο καριέρα (κυρίως επειδή δεν ενσάρκωνε το προαπαιτούμενο ίματζ του γκάνγκστερ), βλέπει σήμερα έναν ολόκληρο πλανήτη να τον κρίνει. Να τον επευφημεί και να τον αποδοκιμάζει, με ισόποσες δόσεις μίσους και λατρείας. Το νέο του άλμπουμ με τίτλο Donda, καθώς και όλο το παράξενο μάρκετινγκ γύρω από αυτό (κατάμαυρο εξώφυλλο, full face μάσκες κ.ά.), δίνει μπόλικη τροφή σε εχθρούς και φίλους. Παράλληλα, σπάει κάθε ρεκόρ στις ψηφιακές πλατφόρμες.
Ποια είναι όμως τα εγκλήματα του Κάνιε Γουέστ; Γιατί τόση κατακραυγή, σερβιρισμένη με γαρνιτούρα ειρωνείας; Κατ’ αρχάς, παρότι ανέκαθεν υπήρξε ειδικός στο να «διαταράσσει την ηρεμία», αρκετοί είναι εκείνοι που δεν του συγχώρεσαν ποτέ το γεγονός ότι τάχθηκε κατ’ επανάληψη υπέρ του Τραμπ. Πίσω στο 2018, ο ίδιος ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ δήλωνε ότι ο Γουέστ «μπορεί να είναι ο πιο ισχυρός άνθρωπος στην πολιτική», τονίζοντας την επιρροή που έχει στους Αφροαμερικανούς. Ασφαλώς, όταν οι κριτικές του Donda στην Guardian, στο Rolling Stone, στο Pitchfork και σχεδόν οπουδήποτε αλλού αναφέρουν τον Τραμπ στην πρώτη κιόλας παράγραφο, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι το άλμπουμ δεν αξιολογείται με αμιγώς μουσικά κριτήρια. Όμως δεν είναι μονάχα η πολιτική. Στον νέο δίσκο, προσκάλεσε τον κατηγορούμενο για σεξουαλικές επιθέσεις Μέριλιν Μάνσον και τον ράπερ DaBaby, που προσφάτως επιδόθηκε σε χυδαία ομοφοβικά σχόλια επί σκηνής. Aκόμη, κατά τη διάρκεια της περσινής προεδρικής του εκστρατείας, ο Κάνιε αποκάλυψε δημόσια ότι με τη σύζυγό του Κιμ Καρντάσιαν είχαν σκεφτεί να κάνουν έκτρωση στο πρώτο τους παιδί (λίγους μήνες μετά το σχόλιο, ήρθε το διαζύγιο). Προσθέστε στα παραπάνω και εκείνη την παλιά δήλωση ότι τα 400 χρόνια σκλαβιάς των Αφροαμερικανών ήταν επιλογή και έχετε ένα πλήρες πακέτο. Θα ήταν ασφαλές να υποθέσουμε ότι η ανάγκη του Κάνιε να εκνευρίζει και να αποσπά την προσοχή αποτελεί το κύριο καύσιμο αυτής της τρελής πορείας. Πόσω μάλλον όταν φέρνει το όνομά του συνεχώς στις ειδήσεις. Σε έναν κόσμο από ανθρώπους που αποκτούν υπόσταση κυρίως μέσα από τους εχθρούς τους, ο 44χρονος σταρ πατάει τα σωστά κουμπιά ώστε να προκαλεί έντονα συναισθήματα. Φυσικά, τα θέματα ψυχικής υγείας που τον ταλαιπωρούν εδώ και χρόνια παίζουν κι αυτά τον ρόλο τους. Με τη διαφορά ότι δεν γνωρίζουμε τη βαρύτητά τους: λέξεις και φράσεις όπως παράνοια, κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, προσωρινή ψύχωση, κρίσεις πανικού, εθισμοί, νευρικοί κλονισμοί και τάσεις αυτοκτονίας έχουν αναπαραχθεί με άνεση από τον ίδιο και τα ταμπλόιντς, χωρίς ωστόσο κάποια επίσημα διαγνωσμένη πάθηση. H ακύρωση πάντως 21 σταθμών της περιοδείας Saint Pablo πίσω στο 2016, οι επισκέψεις σε ψυχιατρικές κλινικές και ακολούθως η αποχή από τις δημόσιες εμφανίσεις για ένα διάστημα έντεκα μηνών υπήρξαν ενδείξεις μιας κλονισμένης υγείας. Κάπου εδώ, το άρθρο αυτό τείνει να γίνει υπερβολικά ψύχραιμο και ισορροπημένο, αταίριαστο δηλαδή με τον χείμαρρο Κάνιε. Έναν άνθρωπο που, αν καθόταν στο τιμόνι του «Κ», την πρώτη μέρα θα ζητούσε να φύγουν από τα κείμενα οι τελείες και τα κόμματα.
