Έξω βρέχει. Στο κατάστημα του Τάσου Χατζησταυρίδη στο Χαλάνδρι, αρκετοί περαστικοί σταματούν για μερικά λεπτά. Γονείς που τους τραβάνε τα παιδιά προς τη βιτρίνα και ηλικιωμένα ζευγάρια στέκονται και γουρλώνουν τα μάτια με έκπληξη και περιέργεια στη θέα των διοραμάτων, τα ηλεκτρικά τρενάκια και τους διάφορους μικρούς, συρρικνωμένους κόσμους που έχουν δημιουργηθεί στο εργαστήριό του. Η κίνηση των τρένων τούς μαγνητίζει, λες και παρακολουθούν ζωντανά ένα κομμάτι του ταξιδιού από το Πολικό Εξπρές σε μικρή κλίμακα, τοποθετημένο σε διαφορετικούς κόσμους από αυτούς της ταινίας· ή μια εικόνα που τους ταξιδεύει σε άλλες εικόνες φωτισμένων χριστουγεννιάτικων δέντρων με τα ηλεκτροκίνητα τρενάκια να κάνουν κύκλους γύρω από αυτά. Ρωτάω τον κ. Χατζησταυρίδη τι είναι αυτό που κάνει τους περαστικούς να σταθούν στη βροχή για παραπάνω ώρα. «Οτιδήποτε έχει κίνηση, τραβάει τα βλέμματα. Σε όλους αρέσει να βλέπουν τα τρένα. Ειδικά τα Χριστούγεννα, παρόλο που ο σιδηρόδρομος είναι πιο συνυφασμένος με την βορειοευρωπαϊκή κουλτούρα».
Μια σύντομη ιστορία
Από το Χαλάνδρι, λίγο πριν τα Χριστούγεννα του 2021, θα μεταφερθούμε στα περίχωρα του Παρισίου. Πιο συγκεκριμένα, στον κήπο του κάστρου του Σαιν Κλου το 1859, οπού ο τρίχρονος γιος του τελευταίου μονάρχη της Γαλλίας (Ναπολέοντες και οι δύο στο όνομα) έπαιζε με το πρώτο σιδηροδρομικό μοντέλο που καταγράφτηκε στην παγκόσμια ιστορία. Αποτελούνταν από ράγες που σχημάτιζαν τον αριθμό οκτώ, έναν μικρό σταθμό και ένα ομοίωμα γέφυρας ρωμαϊκού υδραγωγείου. Τριάντα δύο χρόνια αργότερα, στα 1891, οι πρώτες σιδηροδρομικές μινιατούρες γίνονται διαθέσιμες στα καταστήματα παιχνιδιών της Γερμανίας. Κάπως έτσι, από έναν τρόπο απεικόνισης εφευρέσεων που επρόκειτο να υλοποιηθούν και καλύτερης οργάνωσης στρατηγικών επιχειρήσεων, χάρη σε αυτά τα παιχνίδια, ο πλαστικομοντελισμός εξελίχθηκε τον 20ο αιώνα σε ένα δημοφιλές χόμπι που κινητοποιεί την φαντασία παιδιών και ενηλίκων, κερδίζοντας μάλιστα θέση και στην ποπ κουλτούρα με δείγματα όπως την κρυφή αγάπη του Αιδεσμιοτάτου Λόβτζοι στους Simpsons, την φανερότερη του Μπόμπι Μπακαλιέρι στους Sopranos και τις 24 σεζόν των κινουμένων σχεδίων «Τόμας το Τρενάκι».
«Μοντελισμός είναι η τρισδιάστατη απεικόνιση του φανταστικού ή του πραγματικού υπό κλίμακα», εξηγεί ο κ. Χατζησταυρίδης, ένας από τους παλιούς μοντελιστές της Αθήνας. Έχοντας τελειώσει τη σχολή ηλεκτρολόγων μηχανικών στην Αγγλία, αγάπησε το χόμπι και συνέχισε την ιστορία του Σπύρου Ασημακόπουλου, ο οποίος ήταν από τους πρώτους που παρουσίασαν άρτια τον σιδηροδρομικό μοντελισμό στο ελληνικό κοινό. Συνεχίζοντας την οικογενειακή παράδοση, κατασκευάζει στατικά διοράματα (συνώνυμα του μοντελισμού) και δυναμικά/τηλεκατευθυνόμενα μοντέλα στο εργαστήριό του και μετέδιδε την τέχνη του στις επόμενες γενιές.
