Μια γυναίκα έχει τα πόδια της μπλεγμένα στα καλώδια ηλεκτροδότησης ενός πεζόδρομου. Λες και έπεσε από τον ουρανό. Το πρόσωπό της δεν φαίνεται. Το φουστάνι της πλεγμένο με πολύχρωμα λουλούδια. Μισοκλείνω τα μάτια για να διακρίνω τις λεπτομέρειες ενός από τα πιο όμορφα νέα έργα του Στέφανου Ρόκου. «Στην Ιαπωνία υπάρχουν άπειρα καλώδια ρεύματος, όλα ελεύθερα», μου εξηγεί. «Παράξενο φαινόμενο». Αυτή τη φορά, ο γνωστός ζωγράφος εμπνέεται για την ατομική έκθεσή του από ένα ταξίδι. Από τα συναισθήματα που φώτισε μέσα του η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου. Παρακολουθώντας στενά τη δουλειά του Στέφανου τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, έστω και με την επιπόλαιη ματιά ενός αδαούς περί των εικαστικών, αισθάνομαι οικειότητα. Οι ποπ αναφορές, τα ψυχεδελικά μωσαϊκά, οι εναλλαγές ρομαντισμού και καφρίλας, οι ατελείωτες λεπτομέρειες και οι εμμονές του είναι για μένα γνώριμο γήπεδο. Όμως, με το πέρασμα του χρόνου, καθώς το μούσι του γίνεται όλο και πιο άσπρο και η επικοινωνία των ανθρώπων όλο και πιο δύσκολη, στα έργα του δεν βλέπω μονάχα τη μαστοριά ενός μοντέρνου δεξιοτέχνη, αλλά και τη λαχτάρα ενός ανθρώπου που προσπαθεί να ενωθεί. Οι νέοι πίνακες στέκονται δίπλα μας. Ο ένας πίσω από τον άλλον, σαν ποδοσφαιριστές έτοιμοι να βγουν από τη φυσούνα στο γρασίδι. Ήρεμα περήφανος, ο Στέφανος μου δείχνει τη συνοδευτική έκδοση. «Δεν είναι κατάλογος, είναι κάτι μεταξύ λευκώματος και βιβλίου», λέει. «Ομαδοποιημένα σε κεφάλαια, τα έργα δημιουργούν με τους τίτλους τους κάτι σαν ιστορία, που θα ταξιδέψει αυτόνομα στα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις Στερέωμα». Ύστερα, σταματάει τον Λένον στο πικάπ, κάθεται απέναντί μου, πίνει μια γουλιά τσάι και περιμένει την πρώτη ερώτηση.
Στέφανε, για αρχή μια γενική απορία: Γιατί τα κείμενα που συνοδεύουν εικαστικές εκθέσεις είναι τόσο βαρύγδουπα;
Τι να πω; Ίσως κάποιοι καλλιτέχνες επιθυμούν να ακούσουν μια τελείως διαφορετική ερμηνεία από τη δική τους. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι δεν υπάρχουν ωραία βαρύγδουπα κείμενα ή ότι η δουλειά των καλλιτεχνών που τα προτιμούν δεν είναι από μόνη της στέρεη. Αλλά γενικά ισχύει αυτό που λες. Σε μια έκθεση όπου είναι ξεκάθαρο το νόημα, ξαφνικά διαβάζεις ένα κείμενο το οποίο σε μπερδεύει. Γι’ αυτό κι εγώ επιλέγω προσεκτικά αυτόν που θα γράψει.
Τα νέα σου έργα προέκυψαν έπειτα από ένα ταξίδι στην Ιαπωνία. Τι σημαίνει ο τίτλος της έκθεσης, Οι Δύο Ναοί;
Στην Ιαπωνία, ο κόσμος είναι μοιρασμένος σε δύο θρησκείες: τον σιντοϊσμό και τον βουδισμό. Όπου πήγαινα λοιπόν υπήρχαν και οι δύο ναοί, που είναι τελείως διαφορετικοί αισθητικά, αλλά συνυπάρχουν αρμονικά. Αυτό μου έκανε εντύπωση. Από ένα σημείο και μετά αισθανόμουν ότι έβλεπα δύο ανθρώπους, που μπορούν να συνυπάρξουν όντας τελείως διαφορετικοί μεταξύ τους.