ΠΡΟΤΖΕΚΤ ΣΕ ΕΞΕΛΙΞΗ
Ας σταθούμε λίγο στη μουσική. Η λαϊκή ετυμηγορία για το καινούργιο άλμπουμ Donda (αφιερωμένο στη μνήμη της συνονόματης μητέρας του, που πέθανε το 2007 από τις επιπλοκές μιας πλαστικής επέμβασης) συμπυκνώνεται σε μία φράση: «Φανερή έλλειψη εστίασης, με κάποιες στιγμές λαμπρότητας εδώ κι εκεί». Είναι η σούμα που βγαίνει από κοινό και κριτικούς. Ανθρώπους που ενδεχομένως άκουσαν τον δίσκο αποσπασματικά. Μουσικόφιλους οι οποίοι αποδεικνύονται εξπέρ στο να μοιράζονται απόψεις σε γρήγορους, μοντέρνους ρυθμούς. Ένα άλμπουμ το οποίο διαρκεί όσο μία ταινία (109 λεπτά) αναπόφευκτα διώχνει όσους βιάζονται να πάνε παρακάτω. Βέβαια, ακόμα κι αν δώσεις στο Donda τη δέουσα προσοχή, ακόμα κι αν μπεις ολάνοιχτος στον κόσμο του, ανά διαστήματα νιώθεις ότι ακούς ένα πρότζεκτ σε εξέλιξη. Μια κατάθεση ιδιοφυούς παράνοιας, που θα μπορούσε να είναι ο δίσκος της δεκαετίας, αν ο βασικός δημιουργός κατάφερνε κάπως να μαζέψει το μυαλό του.
Μπορείς βέβαια να δεις το Donda και από μια άλλη σκοπιά. Μπορείς, βασικά, να το ακούσεις σαν μια κραυγή για βοήθεια. Ακριβώς όπως οι χυδαίες φωτογραφίες του Τέρι Ρίτσαρντσον ή οι άγριες ταινίες του Λαρς Φον Τρίερ, είναι η κραυγή ενός ανθρώπου που κλειδώθηκε στο υπόγειο και μας φωνάζει να του ανοίξουμε, ανήμπορος ακόμα και στο να βάλει σε τάξη τις ιδέες του.
Ίσως η φράση «πρότζεκτ σε εξέλιξη» να μην περιγράφει τόσο το ίδιο το άλμπουμ, όσο την ίδια μας την επαφή μαζί του. Τη δυσκολία συγχρωτισμού με το τέρας. Πλαισιωμένος από την γκόσπελ χορωδία του, αλλά και 31 γκεστ που αποτελούν την αφρόκρεμα του σημερινού χιπ χοπ, ο Κάνιε παραδίδει ένα υλικό πυκνό και χαώδες.
Στο Jesus lord, το πιο ολοκληρωμένο κομμάτι εδώ, περιγράφει το πόσο άσχημα νιώθει με όλα όσα του έχουν συμβεί τελευταία – και ύστερα καταπιάνεται με την ιστορία ενός 16χρονου κοριτσιού που μένει έγκυος. Το κορίτσι αποφασίζει να κρατήσει το μωρό επειδή δεν έχει χρήματα για έκτρωση, την ώρα που ο αδερφός της είναι έξω στους δρόμους, ψάχνοντας όπλο για να προστατεύσει την οικογένειά του. O Ιησούς Χριστός, τα πάθη ενός σελέμπριτι και τα γκέτο της Αμερικής – όλα μπλεγμένα σε ένα κομμάτι. Λίγο νωρίτερα, το συγκινητικό Moon «μιλάει» ακόμα και σε κόσμο που δεν τρελαίνεται για χιπ χοπ. Πομπώδης και πληθωρικός, ο Κάνιε Γουέστ είναι εντούτοις ο μοναδικός ράπερ που μπορεί να γράψει και να ερμηνεύσει ένα μελωδικό, τρυφερό, ευάλωτης φύσης τραγούδι. «Μου φέρνει δάκρυα στα μάτια», είχε δηλώσει για το άλμπουμ Yeezus του 2013 ο Λου Ριντ, ένας άνθρωπος που δεν φημιζόταν ακριβώς για την έφεσή του στα κομπλιμέντα.