Φαντασία χωρίς σύνορα
Παιδιά από την ηλικία των οκτώ ετών αρχίζουν να αποκτούν το μικρόβιο του μοντελισμού, μετά από ένα δοκιμαστικό μάθημα. Κατά τον έμπειρο μοντελιστή, το πάθος μεταδίδεται από τις ανάγκες των γονιών, οι οποίοι κάποτε ήθελαν να ασχοληθούν με τον μοντελισμό, προς τα παιδιά μέσω της παρακίνησης. Το πρώτο μάθημα περιλαμβάνει την αναπαράσταση του κολπίσκου όπου έχει ξεβραστεί το Ναυάγιο στη Ζάκυνθο, ένα τοπόσημο που περιέχει τα γεωλογικά χαρακτηριστικά που αναπαριστά η πλειοψηφία των διοραμάτων: βράχος και θάλασσα. Τα παιδιά σκαλίζουν τα χαρτόνια και δίνουν σχήμα και όψη στα βουνά με τη βοήθεια απλών υλικών όπως η γυψόγαζα και το χαρτί τουαλέτας. Το δεύτερο μάθημα περιλαμβάνει δύο τεχνικές βουνών, το πώς θα φτιάξουν δρόμους, φάρμες και μετά σειρά έχουν οι θάλασσες, όπου χρειάζονται μείξεις χημικών στοιχείων για να αναπαρασταθεί πιστά το μπλε χρώμα της. Από εκεί και πέρα, το μικρόβιο γίνεται χόμπι και τα παιδιά βάζουν την έμπνευση για να δώσουν σχήμα και όψη στη φαντασία τους. «Μετά από τους τρεις υποχρεωτικούς κύκλους μαθημάτων, χρειάζονται ένα κίνητρο. Θα έκαναν ό, τι ήθελαν. Έρχεται ένα παιδί και μου λέει πως θα φτιάξουμε το Μοναστηράκι που παντρεύτηκαν οι γονείς του, αλλά δίπλα σε μια θάλασσα. Κάποιο άλλο αναρωτιόταν: «Μπορεί να βγει ένας δεινόσαυρος μέσα από τον ηφαιστειακό βράχο, επειδή έσκασε από την έκρηξη το αυγό στο οποίο βρισκόταν;» Η φαντασία δεν έχει όρια, αρκεί να έχουμε επιμονή, υπομονή και πίστη για το αποτέλεσμα», διηγείται ο κ. Χατζησταυρίδης.
Εμπειρικές καλλιτεχνίες
Τα λάθη δεν λείπουν από το πρόγραμμα. Για κάθε καλλιτέχνημα, ξοδεύονται αρκετές ώρες, δοκιμές επί δοκιμών για τη δικαίωση του οπτικού αποτελέσματος. «Γίνονται αρκετά λάθη. Λάθος εκτιμήσεις, αστοχίες με τα υλικά, αλλά επειδή εσύ είσαι ο πλάστης του μικρόκοσμού σου, το μόνο που θα χάσεις είναι λίγο χρόνο. Όλα διορθώνονται και όλα ξαναφτιάχνονται». Μας το αποδεικνύει με μία από τις μακέτες που δημιουργήθηκαν μετά από παραγγελίες πελατών, όπως η ρέπλικα της γέφυρας του Ρίου-Αντιρρίου με την συνύπαρξη σιδηροδρομικής γραμμής σε ένα ορεινό περιβάλλον, στην οποία διαρκώς ανακαλύπτει και διορθώνει μικροατέλειες που δεν είναι τόσο εμφανείς με το γυμνό μάτι. Ανάμεσα σ’ αυτούς που ζητούν τις γνώσεις και τη βοήθεια του, είναι και φοιτητές αρχιτεκτονικών και σχολών καλών τεχνών, δίνοντας συμβουλές για να κατασκευάσουν την μακέτα που είναι προαπαιτούμενο σε κάποια πανεπιστημιακά μαθήματα. Ο ίδιος δεν έχει τις γνώσεις ενός ζωγράφου, αλλά γνωρίζει πολύ καλά εμπειρικές τεχνικές. «Δεν είμαστε καλλιτέχνες εμείς, αλλά καλλι-τεχνίτες. Προσπαθούμε να έχουμε ένα αποτέλεσμα που να είναι καλό και λειτουργικό».
Ο μοντελισμός στην Ελλάδα
Ψάχνοντας στο διαδίκτυο, οι πληροφορίες που υπάρχουν για την δημοφιλία του μοντελισμού στη χώρα μας είναι θολές, με σκόρπιες γνώσεις να βρίσκονται σε ιντερνετικά φόρα. Από αυτές, σίγουρα επαληθεύεται η ύπαρξη του «Καλφάκη», ίσως του πρώτου καταστήματος με είδη μοντελισμού στην Ελλάδα. Με τα χρόνια, δημιουργήθηκε μια άτυπη πιάτσα στην οδό Ιπποκράτους, στα Εξάρχεια. Το χόμπι ενηλικιώθηκε και άρχισε να αποκτά σιγά σιγά προβολή από το 1981, όταν ιδρύθηκε η Διεθνής Ένωση Πλαστικομοντελιστών Ελλάδος (IPMS HELLAS) που διοργανώνει ετήσια μια έκθεση στατικού μοντελισμού στο Γκάζι στην Αθήνα. Ο κ. Χατζησταυρίδης μας λέει πως έκθεση αυτή είναι μια πρώτης τάξης ευκαιρία να εκθέσει κάποιο κατάστημα ή κάποιος μοντελιστής κατασκευές, να γνωριστούν πέρα από την αρχική διαδικτυακή τους γνωριμία και να δώσουν συμβουλές ο ένας στον άλλον, αλλά αναρωτιόμαστε για το αν ο ανταγωνισμός επηρεάζει αυτή τη γιορτή. «Η αγορά είναι τέτοια που δεν θα έπρεπε (σ.σ. να υπάρχει ανταγωνισμός). Υπάρχει δουλειά για όλους και μεταξύ τους, υπάρχει άμιλλα».