Όταν έκλεισες εισιτήρια, ήξερες γιατί πηγαίνεις;
Όχι. 18 Αυγούστου του 2019 είχα τα γενέθλιά μου και με πήρε τηλέφωνο μια φίλη: «Τον Νοέμβριο θα πάω Ιαπωνία. Έρχεσαι;». Δεν το σκέφτηκα καν, είπα αμέσως ναι. Ενώ είχα ήδη ξεκινήσει να δουλεύω για την επόμενη έκθεσή μου, όταν γύρισα πάγωσαν όλα, άλλαξα πλάνο και αφιερώθηκα στο καινούργιο μου θέμα. Πρώτη φορά μού συμβαίνει αυτό. Με προβλημάτισε βέβαια η εξής σκέψη: Μήπως είναι λίγο υπερβολικό να πηγαίνω σαν τουρίστας στην Ιαπωνία για δέκα μέρες και να αφιερώνω μετά δυόμισι χρόνια από τη ζωή μου και μια μεγάλη ατομική έκθεση σε αυτό; Κάποιοι φίλοι μου έχουν περάσει μήνες εκεί… Όμως, στην πορεία μού άρεσε αυτή η προσέγγιση. Γιατί η έκθεση αποτυπώνει τις πρώτες, αυθόρμητες εντυπώσεις μου από το Τόκιο, το Κιότο και τη Νάρα. Δεν έγινα ξαφνικά ο μέγας γνώστης της ιαπωνικής κουλτούρας. Άλλωστε, όλα τα έργα είναι εντελώς προσωπικά, σαν ημερολόγιο όπου κατέγραφα συναισθήματα και σκέψεις. Το θέμα της έκθεσης δεν είναι η Ιαπωνία, αλλά το πώς ήμουν εγώ στην Ιαπωνία.
Τι άλλο σε εντυπωσίασε, πέρα από τους ναούς;
Κοίτα, γενικά ήμουν προετοιμασμένος για το τι θα δω, όμως τελικά όλα τα συναισθήματα ήταν επί χίλια. Μου έκανε εντύπωση το ότι δεν μπορείς να ακουμπάς τον άλλο ή να τρως στον δρόμο. Ότι δεν υπάρχουν σκουπιδοτενεκέδες έξω, οπότε κρατάς τα σκουπίδια σου μέχρι να φτάσεις σε κλειστό χώρο. Πολλά πράγματα… Έβλεπα ανθρώπους με μάσκες, την ώρα που στην Ευρώπη η απειλή της Covid-19 δεν υπήρχε ούτε κατά διάνοια. Στα εστιατόρια, το όριο στα τραπέζια ήταν τα τέσσερα άτομα, πράγμα που λίγους μήνες μετά είδαμε να συμβαίνει και εδώ.
Τι θα δούμε λοιπόν στην έκθεση;
Είκοσι περίπου ζωγραφικά έργα σε χαρτί και μουσαμά, δύο ξυλογραφίες που τις χάραξα και τις τύπωσα στο χέρι (οι Ιάπωνες έχουν τεράστια παράδοση στη χαρακτική και ήθελα να το συμπεριλάβω αυτό), καθώς και ένα animation βίντεο περίπου τεσσάρων λεπτών. Στο βίντεο, τα στοιχεία των έργων της έκθεσης ζωντανεύουν, με μουσική που έγραψε ειδικά γι’ αυτό ο Τζιμ Σκλαβούνος. Τα σχέδια και το concept είναι δικά μου, η σκηνοθεσία και η τεχνική υποστήριξη του Γιώργου Γούση και του Φωκίωνα Ξένου.
Μέσω της προηγούμενης έκθεσής σου, ξέρω ότι δημιούργησες μια στενή σχέση με τον αγαπημένο σου καλλιτέχνη, τον Νικ Κέιβ. Πώς είναι από κοντά;
Από κοντά το μαλλί του είναι τέλειο, μαύρο και πυκνό (γέλια). Εντάξει, δεν ξέρω τι να σου πω… Πέρα από σημαντικός καλλιτέχνης, είναι και ένας σημαντικός άνθρωπος. Σε όλες του τις πλευρές. Πιο σημαντικός από ό,τι νόμιζα ή ήλπιζα. Έχει απίστευτο χιούμορ και πλέον μιλάμε για τα πιο προσωπικά, τα πιο αστεία και τα πιο σοβαρά θέματα, όπως δύο καλοί φίλοι.