Τα περίφημα πάρτι ακρόασης/παρουσίασης του Donda, λίγες ημέρες πριν από την επίσημη κυκλοφορία της 29ης Αυγούστου, δίχασαν κι αυτά το κοινό. Από πού να ξεκινήσει κανείς; «Το σόου ήταν στημένο έτσι ώστε να το βλέπεις από τον ουρανό – ο Κάνιε το απηύθυνε στον Θεό», δήλωσε η Στεφ Γιότκα της αμερικανικής Vogue, που βρέθηκε ανάμεσα στους προσκεκλημένους. Για τις ανάγκες του τρίτου event, o 44χρονος ράπερ παρήγγειλε μια ρεπλίκα του σπιτιού της παιδικής του ηλικίας (αρχικά ζήτησε να ξηλώσουν το ίδιο το σπίτι και να το μεταφέρουν αυτούσιο, αλλά οι αρχές τού το απαγόρευσαν!). Το σόου υπάρχει στο YouTube. Οχήματα που μοιάζουν με νεκροφόρες και μαυροντυμένοι χορευτές με καλυμμένα πρόσωπα κυκλώνουν το σπίτι σε αέναη κίνηση, την ώρα που τα τραγούδια παίζουν το ένα μετά το άλλο. Ο Κάνιε κάνει ότι ραπάρει, ο Μέριλιν Μάνσον απλώς υπάρχει, το κοινό προσπαθεί να καταλάβει τι γίνεται. Στο τέλος, εν είδει κορύφωσης, ο Κάνιε αυτοπυρπολείται! Τα φώτα κλείνουν για λίγο και ύστερα ο μεγάλος πρωταγωνιστής ξαναπαντρεύεται την Κιμ Καρντάσιαν, που σαν άλλος Μεσσίας έρχεται να φωτίσει το μαύρο σκηνικό με ένα ολόλευκο νυφικό. Τέχνη και ζωή σαν ένα δηλαδή, στο πιο γελοίο και στο πιο ψυχοπλακωτικό ταυτόχρονα θεατρικό δρώμενο που είδαμε τελευταία. Αναρωτιέται κανείς τι θα έγραφε ο Κώστας Γεωργουσόπουλος.
«ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΜΕ ΕΡΜΗΝΕΥΣΟΥΝ»
Σε μια εποχή που εκατομμύρια άνθρωποι συνήθισαν να δουλεύουν από το σπίτι, το περασμένο καλοκαίρι ο Κάνιε μετέφερε το κρεβάτι του στη δουλειά. Ενώ προετοίμαζε τα παράξενα αυτά σόου στο υπερσύγχρονο στάδιο Mercedes-Benz της Ατλάντα, επί περίπου δύο εβδομάδες, κοιμόταν σε ένα από τα αποδυτήρια. Μάλιστα, πολύ σύντομα ο χώρος μετετράπη σε στούντιο ηχογράφησης, με διάφορους ράπερ να μπαινοβγαίνουν για την ολοκλήρωση του Donda. «Περνώντας χρόνια μέσα στην αρχετυπική reality TV οικογένεια», σχολιάζει εύστοχα ο Μάθιου Ισμαήλ Ρουίζ του Pitchfork, «o Kάνιε έμαθε από πρώτο χέρι ότι η καθημερινότητα ως σελέμπριτι είναι από μόνη της μια περφόρμανς».
Πράγματι, η πολυδιαφημισμένη αναζωπύρωση της πίστης στον Χριστιανισμό, η ενασχόληση με την πολιτική και τη μόδα, το διαζύγιο με την Κιμ, ακόμα και οι απανωτές αναβολές της κυκλοφορίας του δίσκου ή η δήθεν εξαπάτηση από τη Universal, που ο ίδιος ισχυρίστηκε ότι κυκλοφόρησε το υλικό χωρίς την έγκρισή του, μοιάζουν να αποτελούν κομμάτια ενός τεράστιου σόου. Το οποίο σόου, όμως, μπερδεύεται απόλυτα και ενίοτε επικίνδυνα με την πραγματικότητα. Επιπλέον, πολλές φορές δείχνει να μην έχει καμία απολύτως λογική: Mόλις τέσσερις ημέρες μετά την κυκλοφορία του Donda, ο Κάνιε εθεάθη στο Βερολίνο. Ένας τοπικός δημοσιογράφος τον ρώτησε τι γύρευε εκεί. «Θα συναντήσω αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες», εξήγησε, «ώστε να βρω τις καλύτερες αρχιτεκτονικές ιδέες και να βοηθήσω στην ανοικοδόμηση του Σικάγο». Αυτή η αμφιταλάντευση ανάμεσα στη σοβαρότητα και στη φάρσα, στην τέχνη και στην επιχειρηματικότητα, στην περφόρμανς και στην αληθινή ζωή, φέρει τη γοητεία ενός αινίγματος.