Η έκθεσή σου αυτή, με έργα εμπνευσμένα από τραγούδια του Κέιβ, έκανε ιδιαίτερη αίσθηση το 2019. Χιλιάδες κόσμου στα εγκαίνια στο Μπενάκη, ζωηρή παρουσία στο εξωτερικό. Φτιάχνοντας τα έργα της Ιαπωνίας, είχες την πίεση ότι πρέπει να κάνεις κάτι αντίστοιχα μεγάλο;
Όχι, είχα αποφασίσει εξαρχής ότι θα κάνω μια πιο μαζεμένη, πιο συνεσταλμένη έκθεση. Επίσης, ήθελα να μην έχει καμία σχέση με τη μουσική, και όντως δεν έχει, πέρα από τη συνεργασία με τον Σκλαβούνο, με τον οποίο όμως είμαστε είκοσι χρόνια φίλοι, οπότε η συμμετοχή του ήρθε τελείως φυσικά.
Έχεις κάποια πρώτη ύλη συνήθως, πέρα από το βίωμα;
Πολύ συχνά, όταν μου κάνει εντύπωση κάτι, το φωτογραφίζω με το κινητό. Οι φωτογραφίες αυτές δεν έχουν καμία καλλιτεχνική αξία (και καλύτερα να μην έχουν), όμως ξέρω ότι η σύνθεση, η προοπτική, ακόμα και τα χρώματά τους, μπορεί να οδηγήσουν σε ωραία έργα.
Όταν γνωρίζεις μια όμορφη γυναίκα, σου περνάει από το μυαλό πώς θα είναι ζωγραφισμένη;
Νομίζω με είχες ρωτήσει και παλιά. Όχι. Έχω σταματήσει εδώ και χρόνια να κάνω τέτοιους συνειρμούς.
Η κατάκτηση προσωπικού ύφους μπορεί με τα χρόνια να σε κάνει προβλέψιμο; Έχεις νιώσει αυτόν τον κίνδυνο;
Το έχω πάντα στο μυαλό μου. Δεν θέλω να υπάρχει επανάληψη, θέλω όμως να υπάρχει συνέπεια. Η αναγνωρίσιμη γραφή μου. Θεωρώ ότι, μεταξύ των εκθέσεών μου, εντοπίζεται πράγματι μια κοινή βάση, όμως ο στόχος, τα συναισθήματα και η ενέργεια από έκθεση σε έκθεση διαφέρουν.
Γιατί όμως κοινή βάση; Γιατί όχι κάτι ριζικά διαφορετικό; Υπάρχει μήπως ο φόβος τού να μην αρέσει;
Όχι. Συγκριτικά, πολύ μεγαλύτερος είναι ο φόβος ότι μπορεί να έχουν βαρεθεί. Ότι μπορεί το στιλ μου να έχει κουράσει. Κοίταξε, υπάρχουν καλλιτέχνες οι οποίοι κάνουν τεράστιες αλλαγές από έκθεση σε έκθεση ή από δίσκο σε δίσκο και είναι συνεπείς σε αυτό. Υπάρχουν και άλλοι που έχουν μια άλλου είδους συνέπεια. Εγώ νομίζω δεν μπορώ ή δεν μου έχει έρθει ακόμη η επιθυμία για κάτι το εντελώς διαφορετικό. Όμως, γιατί να αποποιηθώ ένα ύφος που μου βγαίνει αυθόρμητα; Δεν λέω να εκμεταλλευτώ τα εμπορικά μου έργα και να τα επαναλάβω. Λέω ότι η γραμμή μου είναι η φωνή μου. Γιατί να μιλάω σ’ εσένα με αυτή τη φωνή και στον επόμενο δημοσιογράφο με πιο λεπτή ή πιο βαριά; Για να αποδείξω ότι μπορώ;
Μου έλεγες σε μια προσωπική μας κουβέντα ότι κάποτε είχες περάσει μια περιπέτεια υγείας, που σε διαμόρφωσε και καλλιτεχνικά…
Είχα εμφανίσει ένα αυτοάνοσο στους πνεύμονες, το οποίο ήρθε μετά από μια περίοδο άγχους και ψυχολογικής πίεσης. Οπότε, μεταξύ άλλων, έπρεπε να σταματήσω τη χρήση κάποιων υλικών.
Νόμιζα ότι θα έλεγες «κάποιων ουσιών»…
Όχι! (γέλια) Πολλοί με ρωτάνε τι παίρνω, επειδή αρκετά έργα μου είναι κάπως ψυχεδελικά. Με την ευκαιρία, να πω ότι δεν παίρνω απολύτως τίποτα. Όχι, από το 2008 και μετά έπρεπε να σταματήσω να δουλεύω με λάδι, που ήταν το βασικό μου υλικό, γιατί η καθημερινή εισπνοή λαδιών κατά πάσα πιθανότατα επηρέαζε τους πνεύμονές μου. Έβαλα λοιπόν στη ζωή μου υδροδιαλυτά χρώματα και επίσης έβαλα εξαερισμό στο εργαστήριο.