Αλλά είναι και η αφετηρία πολλών δεινών: «Δεν μπορούν να με ερμηνεύσουν/ οπότε με σταυρώνουν», λέει ο ίδιος σε ένα από τα νέα κομμάτια. Είναι ο στίχος που εξηγεί καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο την ακύρωση που υφίσταται για τις αμφιλεγόμενες απόψεις και χειρονομίες του (ο Ιndependent βαθμολόγησε τον δίσκο με μηδέν αστέρια!). Την ίδια στιγμή πάντως που ως καλλιτέχνης και δημόσια περσόνα ο Κάνιε βάλλεται από παντού, ο «γενικός δείκτης» δεν σημειώνει απώλειες. Τα αθλητικά παπούτσια Adidas Yeezy, που λάνσαρε σε συνεργασία με το γνωστό αθλητικό brand, σημείωσαν μέσα στο 2020 έσοδα 1,7 δισ. δολαρίων (το 2019 σταμάτησαν στο 1,3). Ακόμη, την πρώτη ημέρα κυκλοφορίας του, το Donda έσπασε κάθε προηγούμενο ρεκόρ τoυ Apple Music, πιάνοντας κορυφή σε 152 χώρες!
Είτε τον αγαπάμε είτε όχι, θα ήταν άτοπο να συγκρίνουμε τον Κάνιε με οποιονδήποτε άλλο καλλιτέχνη της γενιάς του. Είναι μια κατηγορία από μόνος του – ας συμφωνήσουμε σε αυτό. Για πολλούς, είναι ο Μάικλ Τζάκσον της εποχής μας, με τη διαφορά ότι δεν χορεύει πάνω στη σκηνή αλλά στους τίτλους των ειδήσεων, σε αυτό το αέναο παιχνίδι εντυπώσεων. Ενώ πάντως ακόμα και οι πέτρες γνωρίζουν το όνομά του, μια σημαντική διαφορά με τον Μάικλ Τζάκσον είναι ότι τα τραγούδια του δεν έχουν στ’ αλήθεια περάσει στο ευρύ κοινό. Αριστουργήματα όπως το Jesus Walks, το Heartless, το Power και το Famous παραμένουν γνωστά μόνο σε ανθρώπους που έχουν μια ιδιαίτερη, ας το πούμε έτσι, σχέση με τη μουσική.
Παρ’ ολα αυτά, ο Κάνιε Γουέστ είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένας μεγαλομανής σελέμπριτι με επικοινωνιακά χαρίσματα. Σε μουσικό επίπεδο, υπερβαίνει ποικιλοτρόπως τους φραγμούς, τα κλισέ και τους άγραφους νόμους του χιπ χοπ, διευρύνοντας ένα είδος με εγγενείς περιορισμούς.
Στιχουργικά, με εναλλαγές δράματος και κωμωδίας, στηλιτεύει το μοντέρνο lifestyle ηγούμενος αυτού, την αλαζονεία, τους εθισμούς, τις ποταπές πράξεις, τη φθορά της Δύσης. Τα προσωπικά του αδιέξοδα δεν είναι άλλα από τα αδιέξοδα μιας εποχής. Στο κορυφαίο ίσως τραγούδι της δισκογραφίας του, το 9λεπτο Runaway του 2010, η ιστορία ξεκινάει με την ανακοίνωση ότι η σύντροφός του ανακάλυψε τις άσεμνες selfies που ο ίδιος είχε στείλει σε μια κοπέλα. Ταπεινό υλικό για υψηλή τέχνη, θα πει κάποιος, όμως το Runaway δεν είναι τίποτα λιγότερο από το εθελούσιο ξεγύμνωμα, ο αυτοεξευτελισμός ενός ανθρώπου που παραδέχεται τις αδυναμίες του. Ένα τραγούδι συγκερασμού ετερόκλητων ειδών, στον ήρωα του οποίου μπορούμε όλοι να δούμε κάτι από τον εαυτό μας.
Τώρα, για τη συνεργασία με τον κατηγορούμενο Μάνσον, τι να πούμε; Κάποιοι πιστεύουν ότι είναι ο τρόπος του να διαδώσει το μήνυμα ότι το καλό συνυπάρχει μαζί με το κακό. Ότι η συγχώρεση οδηγεί πιο γρήγορα στη μετάνοια απ’ ό,τι ο αποκλεισμός. Ή κάτι τέτοιο βαρύγδουπο. Κυρίως όμως, μέσα από προκλητικές, απαράδεκτες πράξεις σαν κι αυτή, ο Κάνιε φαίνεται να υπερασπίζεται μια απόλυτη ελευθερία επιλογών. Ακριβώς όπως ελεύθερη είναι και η τέχνη του. Τα παιδιά στη Universal το ξέρουν, οι δημοσιογράφοι το ξέρουν, ακόμα και ο Θεός το ξέρει ότι χρειαζόμαστε ελεύθερους καλλιτέχνες σαν τον Κάνιε, περισσότερο από ποτέ.