«Για να είσαι καλλιτέχνης, πρέπει να είσαι δυσλειτουργικός», είχε πει ο Μπάουι, «αλλιώς δεν υπάρχει λόγος να μπεις σε μια τέτοια διαδικασία». Συμφωνείς;
Γενίκευση είναι. Δεν μπορώ να συμφωνήσω με γενικεύσεις. Προσωπικά, ναι, θεωρώ τον εαυτό μου δυσλειτουργικό σε πολλά πράγματα και η δημιουργία είναι μια διέξοδος.
Ως παιδιά, όλοι ζωγραφίζουμε. Στην πορεία, οι περισσότεροι το παρατάμε. Γιατί;
Γιατί έρχεται η εκλογίκευση. Είσαι πέντε ετών και ζωγραφίζεις ένα τοπίο. Δεν σε νοιάζει αν μοιάζει ή όχι με το αληθινό. Όταν αρχίσει να σε νοιάζει ή κάποιος σου το επισημάνει (π.χ. ο γονιός) και η λογική πολεμάει τον αυθορμητισμό, σταματάς. Εγώ στην εφηβεία μου είχα σταματήσει για δύο χρόνια, για άλλους λόγους. Όλοι έλεγαν το παιδί θα γίνει ζωγράφος, οπότε μου βγήκε αντίδραση και είπα εγώ θα γίνω μπασίστας. Με φανταζόμουν μέλος ροκ συγκροτήματος. Να γυρνάω τον κόσμο και να δίνω συναυλίες. Σύντομα συνειδητοποίησα ότι, όταν έπιανα την κιθάρα ή το μπάσο, δεν ήξερα τι να κάνω τα χέρια μου, ενώ, όταν ζωγράφιζα, κάτι κυλούσε από μόνο του.
Γιατί δεν είδα πίνακά σου στην Εθνική Πινακοθήκη; Μήπως είσαι πολύ ποπ γι’ αυτούς;
Υπάρχουν δύο έργα μου στην Εθνική Πινακοθήκη, απλώς δεν βρίσκονται στη συλλογή που είναι τώρα υπό έκθεση. Η προβολή της νέας συλλογής έχει αναβληθεί πολλές φορές, αλλά λογικά θα γίνει. Όσο γι’ αυτό που με ρωτάς, θεωρώ ότι με τον χρόνο μπορούν να αλλάξουν όλα. Η δουλειά του καλλιτέχνη είναι να επιβάλλει τη δουλειά του, όχι να ψάχνει την εύκολη αποδοχή. Επίσης, η ένταξη ενός έργου σου σε μια μεγάλη συλλογή είναι σίγουρα μια καταξίωση, αλλά μπορεί και να σε κάνει να αναρωτηθείς: Μήπως έγινα μαϊντανός; Μήπως έγινα κατεστημένο; Το χειρότερο είναι να νιώθεις ότι ένας συλλέκτης παίρνει το έργο σου όχι επειδή το θέλει, αλλά επειδή «πρέπει να το έχει».
Στα εγκαίνια, όλοι θα σου λένε πόσο τέλεια είναι όλα. Όταν κάποιος λέει «μπράβο» χωρίς να το εννοεί, το καταλαβαίνεις;
Ναι, βέβαια. Δεν λέει απαραίτητα ψέματα. Το λέει επειδή κάτι πρέπει να πει. Νομίζω όλοι οι καλλιτέχνες το καταλαβαίνουν…
Κάτι τελευταίο. Παραλίγο να το ξεχάσω. Αληθεύει ότι φτιάχνεις πίτσες υψηλοτάτου επιπέδου;
Έχω πάρει βραβεία! Θα σ’ τα δείξω μετά. Έχω βγει νικητής σε τρεις παγκόσμιους διαγωνισμούς πίτσας. Απλώς η κριτική επιτροπή ήταν όλοι φίλοι μου και οι διαγωνιζόμενοι ήμασταν τρεις (γέλια).
ΙΝFO → Η έκθεση Οι Δύο Ναοί θα φιλοξενηθεί στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη (Πλ. Κολωνακίου 20), από 7 Απριλίου έως 7 Μαΐου. Εγκαίνια: 07/04, 17.00-21.00. @stefanosrokos